Είδα χθες την εκπομπή της Σαμίου “Μουσικό Οδοιπορικό”, γυρισμένη στην Καρυστία το 1977. Έκοψα λοιπόν το κομμάτι που αφορούσε την γκάιντα που παιζόταν στην Καρυστία. Ο Θοδωρής Μπουγιούκος από τα Κάψαλα Καρυστίας (κοντά στα Στύρα) παίζει γκάιντα, την οποία όπως λέει η Σαμίου την ονομάζουν “τσαμπούνα με ζουρνά”.
Γκάιντα από τα χωριά της Καρύστου έχει συμπεριληφθεί και στην έκδοση των Φίλων του Μουσικού Λαογραφικού Αρχείου “Καρυστία”, όπου ο Γιάννης Χουλιαράς από την Ζωοδόχο Πηγή (Ρεούζι), κοντά στα Στύρα και πάλι, παίζει έναν ποιμενικό σκοπό.
Εκ πρώτης όψεως φαίνεται παράξενο που η Δόμνα δεν αναγνωρίζει την γκάιντα και τη θεωρεί σαν «μια παράξενη τσαμπούνα με μπάσο», λες και υπάρχει μόνο η τοπική ονομασία και όχι το όργανο που βλέπει μπροστά της.
Φυσικά, ο λόγος που οι ντόπιοι την ονομάζουν έτσι είναι επειδή η τσαμπούνα τούς είναι πιο γνωστή. Σύμφωνα με τον Γκίκα, που τον αναφέρει και η ίδια η Δόμνα, και ο οποίος έχει κάνει εξονυχιστική καταγραφή των μουσικών της Καρυστίας, προ 40 χρόνων περίπου η μεν τσαμπούνα ήταν από τα βασικά τοπικά όργανα της περιοχής, η δε «τσαμπούνα με ζουρνά», με μικρότερη αλλά συστηματική και πάλι παρουσία, θεωρούνταν πράγματι απλή παραλλαγή της τσαμπούνας.
Το θέμα όμως είναι ότι αυτή η εικόνα δεν οφείλεται απλώς στην οπτική των ντόπιων που δεν ήξεραν τις βορειοελλαδίτικες κλπ. γκάιντες, αλλά είναι ακριβής ακόμη και με πιο αντικειμενική ματιά. Αυτή η γκάιντα έχει βασικές διαφορές από όλες τις υπόλοιπες, και αντίστοιχα βασικές ομοιότητες με την τσαμπούνα που δεν τις έχουν οι άλλες γκάιντες.
α) Η τονική του οργάνου, στην οποία ταιριάζεται ο αυλός του ισοκρατήματος, είναι ένα τόνο πάνω από τη χαμηλότερη νότα του μελωδικού αυλού. Σ’ όλες τις γκάιντες Μακεδονίας και Θράκης η τονική είναι μια τέταρτη πάνω από τη χαμηλότερη νότα του μελωδικού αυλού.
β) Διακρίνω 6 τρύπες, και δεν ξέρω αν υπάρχει και 7η στον αντίχειρα. Ωστόσο ο παίχτης χρησιμοποιεί (τουλάχιστον εδώ) μόνο τις 5 χαμηλότερες, ακριβώς με τον ίδιο τρόπο όπως σε μια τσαμπούνα.* Η μελωδία που παίζει θα μπορούσε να παιχτεί και σε τσαμπούνα, με τις ίδιες δαχτυλιές και με το ίδιο αποτέλεσμα (εκτός φυσικά ότι δε θα υπήρχε ισοκράτημα). Αντίθετα για να παιχτεί αυτός ο σκοπός σε κλασική γκάιντα, είτε οι δαχτυλιές θα άλλαζαν ριζικά ώστε να μεταφερθεί η τονική εκεί που θα ταιριάζει με την τονική του οργάνου και με το ίσο, είτε οι δαχτυλιές θα έμεναν οι ίδιες αλλά η τονική του κομματιού θα βρισκόταν μια τρίτη χαμηλότερα από το ίσο. Που και πάλι δεν είμαι σίγουρος αν γίνεται (δεν ξέρω στην πράξη τους δακτυλισμούς της γκάιντας).
Οπότε, πρόκειται πράγματι για μια τσαμπούνα με ισοκράτη και όχι για μια τυπική γκάιντα.
