Εδώ και κάποια χρόνια, μετά την δουλειά του Νίκου Ζουρνατζίδη σχετικά με τους χορούς του Πόντου, ήταν γνωστό ότι στο μεταλλείο Ακ Νταγ, νότια της Τοκάτης, λίγο νοτιότερα των συνόρων του προς αναγνώρισιν τότε ποντιακού κράτους, παίζαν βιολί σαν λύρα. Την στήριζαν δηλαδή στα γόνατά τους και όχι στον ώμο τους. Είχαμε ακούσει και κάποιες ηχογραφήσεις είτε από τα DVD του Ζουρνατζίδη είτε από το 6απλό CD της Ομοσπονδίας Ποντιακών Σωματείων “Ανέβζηγος Αροθυμία”, όμως το παίξιμο του Κωσταντίνου Λεπτοκαρίδη από την Παλαιοκώμη Σερρών στο παρακάτω βίντεο είναι πραγματικά γοητευτικό.
Για την ιστορία: Οι κάτοικοι των χωριών του Ακ Νταγ Ματέν προέρχονταν από την περιοχή της Αργυρούπολης μετά το κλείσιμο των μεταλλείων της. Το μεταναστευτικό ρεύμα ήταν τέτοιο, ώστε ιδρύθηκαν γύρω από το Ακ Νταγ Ματέν 32 χωριά. Προφανώς οι μέτοικοι βρήκαν στην περιοχή βιολί (κατά καππαδοκική επιρροή;), τους γοήτευσαν οι περισσότερες δυνατότητές του ίσως, και έτσι κατέληξαν να παίζουν το βιολί σα λύρα. Και το εντυπωσιακό αποτέλεσμα φαίνεται στο βίντεο.
Συμφωνώ ως προς το γοητευτικό. Αυτό το όρθιο παίξιμο, γενικά, για κάποιο λόγο δε με πείθει. Το έχω δει και σε Τούρκους και, νομίζω, και σε σύγχρονες αραβικές ορχήστρες. Μου δίνει λίγο την εντύπωση σαν ο παίχτης να κλέβει (υποκειμενική και μη-λογική εντύπωση, αλλά την εξομολογούμαι χωρίς να την υποστηρίζω). Αλλά αυτός εδώ, ιδίως από τη στιγμή που μπαίνει στο ρυθμικό μέρος, παίρνει φωτιά!
Παρατηρήσεις - ερωτήσεις:
Δηλαδή όποτε έχουμε ακούσει ποντιακό βιολί είναι πάντα από το Ακ Νταγ και πάντα στο γόνατο;
Και το καππαδόκικο επίσης είναι στο γόνατο;
Σε κάποια από τις συζητήσεις για το βιολί είχαν μαζευτεί, μεταξύ άλλων, παλιές εικονογραφικές μαρτυρίες που δείχνουν ότι το κράτημά του ήταν άλλοτε στο γόνατο και άλλοτε στον ώμο. Θυμίζω όμως ότι και για τη λύρα ίσχυε κάτι ανάλογο. Παρόλο που δεν μπορώ να φανταστώ πώς παίζει κανείς λύρα στον ώμο, υπάρχουν απεικονίσεις.
Υπό τον τίτλο Καρσιλαμάδες το πρώτο κομμάτι που παίζει είναι ο γνωστός Κόνιαλης! Και πράγματι, σε κάποια πάλι από τις συζητήσεις περί ρυθμών και μέτρων είχαμε δει κι άλλους ποντιακούς καρσιλαμάδες σε δίσημο ρυθμό που δεν έχει καμία σχέση με τον γνωστό μας καρσιλαμά.
Τι περίπτωση είναι αυτή η παροικία του Ακ Νταγ; Πριν έρθουν οι Πόντιοι τι κόσμο είχε; Οι μετανάστες ήταν μόνο Πόντιοι ή και άλλοι; Σε ποιο σημερινό κράτος βρίσκεται; Για τι εποχές μιλάμε;
Όχι. Ποντιακό βιολί παίζανε και στο Κιουμούς Ματέν (ένα άλλο μεταλλείο στον Δυτικό Πόντο με εποίκους πάλι από την Αργυρούπολη), αλλά μάλλον και σε άλλες περιοχές του Δυτικού Πόντου. Γενικά ο Δυτικός Πόντος είναι εν πολλοίς ακόμα αχαρτογράφητος μουσικά. Θέλει πολλή έρευνα.
