Αλλιώς, τι;
Μια σκέψη θα μπορούσε να είναι η εξής:
Η γκάιντα, έτσι όπως είναι και παίζεται σήμερα στη Β. Ελλάδα και στο μεγαλύτερο μέρος των Βαλκανίων (και πουθενά αλλού), είναι ένα ιδιαίτερα σοφιστικέ όργανο. Μπορεί να έχει «αρχέγονο» ήχο και να παιζόταν από αγράμματους βοσκούς, αλλά η λογική στο άνοιγμα των τρυπών και στους δακτυλισμούς είναι περίπλοκη και μελετημένη (θυμίζω δύο σχετικά μηνύματα εδώ και εδώ). Καμία σχέση με τον πρωτογονισμό της τσαμπούνας, που ουσιαστικά απλώς παίζει τη φυσική κλίμακα έτσι όπως έπεσε από τον ουρανό.
Είναι λογικό λοιπόν να υποθέσουμε ότι πρόκειται για προϊόν εξελίξεων που ξεκίνησαν από κάτι πολύ πιο απλοϊκό. Ίσως λοιπόν αυτό το παλιότερο και απλοϊκότερο να είναι κάτι που σ’ όλη την υπόλοιπη Βαλκανική υποκαταστάθηκε από τις πιο εξελιγμένες εκδοχές, και επεβίωσε μόνο σε δύο νησίδες, μία στην Εύβοια και μία εκεί στο Κόσοβο (ή Αλβανία τέλος πάντων - κάποια στιγμή θα το βρούμε κι αυτό). Βέβαια η τόση της διάδοση δείχνει ότι το σημερινό της εξελικτικό στάδιο έχει ήδη ηλικία κάποιων αιώνων.
Στην Ελλάδα σήμερα η γκάιντα βρίσκεται στη Θράκη και σε διάφορες περιοχές της Μακεδονίας. Το νοτιότερο σημείο όπου εντοπίζεται σαφής μαρτυρία (ηχογράφηση) σχετικά πρόσφατης παρουσίας της, πέρα από τους β/Θρακιώτες του Δομοκού, είναι στη Θεσσαλία στη λίμνη Πλαστήρα. Είναι όμως διάχυτα γνωστό ότι παλιότερα παιζόταν πυκνόυτερα μέχρι κάτω στην Πελοπόννησο, ακόμη και σε κάποια νησιά όπως η Σκιάθος (επανειλημμένες αναφορές από Παπαδιαμάντη), και η περίεργη μαρτυρία για την Άνδρο (βλ. πιο πάνω στο παρόν νήμα), καθώς και στη Μ. Ασία. Αλλά δεν ξέρουμε τι γκάιντες ήταν αυτές: όπως όλες όσες ξέρουμε σήμερα, ή κάτι απλούστερο/παλαιινότερο;