Μου κίνησε την περιέργεια η εξέλιξη αυτής της συζήτησης:
Ενώ ήταν μάλλον ήδη γνωστό ότι η Προύσα, ο Θερμαστής και το οργανικό Λημναίικο Ζεϊμπέκικο μοιράζονται κοινά θέματα, κάποια στιγμή διαπίστωσα έκπληκτος ότι και ο πασίγνωστος Πολυτεχνίτης του Μάρκου μπαίνει στην ίδια μοιρασιά, και αργότερα πέτυχα κι ένα ακόμη τραγούδι, της Βιργινίας Μαγκίδου, που κι αυτό παίρνει και δίνει από την ίδια δεξαμενή μουσικών θεμάτων. Σκέφτηκα λοιπόν να ξεδιαλύνω ένα προς ένα ποια είναι τα θέματα και ποια τα τραγούδια που τα μοιράζονται, και το ένα με οδήγησε στο άλλο μέχρι που μάζεψα ούτε λίγο ούτε πολύ εφτά τραγούδια. Είμαι σίγουρος ότι θα υπάρχουν κι άλλα, αλλά παρουσιάζω ό,τι βρήκα μέχρι στιγμής.
[Ανοίγω το νήμα στην ενότητα «Μουσική θεωρία», γιατί είναι ξεκάθαρα θεωρία σύνθεσης: παρατηρούμε με ποιες ακριβώς μεθόδους ένας συνθέτης αντλεί από προϋπάρχον υλικό για να το μετουσιώσει σε κάτι καινούργιο.]
Μεταφέρουμε όλες τις τονικές στο Ρε για λόγους συνεννόησης.
-
Ας ξεκινήσουμε από το οργανικό Λημναίικο. Αποτελείται από δύο θέματα όλα κι όλα, παρόλο που ο τρόπος που είναι δομημένη η εκτέλεση σε ξεγελά και νομίζεις ότι ακούς περισσότερα. (Κι αυτό είναι μια συγκεκριμένη τεχνική, αλλά ας την αφήσουμε έξω προς το παρόν.)
Θα πρέπει να θεωρήσουμε ότι η ηχογράφηση ξεκινάει με το δεύτερο θέμα, γιατί αυτό είναι που καταλήγει στην τονική και άρα στο τέλος κλείνει το κομμάτι, ενώ το θέμα που ακούγεται δεύτερο είναι στην πραγματικότητα η αρχή της σύνθεσης, καθώς καταλήγει στη μέση και απαιτεί συμπλήρωση.
Έχουμε λοιπόν δύο θέματα. Ας τα πούμε Λ1 και Λ2 (αρχίζουμε με Λ2 και κλείνουμε επίσης με Λ2). Το Λ1 ξεκινάει από την οκτάβα, άνω Ρε, κινείται στο άνω τετράχορδο (Λα-άνω Ρε) και λίγο πιο ψηλά ακόμη, και καταλήγει στην πέμπτη, το Λα. Το Λ2 ξεκινάει από την εβδόμη, Ντο, και καταλήγει στην τονική Ρε. Και τα δύο αναπτύσσονται αντικριστά, δηλαδή έχουν ένα α κι ένα β όπου το α χτυπάει τη νότα της κατάληξης πριν έρθει η ώρα της κατάληξης, ξανατινάζεται ψηλά και κλείνει σε μετέωρο σημείο, και το β αρχίζει όμοια αλλά διαφοροποιείται στην κατάληξη, που είναι η τελική.
Κρατάμε αυτά τα δύο θέματα. -
Πάμε στην Προύσα. Εδώ έχουμε ένα οργανικό θέμα και δύο τραγουδιστά. Τα τραγουδιστά (που μάλιστα αλλάζουν και δρόμο) δε θα τα ξανασυναντήσουμε πουθενά, είναι το καινούργιο στοιχείο που φέρνει το κομμάτι. Το οργανικό, δηλ. η «εισαγωγή», ταυτίζεται με το Λ2.