Στα Φάρασα το παίζουν στον ώμο. Δεν ξέρω για αλλού.
Θυμίζω ότι ο Ναύτης στην συνέντευξή του που συζητάμε σε άλλη κουβέντα λέει ότι έπαιζε τη λύρα στον ώμο σα βιολί, όταν απαγορεύτηκε από ραδιοφώνου να παίζει κρητικό βιολί. Ιδιαίτερη περίπτωση βέβαια, πάντως τεχνικά μάλλον γίνεται.
Καρσιλαμάδες 9σημους δεν συναντάμε εύκολα στον Πόντο. Έχω την εντύπωση ότι έπαιζε με κεμανέ 9άρηδες καρσιλαμάδες ο Γιώργος ο Πουλαντζακλής σε ένα CD για το Ατά-Παζάρ, το οποίο είναι δυτικότερα του γνωστού Πόντου, αρκετά κοντά στην Πόλη. Αυτό που μπορώ να πω θετικά είναι ότι στην Γαράσαρη του Πόντου δεν υπήρχε 9σημος Καρσιλαμάς. Δίσημοι ή τετράσημοι είναι όλοι. Σαν τον Κόνιαλη. Μάλιστα, υπάρχουν 2 κατηγορίες καρσιλαμάδων: Οι “καρσιλαμάδες” και τα “κοτσέκια”. Τα κοτσέκια έχουν πιο απλές και επαναλαμβανόμενες μελωδικές γραμμές, ενώ οι καρσιλαμάδες πιο εκτεταμένες. Τα κοτσέκια μου μυρίζουν περισσότερο εντοπιότητα. Πάντως και οι δύο κατηγορίες είναι 2άρια-4άρια.
Το Ακ Νταγ Ματέν βρίσκεται λίγο νοτιότερα της Τοκάτης (σημερινό Tokat) μεταξύ Τοκάτης και Καισάρειας. Δες [b]εδώ[/b]. Αποικίστηκε από Ποντίους κυρίως της Αργυρούπολης μετά το 1832, λόγω του ότι έκλεισαν τα μεταλλεία της Αργυρούπολης. Σχηματίστηκαν 32 χωριά τέτοιων εποίκων, οι οποίοι έζησαν 90 περίπου χρόνια εκεί. Για το τι υπήρχε πιο πριν, νομίζω υπάρχει ένα ελαφρύ σκοτάδι. Αυτό που σίγουρα μπορώ να πω είναι ότι στις πόλεις της περιοχής (Τοκάτη, Νεοκαισάρεια κ.λπ.) ζούσε τουρκόφωνος χριστιανικός πληθυσμός. Πιθανώς να υπήρχαν και κάποια χωριά με μάλλον τουρκόφωνους χριστιανούς. Από προσωπική ενασχόληση με τους τουρκόφωνους “Ποντίους” της Τοκάτης και της Νεοκαισάρειας, έχω αρχίσει να υποπτεύομαι ότι δεν πρόκειται περί Ποντίων, αλλά περί μετοίκων Καππαδοκών από τα εξής στοιχεία:
Χρήση καραμανλίδικης γραφής.
Όργανα: κυρίως ούτι και λιγότερο βιολί
Ονόματα περίεργα που δεν συναντώνται σε Ποντίους αλλά συναντώνται σε Καππαδόκες (π.χ. Ρωξάνη, Κορνηλία, Σίλβεστρος, Υπάτιος κ.λπ.)
Προσωπογραφίες που δεν θυμίζουν Ποντίους. Στενόμακρα γενικά πρόσωπα.
