Προύσα, Θερμαστής, Λημναίικο και άλλα με κοινό μουσικό υλικό

Μουσική Θεωρία
21

Τρίτη εκτέλεση / παραλλαγή του κυπραίικου, με πιθκιαύλι αυτή τη φορά: Παναής Γιωρκή Πάτση, Πραστειό Μεσαορίας (Αμμοχώστου), πάλι από τις καταγραφές του Νοτόπουλου.

Πρώτα, ένα σχόλιο για τον παίχτη: Φυσικά, δεν τον ξέρω από πουθενά αλλού εκτός από αυτή την ηχογράφηση, που εκτός από το ζεϊμπέκικο περιλαμβάνει κανένα μισάωρο με μπόλικα σύντομα κομμάτια. Ενώ το πιθκιαύλι φαίνεται να έχει ως βασικό ρεπερτόριο τελείως άλλα πράγματα από το βιολί (ποιμενικούς σκοπούς κυρίως), ετούτος εδώ παίζει πολλά βιολατόρικα, και σε επίπεδο μάλλον καλύτερο από όποιον άλλον έχω ακούσει. Κι άλλοι παίζουν τέτοια πράγματα, αλλά πολύ πιο μέτρια, καθώς φαίνεται να έχουν άλλη τεχνική από αυτήν που κυρίως έχουν εξασκήσει, αυτήν δηλαδή που συνδέεται με το κυρίως ρεπερτόριο του οργάνου (ας πούμε αυτός τα πάει πολύ καλά και σε κομμάτια χιτζάζ, που απαιτούν ειδικούς δακτυλισμούς πέρα από τους προφανείς, και που για τον μέσο τυπικό παίχτη αποτελούν ολισθηρό έδαφος).

Το κομμάτι τώρα:

Τίτλος σκέτο «ζεϊμπέκκικο». Πέντε θέματα εδώ, εκ των οποίων τα τέσσερα είναι τα ίδια με της προηγούμενης ηχογράφησης από το Λευκόνοικο (#10), και ένα καινούργιο που δεν το βρίσκουμε ούτε σ’ εκείνη την ηχογράφηση ούτε στην παρτιτούρα του Αβέρωφ (#19). Αναλυτικά:

α) Λ2
β) Κ1
γ) Λ1
δ) Λ2΄΄΄
ε) Λ2. Μέχρι εδώ πλήρης ταύτιση με τη λευκονοικιάτικη παραλλαγή, η οποία και ολοκληρώνεται εδώ (μετά απλώς επαναλαμβάνει τα β έως ε).
στ) Κ3: αυτό είναι το καινούργιο θέμα, που εισάγει και αναιρέσεις (φυσική τέταρτη αντί αυξημένης, και στο καπάκι μεγάλη τρίτη αντί μικρής - δηλαδή ένα πέρασμα σαν Ραστ, αν και η μεγάλη τρίτη μπορεί να θεωρηθεί και έλξη), αλλά πολύ σύντομα επανέρχεται στη βασική κλίμακα. Ντάξει, για πιθκιαύλι το βρίσκω τέρμα εξεζητημένο - εδώ και για βιολί θα ήταν κάτι που προδίδει γνώση των δρόμων πέρα από το βασικό επίπεδο.
ζ) άλλος ένας κύκλος με τα ίδια, α έως ε (δηλαδή d.c. al f. με f στο ε - μιλάμε ο τύπος είναι λόγιος!!)

Άρα επιβεβαιώνεται ότι υπάρχει τέτοιο κυπριακό κομμάτι, αρκετά συγκεκριμένο ώστε να εντοπίζεται σε τρεις διαφορετικές καταγραφές (αν ήταν μία μπορεί να λέγαμε: έτυχε) και να μην ταυτίζεται ούτε με το Λημναίικο ούτε με κανένα από τα ρεμπέτικα που είδαμε πιο πάνω, αλλά και αρκετά δουλεμένο ώστε μέσα στην Κύπρο να απαντά σε διαφορετικές παραλλαγές.

