Ε, εντάξει… Σε μια επίσκεψη που ξεκινάει για κάλαντα και καταλήγει σε γλέντι, δεν είναι απίθανο, εκτός από εντελώς «γενικά» τραγούδια (=όσα θα λέγονταν και σε οποιοδήποτε άλλο γλέντι μες στη χρονιά) να λέγονται και κάποια που να κολλάει η θεματολογία τους με τις ημέρες χωρίς να είναι κάλαντα.
Το Ελάτε εδώ γειτόνισσες, το ηπειρώτικο, το ξέρεις; Κι αυτό κυκλοφορεί σε συλλογές παραδοσιακών καλάντων. Είναι καταπληκτικό τραγούδι, αλλά δεν μπορεί ρε παιδί μου να είναι κάλαντο! Ακόμη κι αν αφαιρέσουμε νοερά τις συνήθεις ενορχηστρώσεις (με φουλ κομπανία, βέρσο στο κλαρίνο κλπ.) και το φανταστούμε με σκέτες φωνές.
Φυσικά και δεν είναι κάλαντα. Κάποιος να ξέρει από Θεσπρωτία, ας μας εξηγήσει το τελετουργικό όπου φτιάχνονταν οι τηγανίτες που ονομάζονται «σπάργανα» και πώς «αλλάζεται ο Χριστός». Κάποιο έθιμο πρέπει να είναι, της παραμονής ή προπαραμονής χριστουγέννων. Ανάλογα με τα διάφορα τελετουργικά γάμων, κυρίως σε Δωδεκάνησα αλλά και αλλού φυσικά, όπου διάφορες δουλειές όπως ξύρισμα γαμπρού, πλάσιμο κουλουριών κλπ. συνοδεύονται από σχετικά τραγούδια, κάτι ανάλογο θα υπήρξε κι εδώ. Μάλιστα, σε κάποιαν από τις καταχωρημένες στο γτ ηχογραφήσεις, κάποιος από Θεσπρωτία σχολιάζει από κάτω «Μα δεν είναι κάλαντα αυτό το κομμάτι, η δισκογραφία το ονομάτισε έτσι». Μάλλον ο άνθρωπος εκνευρίστηκε γιατί του άλλαξαν χρήση του κομματιού. Και βεβαίως, ποτέ τέτοια τραγούδια δεν τραγουδιόντουσαν σε γλέντι στην ταβέρνα κλπ. σε παλαιότερες βεβαίως εποχές. Σήμερα, ναι…
Α μάλιστα, αυτό δεν το ήξερα. Ε να λοιπόν: κανονικά λειτουργικό (χρηστικό) κομμάτι, για μια λειτουργικότητα που δεν τη φανταζόμουν. Το ίδιο μπορεί να έχει συμβεί και σε άλλα.
Πολύ πιθανόν και άλλα.
Λειτουργικός είναι, τώρα που το θυμήθηκα, και ο Ες-Βασίλης, το καππαδόκικο. Αν και αυτό μάλλον δεν έχει παρανοηθεί: η αναπαράσταση του καππαδόκικου δρώμενου, καθώς είναι πολύ υποβλητική, είναι προσφιλής στις χορευτικές ομάδες κι έτσι αυτός ο κόσμος ξέρει ότι δεν είναι κάλαντο. Είναι όμως άλλο ένα παράδειγμα λειτουργικότητας που δεν τηφαντάζεται κανείς αν δεν του την πουν.
Τώρα που πέρασαν τα κάλαντα, ας επιστρέψουμε στον δρόμο.
Βρήκα κι ένα παράδειγμα από Βόρεια Μακεδονία:
Γκάιντα (ίδια με την ελληνική). Ένας αργός ελεύθερος σκοπός (ίσως κάτι σαν ταξίμι) και στη συνέχεια ένας χορός. Ο τίτλος της ηχογράφησης είναι «Ποστούπανο», που είναι ο τίτλος του χορού (άρα το αργό είναι απλώς πρόλογος στον χορό, δεν είναι δύο ισότιμα κομμάτια).
Ο πρόλογος αυτός είναι σε τρόπο του Ρε (ουσακοειδή), σε όλη την έκταση του οργάνου. Ο χορός είναι σε ραστοειδή τρόπο, στην ίδια βάση, χωρίς χρήση καμίας νότας κάτω από την τονική. (Η κλίμακα του χορού διασταυρώνεται από πολλές εκτελέσεις που άκουσα, όσο κι αν ποικίλλουν αρκετά μεταξύ τους.)