-
Ο Θερμαστής τώρα έχει, αντιστρόφως, δύο οργανικά θέματα και ένα τραγουδιστό. Η ηχογράφηση αρχίζει με το δεύτερο οργανικό, ακολουθεί το τραγουδιστό, και από κει και μετά πάνε με τη σειρά: πρώτο οργανικό, δεύτερο οργανικό, τραγουδιστό, και φτου κι απ’ την αρχή. Το πρώτο οργανικό είναι το Λ1. Το δεύτερο οργανικό, η ολοκλήρωση της «εισαγωγής», περιορίζεται στο χαμηλό 5χορδο και άρα εκ πρώτης όψεως είναι καινούργιο, στην πραγματικότητα όμως είναι κι αυτό παραλλαγή του Λ2. Ας την ονομάσουμε Λ2’. Η παραλλαγή έγκειται σε δύο μόνο νότες: ενώ το Λ2 αρχίζει «Ντο-Σι-Λα-Σολ#», του Θερμαστή κάνει «Λα-Σολ#-Λα-Σολ#». Όλο το υπόλοιπο είναι το ίδιο, αλλά αυτή η ελάχιστη απόκλιση αρκεί για να διαφοροποιήσει τελείως την αίσθηση, από πιο αλέγρο σε πιο βαρύ - τουλάχιστον έτσι μου φαίνεται εμένα.
Να πούμε και για το τραγουδιστό θέμα του Θερμαστή; Μπα, το ξέρουμε όλοι. Έτσι; Ας το ονομάσουμε απλώς Θ1. -
Πολυτεχνίτης τώρα. Απλή δομή, ένα οργανικό κι ένα τραγουδιστό θέμα. Το τραγουδιστό είναι για άλλη μια φορά το Λ2. Είναι σχετικά ασυνήθιστο να συναντάμε το ίδιο μελωδικό θέμα αλλού ως οργανικό και αλλού ως τραγουδιστό (δεν αναφέρομαι σε οργανικές επαναλήψεις τραγουδιστών θεμάτων, αλλά σε καθαυτού οργανικά θέματα) κι αυτό είναι που ίσως το κάνει δυσκολογνώριστο.
Το οργανικό τώρα κινείται κι αυτό αποκλειστικά στο χαμηλό 5χορδο, αρχίζει από την τονική και καταλήγει σ’ αυτήν, αφού στο α της αντικριστής ανάπτυξης κάνει μια ενδιάμεση στάση στο Λα. Θα μπορούσαμε να του δώσουμε κι αυτουνού ένα όνομα, ας πούμε Π1. Όμως, στην πραγματικότητα κι αυτό διαφέρει μόνο κατά ελάχιστες νότες από το Θ1 (τραγουδιστό του Θερμαστή)- αρχίζει δυο βαθμίδες πιο ψηλά, αλλά από αρκετά νωρίς ταυτίζεται μαζί του. Θεωρώ λοιπόν ότι έχουμε μια παραλλαγή του Θ1, που θα την πούμε Θ1’ και όχι Π1. -
Αυτό το Θ1’, το οργανικό του Πολυτεχνίτη, κι αυτό κάτι μου θύμιζε. Η μελωδία του πιο πολύ παραπέμπει σε τραγουδι παρά σε καθαρό οργανικό. Τελικά το θυμήθηκα: ταυτίζεται με το τραγουδιστό μέρος από το Μπαρμπεράκι του Μπάτη!
Το Μπαρμπεράκι έχει δύο θέματα κι αυτό, ένα οργανικό κι ένα τραγουδιστό. Αφού ταυτοποιήσαμε το τραγουδιστό, μπορούμε να κοιτάξουμε και το οργανικό. Και παρατηρούμε ότι πρόκειται για μια ακόμη παραλλαγή του Λ2, ας την πούμε Λ2’’ - θυμίζω ότι η παραλλαγή Λ2’ είναι κι αυτή σε τραγούδι του Μπάτη, στον Θερμαστή. Πρόκειται για μια ακόμη αναδιάταξη των νοτών Ντο-Σι και Λα-Σολ# στην αρχή του θέματος, με όλο το υπόλοιπο να είναι ίδιο όπως στο Λ2 και το Λ2’. -
Έχουμε και το τραγούδι της Βιργινίας Μαγκίδου «Σου το είπα βρε κακούργα». Όλο μαζί είναι πολύ πιο σύνθετο, έντεχνο ίσως-ίσως, από όλα τα υπόλοιπα τραγούδια που εξετάσαμε. Δεν έχω βρει ποιος συνθέτης το υπογράφει. Τέσσερα θέματα, δύο οργανικά ως εισαγωγή και δύο τραγουδιστά κάπως σαν κουπλέ και ρεφρέν, παρόλο που στιχουργικά δεν υπάρχει ρεφρέν (κάθε φορά λέει άλλο δίστιχο).
Η εισαγωγή ενσωματώνει πλήρως το Λημναίικο, δηλαδή αποτελείται από τα θέματα Λ1 και Λ2, απλώς με λιγότερες επαναλήψεις απ’ ό,τι στο Λημναίικο.