Αλήθεια, αυτό το Λημναίικο το 'χει ακούσει κανείς από Λήμνο; Εγώ όχι. Δεν ξέρω και τόσο πολλά για τη μουσική της Λήμνου, δυο-τρεις δίσκους και τον Κοτσιναδέλη που τον έχω γνωρίσει και τον άκουσα σε κάποια εκδήλωση. Θυμάμαι ότι κάποτε είχε βγει μια μεγάλη έκδοση για τη Λήμνο με βιβλίο και κάμποσα σιντί, ίδια σειρά με την ιστορική αντίστοιχη έκδοση «Κιβωτός του Αιγαίου» για τη Μυτιλήνη, αποσύρθηκε αμέσως γιατί είχε ένα σωρό εκδοτικά λάθη, και ποτέ δεν έμαθα αν ξαναβγήκε. Στο ψηφιακό Αρχείο Μουσικού Πολιτισμού Βορείου Αιγαίου η Λήμνος (και όλα τα υπόλοιπα εκτός από τη Μυτιλήνη) είναι υπό κατασκευήν, αν και παλιότερα δούλευαν. (Και έχει εξαφανιστεί τελείως η Σάμος, που υπήρχε παλιότερα.)

2 «Μου αρέσει»
22

Ακόμα μια παρτιτούρα, από τα ‘Δημοτικά Τραγούδια και χοροί της Κύπρου’ του Σώζου Τομπόλη.

zeibekkikos_tompolis
zeibekkikos_tompolis1548×2064 1.11 MB

1 «Μου αρέσει»
23

Ωραία λοιπόν. Δε χωρεί αμφιβολία ότι πρό΄κειται για ένα στάνταρ κομμάτι στο κυπραίικο ρεπερτόριο των ζεϊμπέκικων.

Η επόμενη σκέψη μου είναι η εξής:

Τα κυπραίικα βιολιά, εκτός από ένα εντόνως τοπικό ρεπερτόριο (καρσιλαμάδες, διάφορες φωνές, γαμήλια κλπ.) έχουν κι ένα άλλο, που είναι τοπική εκδοχή ενός πανελληνίου ρεπερτορίου των επαγγελματιών οργανοπαιχτών: έχουμε Συρτό Πολίτικο, Συρτό Σηλυβριανό, Μπάλο Σμυρναίικο, Καροτσέρη, Μαντίλι Καλαματιανό, διάφορα γνωστά ζεϊμπέκικα κλπ. Κυρίως οργανικά όλα αυτά.

Οι ενδείξεις δείχνουν ότι και το εν λόγω ζεϊμπέκικο εκεί ανήκει. Ότι άρα θα πρέπει να ήταν γνωστό γενικότερα, υπερτοπικά. Αυτό άλλωστε θα εξηγούσε εύκολα και την τόση διασπορά των επιμέρους μουσικών θεμάτων του σε διάφορα ρεμπέτικα.

Δεν το έχω ακούσει όμως πουθενά! Το μόνο άλλο κλου προς μια τέτοια κατεύθυνση είναι ο τίτλος «Λημναίικο», για μια εκδοχή που, όπως ειπώθηκε, δεν ξέρουμε αν όντως παίζεται/παιζόταν στη Λήμνο, ούτε γιατί ονομάζεται έτσι.

24

Φοβερός, μου έκανε ιδιαίτερη εντύπωση ο πρώτος καρτζιλαμάς που παίζει.