Υπάρχει ένα πολύ παρόμοιο είδος γκάιντας που παίζεται από Αλβανούς. Έχω δει 2-3 βιντεάκια, και δίνουν και πάλι την εντύπωση τσαμπούνας με ίσο και όχι γκάιντας - ενώ οι γκάιντες Βουλγαρίας, Σκοπίων κλπ. είναι λίγο έως πολύ στον ίδιο παρονομαστή με τις δικές μας. Δεδομένης λοιπόν της αρβανίτικης καταγωγής των Καρυστινών, υπάρχει έδαφος για να στηριχτεί η υπόθεση ότι πρόκειται για αλβανόφερτο όργανο (μια υπόθεση που πράγματι έχω ακούσει να διατυπώνει πρώτος ο Γιώργος Μακρής, και τη βρίσκω αρκετά πιθανή).
Πέρα από τις επιμέρους μουσικές ομοιότητες, πρόκειται σε κάθε περίπτωση για ένα όργανο πολύ πιο κοντά στον συνολικό πρωτογονισμό της τσαμπούνας παρά στην γκάιντα που (όσο κι αν δεν το διακρίνει ένας ανειδίκευτος ακροατής) είναι ένα πολύ πιο εξελιγμένο και έντεχνο όργανο.
Δύο ακόμη λεπτομέρειες:
α) Ο τρόπος που οι διάφοροι αυλοί, παιξίματος και φυσήματος, προσαρμόζονται στα φυσικά ανοίγματα του ασκού (λαιμό και χεράκια) είναι εντελώς ιδιότυπος. Δε συμπίπτει ούτε με της γκάιντας ούτε με της τσαμπούνας.
β) Η Δόμνα βρήκε μεν τον τελευταίο παίχτη όλης της περιοχής, στο μεταγενέστερο όμως σιντί της Καρυστίας ηχογραφήθηκε ένας ακόμη πιο τελευταίος. Αυτό είναι πάντοτε δυνατόν να συμβεί. Και με τους τσαμπουνιέρηδες πάλι, το σιντί έχει τους δύο τελευταίους αλλά ο Βολφ Ντίτριχ μερικά χρόνια αργότερα έγραψε έναν ακόμα σε άλλο δίσκο. Όποτε βλέπουμε κάτι να υπάρχει, υπάρχει. Αν όμως δεν το βλέπουμε να υπάρχει, μπορεί και πάλι να υπάρχει και απλώς να μην το βρήκαμε εμείς!
*Η τσαμπούνα έχει 5 τρύπες, όλες ίδιες. Η γκάιντα έχει 6 και μία πίσω, από τις οποίες η πάνω πάνω είναι μικρότερη και έχει εντελώς ιδιαίτερη χρήση, που την διαφοροποιεί όχι μόνο από τις υπόλοιπες αλλά και από όλα τα άλλα πνευστά.
Ακόμα κάποια στοιχεία για την γκάιντα της Άνδρου, όπως μου τα μετέφερε ο γνωστός μου:
“Έχω την εντύπωση ότι τα κομμάτια αυτής της γκάιντας (του τελευταίου γαιτατζή) υπάρχουν ακόμα…δεν είναι δύσκολο να βρεθούν. Το ότι πρόκειται για όργανο που ήρθε από την βόρεια Ελλάδα με βρίσκει σύμφωνο. Το θέμα είναι ότι οι Αρβανίτες της Άνδρου παίζουν τσαμπούνα και όχι γκάιντα. Τα δύο χωριά που παίζονταν η γκάιντα (το Γιαννισαίο και το Βουνί, όσο βέβαια το έχω ψάξει) είναι στο Κόρθι το οποίο είναι στην νότια Άνδρο που δεν κατοικήθηκε από Αρβανίτες, όπως και η κεντρική Άνδρος! Δεν αποκλείεται βέβαια να διαδώθηκε από τους Αρβανίτες και μετά να ξεχάστηκε! Επίσης σε παλιά Ανδριώτικα κείμενα υπάρχει η λέξη “καϊδα” που αναφέρεται φυσικά σε ασκαυλο! Στο βίντεο μου έκαναν εντύπωση 2 πράγματα…ότι ο μπάρμπα Θοδωρής λέει τον ισοκράτη “ζουρνά” όπως και στο Γιαννισαίο και το ότι το τουλούμι είναι μαυρο…οι συγχωριανοί μου όταν έβλεπαν τα τουλούμια που έφτιαχνα μου λέγαν: “Ααααα του μπάρμπα Αντώνη ήταν μαυρο!!!” Δεν ξερω κατά πόσο έχει σημασία το τελευταίο αλλα μου έκανε εντύπωση!”