Αυτοί βέβαια πιστεύουν ότι είναι Πόντιοι. Τώρα, απέκτησαν εδώ την πεποίθηση αυτή επειδή ήρθαν από περιοχή του Πόντου ή είναι παλιοί έποικοι και χάσανε την αίσθηση της καταγωγής τους; Ποιος ξέρει; Γενικά, επαναλαμβάνω, για τον Δυτικό Πόντο πολύ λίγα πράγματα ξέρουμε και είναι πολύ κρίμα.
Λίγο εκτός ίσως, αλλά όπως γράφει ο Περικλής, το παίξιμο “στο γόνατο” φαίνεται αρκετά συνηθισμένο στις αραβικές ορχήστρες, τουλάχιστο στη Βόρεια Αφρική:
Με πρόλαβε βέβαια ο Περικλής με το Νο. 4 του #2, αλλά να προσθέσω κάτι: Δυστυχώς, από την ποιότητα της ηχογράφησης και σε συνδυασμό με την άγνοιά μου της ποντιακής διαλέκτου, λόγια δεν μπορώ να καταλάβω. Μετά τον “Κόνιαλη”, που πάντως καταλαβαίνω ότι μόνο τη μελωδία έχει κοινή με τον γνωστό “σμυρναίικο” Κόνιαλη της δισκογραφίας του μεσοπολέμου και όχι και τα λόγια, ακολουθεί ένα ακόμα τετράσημο που η μελωδία θυμίζει κάπως το “τι σε μέλλει εσένανε” της Ερυθραίας. Αυτά, συνδυαζόμενα με τα του Δημήτρη στο #3 προς το τέλος του, επιτείνουν την υποψία να πρόκειται ίσως για Καππαδόκες μετοίκους. Και σχετικά με τους ρυθμούς, τετράσημα είναι και όχι δίσημα και, αν με ρωτήσει κάποιος “πού έγκειται η διαφορά”, θα του προτείνω ένα βραδυνό κρασάκι γιατί χρειάζεται το λιγότερο κανα’ ημίωρο για την απάντηση. Και κάτι ακόμα: ο βιολιτζής στο αρχικό του ταξίμι φανερώνει έντονα στοιχεία επιρροής από την πολίτικη λόγια μουσική παράδοση (ορχήστρες ιντζέ σαζ των μεϋχανέδων). Όταν αρχίζει όμως το ρυθμικό κομμάτι, όπου πραγματικά παίρνει φωτιά, το όλο παίξιμο και στήσιμο δεν θυμίζει καθόλου την αστική αυτή επιρροή, είναι σαν να πρόκειται για άλλο άνθρωπο.
Το πρώτο στιχάκι που λέει στον Κόνιαλη είναι στα τουρκικά. Το δεύτερο δεν το διακρίνω. Ο Κόνιαλης δεν νομίζω ότι μπορεί να αποτελέσει στοιχείο για την εξιχνίαση του θέματος της καταγωγής (φυσικής ή μουσκής) των Μετενλήδων. Ο σκοπός αυτός είχε γνωρίσει πραγματικά μεγάλη διάδοση σε ολόκληρο τον Πόντο. Ακόμα και σε περιοχές που δεν χορεύανε άλλον καρσιλαμά.
Σχετικά με τον ίδιο τον Λεπτοκαρίδη, δεν νομίζω ότι κρατάει από Καππαδόκες. Είναι από τους Ποντίους που μετοίκησαν από την Αργυρούπολη στο Ακ Νταγ Ματέν. Το ζήτημα είναι η μουσική του ταυτότητα από πού κρατάει. Κι αυτή μπορεί κάλλιστα να είναι επηρεασμένη από την Καππαδοκία λόγω ίσως της συναναστροφής με τους (πιθανής) καππαδοκικής καταγωγής Ποντίους των αστικών κέντρων της περιοχής.
Πού την είχα πετύχει,δεν θυμάμαι,πάντως είχα δει μια “αναγεννησιακή” λύρα (παρόμοια με πολίτικη αλλά με μπερντέδες και συγκερασμένους απ’ότι κατάλαβα) να την παίζουνε στον ώμο.
Ιδιαίτερη περίπτωση βέβαια, πάντως τεχνικά μάλλον γίνεται.