25

Το ερώτημα είναι από πού ήρθε/που και πότε διαμορφώθηκε το συγκεκριμένο ρεπερτόριο. Θα έλεγα Πόλη και τα περίχωρα. Έχουμε και κάποιες ενδείξεις από την τουρκική μουσική, π.χ. ο συρτός ο αζιζιές που θα γράφτηκε στα μέσα του 19ου αιώνα, οι καταγραφές του Τζεμίλ μπέη που περιλαμβάνουν και ζεϊμπέκικα αλλά και μια μελωδία πολύ συγγενική με την κυπριακή μάντρα κλπ

26

Λογική σκέψη (αν και η προέλευση του κυπραίικου ρεπερτορίου δεν είναι αυτή τη στιγμή το θέμα μας). Το ερώτημα είναι: πώς εντοπίζει κανείς αν ένα κομμάτι είναι πολίτικο; Δεν είναι Κρήτη ή Ήπειρος που αναγνωρίζονται. Το αν οι μουσικοί θα είναι Πολίτες (που δεν είναι κι εύκολο να το ξέρουμε) δε λέει τίποτα: και οι Πολίτες έπαιζαν τα πάντα, και τα Πολίτικα τα έπαιζαν παντού.

Εν πάση περιπτώσει το κυπραίικο κομμάτι με οδηγεί στη σκέψη ότι πρέπει να υπάρχει κάποιο βασικό πρότυπο οργανικό ζεϊμπέκικο, μάλλον παραδοσιακό (ανώνυμο) και πιθανώς πολίτικο, το οποίο αφενός ταξίδεψε ως πλήρης σύνθεση -έστω και παραλλαγμένη- στην Κύπρο, στη ?Λήμνο και μπορεί κι αλλού, και αφετέρου τροφοδότησε με τα επιμέρους μουσικά του θέματα διάφορες ρεμπέτικες συνθέσεις.

Μετά από μια όχι εύκολη αναζήτηση στο Σίλαμπς βρήκα αυτό:

Τίτλος «Ζεϊμπέκικο χαβάς». Σχόλιο:

Το αρχείο αναφέρει το όνομα του Tom Stathis του Κιρκιλισιώτη από τις Σαράντα Εκκλησιές(Kirk Kilise).

Καμία άλλη πληροφορία, πάντως μιλάμε για το ίδιο κομμάτι, κατά βάση.

27

Και κάτι ακόμα:

Δεν είχα παρατηρήσει ότι η άγνωστη παρτιτούρα που αναφέρει ο Νίκος, πιθανώς του Ψάχου, έχει τον ίδιο τίτλο που δίνει κι ο Αβέρωφ στο κυπραίικο: «Σμυρναίικο ζεϊμπέκικο».

Άδηλος τίτλος μεν, σχεδόν μη-τίτλος. Επιπλέον το κυπραίικο το βρήκαμε σ’ άλλες τρεις μεριές χωρίς καθόλου τίτλο, οπότε κι αυτός ακόμη ο σχεδόν μη-τίτλος καθίσταται αμφίβολος. Αλλά πάντως είναι κάτι, έστω και ελάχιστο.

Ψάχνοντας λοιπόν μ’ αυτό τον τίτλο, κοιτάχτε τι βρήκα:

Κάτι τύποι από έναν πολιτιστικό σύλλογο εντόπισαν αυτή τη μελωδία, εντόπισαν ότι συμπίπτει με τον Θερμαστή (καλά μέχρις εδώ - άμα βρεις το πρώτο, το δεύτερο είναι εύκολο), αλλά επιπλέον εντόπισαν και τον τίτλο Σμυρναίικο! Πού το βρήκαν;

Ακόμα και την ίδια τη μελωδία, πού τη βρήκαν; όχι από το Λημναίικο, που το θεωρώ γνωστό, γιατί παίζουν παραπάνω θέματα. Από το κυπραίικο; Στατιστικά απίθανο, και πάντως δεν το παίζουν για κυπραίικο (με ούτι και κλαρίνο, και σε αργό τέμπο). Από αυτό που ανέβασα από το σίλαμπς παραπάνω; Στατιστικά ακόμη πιο απίθανο, άλλωστε ούτε εδώ συμπίπτουν ακριβώς τα θέματα.

Από κάποια άλλη ηχογράφηση, που μας διαφεύγει.