Λοιπόν, αυτό με την Άνδρο το είχα ακούσει, από έναν τοπικό ερευνητή / χοροδιδάσκαλο, το Θανάση τον Καρπούζη, στην εκπομπή του Μελίκη. Παρ’ ότι ο Καρπούζης είχε αρκετά συγκεκριμένα στοιχεία (ότι παιζόταν ειδικά στο Γιανισαίο και όχι αλλού), πίστευα ότι υπάρχει κάποιο λάθος ή παρανόηση στην ιστορία. Να όμως που διασταυρώνεται.
Από τσαμπούνες, στην Άνδρο παίζονται δυο λογιών: με 5+5 τρύπες, όπως στα υπόλοιπα Κυκλαδονήσια (πλέον έχει χαθεί), και με 5+1 τρύπες, όπως στη Χίο, Κάρπαθο, Πάτμο κ.α… Το ποια χωριά έπαιζαν τη μία και ποια την άλλη δεν έχει σχέση, περιέργως, με το αν ήταν αρβανίτικα ή ελληνόφωνα. 5+1 τρύπες έχουν και οι καβοντορίτικες τσαμπούνες της Εύβοιας, οπότε εκεί μπορεί κανείς να δει μια πιθανή συγγένεια ανάμεσα στους Αρβανίτες των δύο νησιών, αλλά μόνο πιθανή, καθώς δεν επιβεβαιώνεται από άλλα στοιχεία.
“Κάιντα” λένε και στην Κύθνο την τσαμπούνα, παρόλο που είναι καθαρά κυκλαδίτικη τσαμπούνα.
Επίσης, “ζουρνά” λένε και στα χωριά των Πιερίων (ν. Κατερίνης) τον ισοκράτη αυλό της γκάιντας. (Μάλιστα η ονοματολογία σ’ αυτά τα χωριά έχει πλάκα: το “γλωσσίδι” της γκάιντας το λένε “τσαμπούνα”, και τον μελωδικό αυλό “φλογέρα” -τρία όργανα σ’ ένα!). Αλλά αυτό προφανώς δεν είναι παρά σύμπτωση: σε δύο άσχετα και μακρινά μέρη ονόμασαν τον μακρύ αυλό από το όνομα ενός οργάνου που είναι από μόνο του ένας μακρύς αυλός. Ενώ μεταξύ Άνδρου και Εύβοιας μπορεί να μην είναι απλή σύμπτωση αλλά αλληλεπίδραση ή κοινή παράδοση -λέω τώρα εγώ…
Τέλος, ο Γιάννης Γκίκας που έγραψε το ως άνω βιβλίο για τους μουσικούς της Καρυστίας επισκέφθηκε δύο φορές το Θοδ. Μπουγιούκο σε διάστημα μερικών ετών. Τη δεύτερη φορά παρατήρησε ότι είχε βάψει το τουλούμι του με κάτι σαν λαδομπογιά!
Όχι, η κλίμακα είναι διατονική, απλώς με μικρή έκταση. Τυπικά οι νότες της τσαμπούνας είναι Σολ, Λα, Σι, Ντο, Ρε, Μι, με το Σι σχετικά χαμηλό. (Λέω “τυπικά” γιατί μπορεί αντί Λα να έχεις Λα#, Σι, Ντο, ή οποιαδήποτε απροσδιόριστη νότα της χαραμάδας, αλλά πάντα με τα ίδια διαστήματα). Και δεν υπάρχουν υφέσεις και διέσεις: 6 νότες και τέρμα.
(Ενώ η γκάιντα έχει πολύ πιο πλούσια κλίμακα, και σε έκταση και σε δυνατότητα αλλοιώσεων.)
Δε νομίζω να υπάρχουν ανημίτονα όργανα. Υπάρχουν κλίμακες που προκύπτουν από τις εκ κατασκευής δυνατότητες συγκεκριμένων οργάνων, αλλά ειδικά οι ανημίτονες κλίμακες αποτελούν πάντα, απ’ όσο ξέρω, επιλογή. Δηλ. παίζονται με όργανα που έχουν και τα ενδιάμεσα ημιτόνια και απλώς δεν τα χρησιμοποιούν.