Και πάλι Βόρεια Μακεδονία, αλλά αυτή τη φορά μουσική διαμορφωμένη κατά τα πρότυπα του σοσιαλιστικού φολκλόρ. Στο κομμάτι που αρχίζει στο 6’08’', διάφορα όργανα παίρνουν εκ περιτροπής τον πρώτο λόγο. Κάποια στιγμή βγαίνει και η γκάιντα, χωρίς ισοκράτη (μια από τις επεμβάσεις του φολκλόρ για να είναι πιο συμβατή με άλλα όργανα και κομμάτια). Και ενώ παίζει για λίγη ώρα κανονικό ουσκοειδή δρόμο, μετά γυρίζει στην υποτονική και κάνει ένα πέρασμα Ραστ όπως θα το κάναμε εμείς.
Αντιλαμβάνεται κανείς ότι αν η γκάιντα είχε τον ισοκράτη της και έπαιζε μόνη της όπως ήταν το κανονικό, μια τέτοια αλλαγή όχι απλώς δε θα ήταν ωραία (Ραστ με ισοκράτημα στην δεύτερη!), μάλλον δε θα ήταν καν νοητή.
Είναι μια τεράστια σειρά (εκατοντάδες δηλαδή) από ηχογραφήσεις, ως επί το πλείστον σύντομες, που σχεδόν στο σύνολό τους φαίνονται γνησιες. Πού και πού έχει και κάποιες σαν τη δεύτερη που ανέβασα, όπου οι καθεστωτικές παρεμβάσεις είναι εμφανείς.
Αν εξαιρέσουμε αυτές τις λίγες, κατά τ’ άλλα δεν έχω ξανακούσει τέτοια πράγματα, και είναι σφόδρα αμφίβολο αν υπάρχουν ακόμη για να τ’ ακούσουμε. Ούτε στη Βουλγαρία πιστεύω να σώζεται τίποτε από την προσοσιαλιστική δημοτική παράδοση. Στην Αλβανία αντιθέτως πρέπει να σώζονται πράγματα. Και από την υπόλοιπη πρ. Γιουγκοσλαβία, μπορεί και στην Κροατία.
Στην Ελλάδα ακόμη σήμερα διατηρούμε, έστω και σε μικρό βαθμό, θησαυρούς που οι γειτόνοι τους βλέπουν σαν να ήρθαν με χρονοκάψουλα από το παρελθόν (το έζησα αυτό στη Βουλγαρία).
Αυτές τις β/μακεδόνικες καταγραφές έχω βάλει μπροστά και τις ακούω αυτές τις μέρες. Βαρύ και δύσκολο ακρόαμα, αλλά συναρπαστικό (για όποιον έχει …περίεργα γούστα). Ιδίως βέβαια όπου πετυχαίνω κοινά ή παρόμοια σημεία με μουσικές που γνωρίζω καλύτερα, δηλαδή κυρίως ελληνικές.
Κρίμα που δεν υπάρχει ίχνος τεκμηρίωσης. Δεν ξέρουμε ούτε χρονολογίες, ούτε περίσταση ηχογράφησης, ούτε αν υπάρχουν σε δίσκο…
Ελληνικό μεν δεν είναι. Είναι, όπως και τα άλλα πρόσφατα ανεβάσματά μου, β/μακεδόνικο. Είναι όμως ακριβώς αυτό που στη μουσική της ελληνικής Θράκης ονομάζεται «κλώσιμο» (και που είναι τόσο δύσκολο να το βρω σε ελληνική ηχογράφηση!), και ο ρυθμός είναι απολύτως ανάλογος με του ζωναράδικου (δηλαδή είναι ζωναράδικος, μουσικά μιλώντας).
Και πράγματι, κάνει αυτή την εναλλαγή (από ουσάκ σε ρααστ στην ίδια βάση) πάνω από δύο φορές.