28

Ούτε και το χορεύουν σαν κυπριακό ζεϊμπέκικο.

29

Μωρέ, τελικά είμαι σχεδόν σίγουρος ότι για καταγραφή του Ψάχου πρόκειται, και ακονίζω μάταια το μυαλό μου να βρώ σε ποιανού (κερατά) γνωστού τα ράφια βρίσκεται το βιβλιαράκι μου. Κάθε μέρα βλέπω μπροστά μου τη σελίδα με τον τίτλο «Σμυρναίικο ζεϊμπέκικο».

Ε, στην τελική, δεν γίνεται να είμαι μόνο εγώ αναγνώστης του βιβλίου, σίγουρα και κάποιοι άλλοι, πολλοί, το είδαν, το ξεφύλλισαν και διάβασαν την συγκεκριμένη παρτιτούρα, αναγνωρίζοντας αμέσως Λημναίικο και Μηχανικό στη μηχανή. Ένας τέτοιος, λοιπόν, θα τους έδοσε την ιδέα να συνδέσουν το Μπάτη με τη Σμύρνη στην εκδήλωση.

(πολύ ωραίος ήχος πάντως, η εκδήλωση…)

30

Ναι, αυτό σκεφτόμουν κι εγώ.

Τείνω να καταλήξω ότι θα πρέπει να υπήρχε ένα οργανικό ζεϊμπέκικο, ας το πούμε «Σμυρναίικο» αφού τεκμηριώνεται τέτοιος τίτλος, το οποίο ήταν πολύ διαδεδομένο -αρκετά ώστε να γονιμοποιήσει όλες τις ρεμπέτικες συνθέσεις που είδαμε- αλλά για συγκυριακούς λόγους έμεινε σχεδόν αδισκογράφητο. Η μοναδική ηχογράφηση που «δείχνει» κατευθείαν προς τα κει είναι αυτή:

…, η οποία επομένως φαίνεται να είναι ιδιαίτερα σημαντική.

Θα μου πεις, τι σημαντική αφού δεν την ξέρει ούτε η μάνα της;

Αυτό είναι σχετικό. Το Λημναίικο για μένα είναι γνωστό επειδή το ξέρω εδώ και 20-25 χρόνια, από ένα δίσκο από τους σχετικά λίγους εκείνης της εποχής με παλιά 78άρια. Θα μπορούσε να έχει τύχει να είναι το «Ζεϊμπέκικο χαβάς» στον δίσκο αντί για το Λημναίικο, αλλά και πάλι, δεν ξέρω αν όσοι δεν έτυχε να έχουν τον ίδιο δίσκο θεωρούν το Λημναίικο εξίσου γνωστό όπως εγώ.

Και το Μπαρμπεράκι άλλωστε, το ξέρουμε απλώς επειδή είναι του Μπάτη, κατά τα άλλα είναι ασήμαντο τραγούδι.

Ύστερα, ποιος μας λέει ότι το ίδιο οργανικό δε γράφτηκε και σε καναδυό ακόμη ηχογραφήσεις, μπορεί και με σημαντικούς μουσικούς, και απλώς δεν έτυχε οι πλάκες να σωθούν ή να εντοπιστούν ή να επανεκδοθούν ή να ανέβουν σε κάποιον ιστότοπο (Σίλαμπς, ΥΤ). Άλλωστε, αυτό το τελευταίο μπορεί και να ‘χει γίνει: για να βρω το «Ζεϊμπέκικο χαβά» στο Σίλαμπς έβαλα αναζήτηση «Οργανικά» (περίπου 1100 ευρήματα) και μέσα σ’ αυτά έψαξα με ctr+F+«ζειμπ» (περίπου 180 ευρήματα αν θυμάμαι καλά), από αυτά έβαλα ν’ ακούσω όσα είχαν κάποια περιγραφή που να μην παραπέμπει σε κάτι άλλο γνωστό (δηλαδή άκουσα την αρχή από 20-30 ηχογραφήσεις, ίσως), και τελικά βρήκα αυτό το ένα. Πολύ πιθανόν με καλύτερο κοσκίνισμα να βρίσκονταν κι άλλα.