Το πρώτο τραγουδιστό θέμα δεν το ξέρω από πουθενά αλλού, ή τουλάχιστον δε νομίζω. Το δεύτερο όμως, το ας-πούμε-ρεφρέν, μας συνδέει μ’ έναν άλλο κύκλο μετακινούμενων μουσικών θεμάτων: ταυτίζεται με το δεύτερο από τα πολλά θέματα του Μυστήριου Ζεϊμπέκικου, εκείνο που στην τραγουδιστή διασκευή «Μανταλένα» επενδύεται με τους στίχους «έμαθα τραβά μαχαίρι / με τ’ αριστερό του χέρι». -
Εδώ ανοίγονται νέες προεκτάσεις, προς το Ραστ Ζεϊμπέκικο του Τζμίλμπεη και -αν θυμάμαι καλά- και προς κάτι του Μουφλουζέλη. Δε θα τα πιάσω όλα αυτά τώρα, απλώς θα επισημάνω το ενδιαφέρον τέχνασμα ότι το ίδιο θέμα, που είναι βασικά Νιγρίζ, χρησιμοποιείται με χαρακτηριστική άνεση τόσο ως «ποίκιλμα» σ’ ένα κομμάτι Ραστ όσο και ως κανονικό αναμενόμενο τμήμα ενός κομματιού Νιγρίζ. Ένα περασματάκι στην αρχή με νότες που ανήκουν λίγο στον ένα δρόμο και λίγο στον άλλο αλλά σε κανέναν ακριβώς έτσι όπως είναι, λειτουργεί στο μεν Μυστήριο (Ραστ) ως μετάβαση από το Ραστ προς το Νιγρίζ, στη δε Κακούργα (Νιγρίζ) απλώς ως ποίκιλμα, το οποίο όμως επαναλαμβάνεται και στο πρώτο τραγουδιστό θέμα (οι ίδιες επαμφοτερίζουσες νότες αλλά σε άλλο θέμα).
Συγκεφαλαίωση:
-Το δεύτερο θέμα του Λημναίικου, Λ2, εμφανίζεται αυτούσιο στην Προύσα, τον Πολυτεχνίτη και την Κακούργα, σε παραλλαγή (Λ2’) στον Θερμαστή, και σε άλλη παραλλαγή (Λ2’’) στο Μπαρμπεράκι.
-Ολόκληρο το Λημναίικο (Λ1 + Λ2) ενσωματώνεται στην Κακούργα, και σε παραλλαγή (Λ1 + Λ2’) και στον Θερμαστή.
-Το τραγουδιστό του Θερμαστή (Θ1) εμφανίζεται σε παραλλαγή (Θ1’) ως οργανικό του Πολυτεχνίτη, και στην ίδια πάλι παραλλαγή ως τραγουδιστό στο Μπαρμπεράκι.
-Ο Μπάτης έχει ένα θέμα (το Θ1) που ο ίδιος το έχει χρησιμοποιήσει, με παραλλαγές, σε δύο τραγούδια του (αυτούσιο Θ1 στον Θερμαστή και Θ1’ στο Μπαρμπεράκι), ενώ το έχει βάλει στη μία από τις δύο παραλλαγές και ο Βαμβακάρης σε δικό του τραγούδι (τον Πολυτεχνίτη).
-Ό,τι άλλο περιλαμβάνεται στα τρία αυτά τραγούδια (Θερμαστής, Μπαρμπεράκι, Πολυτεχνίτης) επίσης ξανασυναντάται και στα υπόλοιπα. Μάλιστα ο Πολυτεχνίτης και το Μπαρμπεράκι έχουν τα ίδια δύο θέματα, με το οργανικό του ενός να είναι τραγουδιστό του άλλου και αντιστρόφως.
-Ένα από τα τραγουδιστά θέματα της Κακούργας το ξαναβρίσκουμε στο Μυστήριο, που χονδρικά ταυτίζεται με τη Μανταλένα και με το Ραστ Ζεϊμπέκικο του Τζεμίλμπεη.
-Σ’ όλα αυτά τα τραγούδια, εξαιρώντας το 7 που ανήκει σε άλλο κύκλο, τα μόνα μουσικά θέματα που εμφανίζονται μία μοναδική φορά είναι τα τραγουδιστά της Προύσας και το πρώτο από τα δύο τραγουδιστά της Κακούργας (που και γι’ αυτό έχω μια μικρή επιφύλαξη, κάτι μου θυμίζει…)
-Τα υπόλοιπα θέματα, όσα δηλαδή εμφανίζονται πάνω από μία φορά, είναι τρία όλα κι όλα: Λ1, Λ2 στις τρεις παραλλαγές του, και Θ1 στις δύο παραλλαγές του.