Νομίζω πως είναι αστείο να λέμε Ελληνικό, βουλγάρικο, βουλγαρομακεδόνικο κλπ. Αν πας στη Θράκη και τους βάλεις ν’ ακούσουν αυτό, θα σου πούνε -Ναι, έτσι έπαιζαν και οι παλιοί, σήμερα αυτά έχουν ξεχαστεί. Και πολύ φοβάμαι ότι και στον τόπο όπου ηχογραφήθηκαν, ίσως έχουν και εκεί σήμερα ξεχαστεί. Υπάρχουν έστω κάποιες ενδείξεις για χρονολόγηση των ηχογραφήσεων;
Περικλή, στις πρώτες σου δημοσιεύσεις μιλάς για (κατασκευαστική) ιδιαιτερότητα του οργάνου, με την τρίτη να χαμηλώνει ή να ψηλώνει ώστε να έχουμε μια ουσάκ, μια ράστ απ’ την ίδια βάση. Εννοείς αυτό που εγώ φαντάζομαι, δηλαδή αν παίξεις λίγο με τη δακτυλοθεσία επιτυγχάνεις αυτή τη μετατόπιση της συχνότητας;
Μάλιστα πριν καμιά 20ριά χρόνια πιθανόν να ξίνιζαν και τα μούτρα τους: έτσι έπαιζαν οι παλιοί, ευτυχώς αυτά έχουν ξεχαστεί! Ωστόσο πιστεύω ότι σ’ εμάς έχουν διατηρηθεί κάπως καλύτερα.
Ό,τι βλέπεις βλέπω…
Δες το #16 με το σχεδιάγραμμα. Η ιδιαιτερότητα είναι ότι η πάνω πάνω τρύπα (στον δείκτη του πάνω χεριού) δε δίνει απλώς την επόμενη νότα από εκείνην του προηγούμενου δαχτύλου, αλλά ένα ημιτόνιο παραπάνω από οποιαδήποτε άλλη τρύπα πιο κάτω είναι ανοιχτή. Αυτή η τρύπα, που είναι και πολύ μικρότερη από τις υπόλοιπες, δημιουργεί τελείως άλλο πλαίσιο για τις δαχτυλοθεσίες απ’ ό,τι σε άλλα πνευστά.
Το σχεδιάγραμμα ορίζει τις νότες χονδρικά, δηλαδή ημιτόνιο=περίπου ημιτόνιο, Σι = περίπου Σι κλπ. (δεν μπαίνει στη λεπτομέρεια του αν είναι συγκερασμένο ή πόσο αποκλίνει από το συγκερασμένο). Στην πράξη γενικά το Σι είναι λιγάκι χαμηλό όπως πάντα. Με τους απλούστερους δυνατούς δακτυλισμούς παίζεις Λα, Σι, Ντο#, Ρε, Μι, ενώ με το κόλπο της μικρής τρύπας μπορείς επίσης να βγάλεις και το Ουσάκ (Σι + μικρή τρύπα = Σι# = Ντο).
Με τις ίδιες ακριβώς δαχτυλιές μπορεί να σχηματιστεί και το κανονικό ραστ, ένα τόνο πιο κάτω από το ουσάκ και με προσαγωγέα και όλα τα κανονικά του γνωρίσματα (όπως ακούγεται ατο «αντιπαράδειγμα» του #67), αλλά θα έρχεται σε διαφωνία με τον ισοκράτη.
Αν ξέραμε την εθνικότητα του μουσικολόγου που έκανε τις ηχογραφήσεις, ίσως το γεγονός ότι πέρασε και από Βουλγαρία να είναι ένδειξη του πότε έγιναν. Αν είναι γιουγκοσλαβικές ηχογραφήσεις, πρίν τον πόλεμο αποκλείεται, το Πετρίτσι και περιφέρεια φαίνεται ότι ήταν κράτος εν κράτει των κομιτατζήδων, που μάλιστα δολοφόνησαν ένα Βούλγαρο πρωθυπουργό λόγω της επαναπροσεγγιστικής πολιτικής του με τη Γιουγκοσλαβία.
Μπορεί να είναι βουλγαρικές ηχογραφήσεις από την εποχή του πολέμου και της κατοχής/προσάρτησης της γιουγκοσλαβικής μακεδονίας στην Βουλγαρία, αλλά τότε θα είχε και ανάλογες ηχογραφήσεις από την βουλγαρική ζώνη κατοχής στην Ελλάδα. Άρα μάλλον θα είναι γιουγκοσλαβικές ηχογραφήσεις αμέσως μετά τον πόλεμο.