Οπότε, θέλω να πω:

Το ότι εμείς εδώ, αυτή τη στιγμή που μιλάμε, δεν ξέρουμε το κομμάτι παρά μόνο από μία εντελώς άγνωστη ηχογράφηση (+μία γραπτή καταγραφή, + τις παραφυάδες του σε Κύπρο και Λήμνο - γενικώς πάρ’ τ’ αβγό και κούρευ’ το), δεν είναι ασφαλές μέτρο του πόσο γνωστό ήταν στον καιρό του. Μπορεί να ήταν και πασίγνωστο!

Και εγώ βλέπω αρκετές ενδείξεις ότι όντως ήταν.

31

Τί να σου πώ τώρα, πρέπει να καθιερώσουμε Βραβείον Ψαξίματος, όπου δικαιωματικά το πρώτο, θα απονεμηθεί σ’ εσένα!

32

Μπα, δε νομίζω. Όλον αυτό τον όγκο τον ξεπέταξα κόβοντας πολύ δρόμο. Ποιος ξέρει τι να κρύβεται μέσα σε όσα δεν άκουσα!

33

Τις βλέπω κι εγώ, σαφέστατα. Μόνο και μόνο τα κομμάτια που ήδη έχουμε αναφέρει, αρκούν και περισσεύουν. Αλλά είναι σίγουρο ότι κάποιος Φώτης (λέμε, τώρα…) δεν πρόκειται ποτέ, μα ποτέ, να βρεί σε κάποιαν εφημερίδα είδηση του τύπου "Ανευρέθη εις την βιβλιογραφίαν το μουσικόν τεμάχιον (Παρτιτούρα) το οποίον ενέπνευσε τον γνωστόν λαϊκόν μουσικοσυνθέτην Γεώργιον Μπάτην εις την σύνθεσιν του τεμαχίου “Ο θερμαστής”, το οποίον εφωνογραφήθη προσφάτως παρά της δισκογραφικής εταιρίας “His Master’s Voice”. Και δεν θα το βρεί, απλά και μόνο επειδή την εποχή εκείνη κανένας δημοσιογράφος δεν ασχολείτο ουσιαστικά με τη λαϊκή μουσική, μόνο για πιασιάρικους τίτλους ψάχνανε…. (του Μπέζου περιλαμβανομένου)

1 «Μου αρέσει»
34

Χμ, ίσως με μίαν εξαίρεση, τον Φαλτάιτς… Αλλά κι εκείνος, δεν το ΄πιασε…

35

Κανείς ούτως ή άλλως, όχι μόνο δημοσιογράφος.

Στα «Σπάνια κείμενα» έχει δύο άρθρα του Ψάχου για τον αμανέ, ένα του Ανωγειανάκη για τα ρεμπέτικα, κι ένα σύντομο σημείωμα του Καλομοίρη, επίσης για τα ρεμπέτικα. Μπορεί κι οι τρεις να ήταν σε θέση να αντιληφθούν ότι πρόκειται για μουσικές πιο περίπλοκες και σε τελική ανάλυση πιο αξιόλογες απ’ ό,τι υποστήριζε η μεγάλη πλειοψηφία των αρθρογράφων της εποχής, αλλά πέρα από αυτό:

  • του Καλομοίρη το κείμενο δεν επιδιώκει ούτως ή άλλως καμιά ιδιαίτερη εμβρίθεια, λέει απλώς ότι μεταξύ των ελαφρών της εποχής υπάρχει μεγαλύτερη σαβούρα παρά στα ρεμπέτικα
  • ο Ψάχος διαισθητικά και μόνο προσπαθεί να καταλάβει μερικά πράγματα για τον αμανέ, χωρίς καμία μεθοδική μελέτη (παρά το περισπούδαστο ύφος των κειμένων του), και χωρίς φυσικά να τα καταφέρνει τελικά
  • και μόνο ο Ανωγειανάκης δείχνει ότι έχει σκύψει λίγο περισσότερο πάνω από το αντικείμενο για το οποίο γράφει. Αλλά κι αυτός, το όψιμο 1947, όχι τότε που συζητάμε.

