Η οθωμανική αυτοκρατορία δεν επέδειξε τόσο ανοχή, αλλά περισσότερο αδιαφορία για την ίδρυση σχολείων στις κατακτημένες περιοχές, με αποτέλεσμα κάθε πόλη και κωμόπολη με ισχυρή ελληνική παρουσία να διαθέτει σχολεία, πολλά από τα οποία θα θεωρούνταν πρωτοπόρα ακόμα και στην εποχή μας.
Έτσι έχουμε σχολεία όχι μόνο στην ηπειρωτική και νησιωτική κυρίως Ελλάδα, αλλά και όπου υπήρχε ελληνισμός: Μ. Ασία, Πόντος, Βαλκάνια κ.λπ.
Αυτή όμως η «ανοχή» ή έστω η αδιαφορία για την ίδρυση σχολείων σήμανε και το τέλος της οθωμ. αυτοκρατορίας: όταν ο κατακτημένος συνειδητοποιεί την πολιτισμική (και οικονομική) ανωτερότητά του σε σχέση με τον κατακτητή, είναι πλέον θέμα χρόνου ο ένοπλος αγώνας για ανεξαρτησία.
Μια μικρή παρατήρηση ως προς αυτό:
Η Τουρκία διαθέτει μια ακμάζουσα αστική τάξη με αξιοζήλευτη εθνική συνείδηση.
Και σταματώ εδώ, ας μην βγω εκτός θεματικού πεδίου…