Ο Τίτο γίνεται «αδέσμευτος» το 1948, ενώ η Βουλγαρία παραμένει στη σοβιετική σφαίρα επιρροής μέχρι το τέλος. Η αγγλική βικιπαίδεια λέει ότι ειδικότερα από το 1958 και μετά η Βουλγαρία αλλάζει πολιτική στο θέμα της σλαβομακεδονικής γλώσσας, και την θεωρεί διάλεκτο της βουλγαρικής. Αυτό το πολιτικό κλίμα μάλλον χρονολογεί τις ηχογραφήσεις στο 1945-48, το πολύ μέχρι 1958, αλλά όλα αυτά είναι ικασίες. Μπορεί να πρόκειται για πολίτη τρίτης χώρας , το Μπάρτοκ ή κάποιο επίγονο του.
Και ποιός μας βεβαιώνει, ότι κάποιες από αυτές τις ηχογραφήσεις δεν ήταν πράγματι από τη ζώνη κατοχής τους; Ό,τι πρέπει, για αποδείξεις ότι καλά έκαναν οι Γερμανοί και τους τα χάρισαν. Αν μάλιστα έβρισκαν και καν’να δυο γιαγιάδες να διηγηθούν παραμύθι στα Βουλγάρικα, και να εξηγήσουν ότι "πριν μας αναγκάσει η αστυνομία ν΄ αλλάξουμε το όνομά μας σε Παπαδόπουλος, λεγόμουν Μαρίγια Παπόφσκυι. Και επειδή τα μαγνητόφωνα εκείνες τις εποχές ήταν μόνο για ραδιοφωνικούς σταθμούς και στρατεύματα, ίσως να τα παραχώρησε ο γερμανικός στρατός; Φυσικά, στην υποχώρηση, τις μπομπίνες θα τις πήραν μαζί τους.
Ε λοιπόν, από το βιογραφικό αυτού του μουσικού προκύπτει ακριβώς τι πράγμα ήταν στη Γιουγκοσλαβία οι καθεστωτικές επεμβάσεις στην παραδοσιακή μουσική και τον χορό. Δε νομίζω ότι τα ήξερα αυτά τα πράγματα, ακριβώς έτσι όμως τα φανταζόμουν.
Πολύ παρόμοια έχω διαβάσει σε αλληλοδιασταυρούμενες πηγές για τη Βουλγαρία (το έχω ξανααναφέρει εδώ και εδώ). Έχοντας μια κάποια εικόνα της σημερινής παραδοσιακής μουσικής στη Βουλγαρία (από την πασίγνωστη χορωδία Mystere des voix Bulgares μέχρι κάποια επαγγελματικά φολκλορικά συγκροτήματα που έτυχε και γνώρισα σε κάποια περίσταση), ξέροντας επίσης όσα έχω διαβάσει για τις καθεστωτικές επεμβάσεις, και, τέλος, βλέποντας και ό,τι μπορεί κανείς να δει στο ίντερνετ από την αντίστοιχη βορειομακεδόνικη παραδοσιακή μουσική, ε, δεν είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς ότι το ίδιο αποτέλεσμα θα πρέπει να έχει προκύψει από περίπου την ίδια διαδικασία!
Ωστόσο δε νομίζω πως είχε τύχει άλλη φορά να πέσω σε συγκεκριμένη τέτοια πληροφορία για τη Γιουγκοσλαβία.
Ανεβάστορας είναι ένας gaston88441, έχει όμως ανεβάσει μόνο 7 κομμάτια, μάλλον πριν 6 χρόνια. Απ’ ό,τι καταλαβαίνω, το σύνολο των ηχογραφήσεων, που μάλλον στον Αθανασόφσκι πρέπει να το πιστώσουμε, θα καταχωνιάστηκε σε αποθηκευτικούς χώρους κάποιου κρατικοδίαιτου γιουγκοσλάβικου ιδρύματος την δεκαετία ΄60, ξεχάστηκε απ’ όλους, και βγήκε στην επιφάνεια ξανά πολύ πρόσφατα, μάλλον για λόγους υποστήριξης της «Μακεδονικής εθνότητας» από κάποιους Βορειομακεδόνες, έναντι βουλγάρικων καταγγελιών για μη ύπαρξη τέτοιας εθνότητας. Υπάρχει κάτι ενδιαφέρον σε άλλες καταχωρίσεις στο γτ;