Του Φαλτάιτς το μόνο που θυμάμαι, τέτοια ώρα, είναι τα Τραγούδια του μπαγλαμά, τα οποία είναι ομολογουμένως οξυδερκέστατα.

36

Άλλη μια περίπτωση όπου ο κύκλος συνθέσεων με μουσικά θέματα από το Σμυρναίικο συνδέεται με τον αντίστοιχο κύκλο του Μυστηρίου: Ζαχαρίας Κασιμάτης, «Το κουτσαβάκι».

Βασικά πρόκειται για άλλη μια αναπροσαρμογή του οργανικού «Μυστηρίου» σε τραγούδι, ανάλογη και παρόμοια όπως στη «Μανταλένα». Μόνο που στην αρχή αρχή, για περίπου 5 δευτερόλεπτα, ακούγεται ως εισαγωγή το μουσικό θέμα Λ2 σε άλλη μια παραλλαγή, καινούργια πάλι, που κανονικά θα έπρεπε να την ονομάσουμε Λ2’‘’’ (με τέσσερις τόνους), αν και νομίζω ότι αυτό το σύστημα καταμέτρησης το τερματίσαμε. (Δεν είχα προβλέψει από την αρχή ότι θα πετυχαίναμε τόσες παραλλαγές!)

Η φράση ακούγεται μία μόνο φορά στην αρχή και πουθενά ξανά.

Επ’ ευκαιρία, ποιος θα μου θυμίσει παρακαλώ ποιο είναι εκείνο το τραγούδι που ανακατεύει τα θέματα του Μυστηρίου (Μανταλένας) με του Καρίπη (ζεϊμπ. φινάλε του Μινόρε του Τεκέ); Όχι τη «Λατέρνα και το ντέφι», ένα άλλο εννοώ.

Ευχαριστώ πολύ.

Edit: Άκυρη η ερώτηση. Βρήκα το τραγούδι που ήθελα, αλλά δεν έχει αυτή τη μίξη που νόμιζα πως θυμόμουν. Είναι το Μινόρε της ταβέρνας.

2 «Μου αρέσει»
37

Να και μια τούρκικη εκδοχή του σκοπού:

Izmir Zeybek Havasi, δηλαδή ακριβώς ο ίδιος τίτλος όπως «Σμυρναίικο ζεϊμπέκικο», οργανικό, βιολί Izmirli Kemani Hasan. Κι εδώ με κάποια καινούργια θέματα ανάμεσα στα ήδη γνωστά, δηλαδή άλλο ένα κοκτέιλ με περίπου τα ίδια συστατικά.

3 «Μου αρέσει»
38

Ενδιαφέρουσα δοξαριά έχει ο Χασάν. Κάπου στα 2/3 περίπου, λαθάκι ή χαλασμένη πλάκα; Υπάρχει και μια πάρτα προς το τέλος, άγνωστη σ’ εμένα.

39

αρα, πιο ειναι το συμπερασμα? αλλη μια παραδοσιακη σμυρνεικη μελωδια που ταξιδεψε απο μουσικο σε μουσικο και απο τοπο σε τοπο, και ‘‘δανειστηκαν’’ φρασεις απο αυτην διαφοροι συνθετες. ποσες και ποσες μελωδιες δεν ηρθαν τελικα απο την ανατολη…? και οι ζειμπεκηδες εκει ζουσαν, στα περιχωρα σμυρνης και αιδινιου…

40

Ε, όχι Σμύρνης, Αϊδινίου και όχι τα περίχωρα, τα βουνά.