Με κάποιο μαγικό τρόπο, στην ηλ. δ/νση που είχε βάλει ο Δημήτρης βρέθηκε άσχετο και μάλιστα νεότερο βίντεο.
Το σωστό είναι αυτό:
Τα νεότερα που προέκυψαν σ’ αυτό το θέμα από το 2012 που έγινε η συζήτηση είναι ότι η ισχνή τεμκηρίωση για την γκάιντα της Καρυστίας συμπληρώθηκε με μια ακόμη ηχογράφηση: αρβανίτικα κάλαντα Πρωτοχρονιάς από την Καρυστία, στην έκδοση του ΚΕΠΕΜ «Ανοίξετε την πόρτα σας». Παίζει τσαμπούνα με ζουρνά και τραγουδάει ο ίδιος ως άνω Θοδωρής Μπουγιούκος. Στη συζήτηση που είχε γίνει γι’ αυτό τον δίσκο είχα ξανασχολιάσει περίπου τα ίδια για το όργανο, καθώς δε θυμόμουν αυτό εδώ το νήμα:
Αυτό το έγραψα το 2012 (τώρα είναι 2023), και ακόμα θυμάμαι ότι τότε έψαχνα και δεν μπορούσα να ξαναβρώ τα βιντεάκια με την αλβανική γκαϊντοτσαμπούνα. Ούτε και τα βρήκα έκτοτε, ούτε τα ίδια αλλά ούτε και άλλα που να δείχνουν το ίδιο όργανο. Ενώ αντίθετα έχω δει ένα σωρό βίντεο με κανονικές γκάιντες από την Αλβανία, ίδιες με όλες τις βαλκανικές, δηλαδή και τις δικές μας θρακομακεδόνικες.
Μέχρι που τώρα τελευταία άρχισα να πέφτω σε βιντεάκια σαν αυτό:
Αυτό δεν είναι ούτε γκάιντα ούτε τσαμπούνα.
Η γλώσσα της περιγραφής και των σχολίων είναι αλβανική, όπως και το χαρακτηριστικό άσπρο φέσι του οργανοπαίχτη. Έχω την εντύπωση ότι είναι από το Κόσοβο.
Το όργανο ονομάζεται μίσνιτσα (mishnica), αλλά αλλού είδα να ονομάζεται και γκάιντα (gajde) και να είναι, όσο μπορούσα να καταλάβω, το ίδιο. Έχει έναν μελωδικό αυλό με 5 τρύπες, σαν της τσαμπούνας, και έναν μικρό ισοκράτη που παίζει την τονική στην ίδια οκτάβα (στις γκάιντες είναι 2 οκτάβες παρακάτω, στην καρυστινή τσαμπούνα με ζουρνά μία οκτάβα παρακάτω). Ο συγκεκριμένος μουσικός χρησιμοποιεί εντελώς ανορθόδοξη δαχτυλοθεσία που μοιάζει λες και παίζει σε 6 τρύπες, αλλά στην πραγματικότητα ο δείκτης του πάνω χεριού απλώς ακουμπάει στο δέρμα
Και οι δύο αυλοί είναι ξύλινοι (όπως στις γκάιντες), και με κεφαλάρια (βάσεις), και πάλι όπως στις γκάιντες. Τα ίδια ισχύουν και στην καρυστινή. Ο τρόπος που είναι προσαρμοσμένοι οι δύο αυλοί και το επιστόμιο στο δέρμα είναι όπως στην καρυστινή, διαφορετικά τόσο από τις κανονικές γκάιντες όσο και από τις κανονικές τσαμπούνες, δηλαδή: επιστόμιο στον λαιμό, αυλοί στα δύο χεράκια (στάνταρ γκάιντα: μελωδικός αυλός στον λαιμό, επιστόμιο και ισοκράτης στα χεράκια / τσαμπούνα: επιστόμιο στο ένα χέρι, αυλοί στο άλλο, ο λαιμός δεμένος).
Αλλού όμως είδα και την μπίσνιτσα (bishnica), πολύ παρόμοιο όργανο που παίζουν μάλλον οι ίδιοι πληθυσμοί και σε κάποιες περιπτώσεις οι ίδιοι μουσικοί αυτοπροσώπως. Η διαφορά από τη μίσνιτσα είναι ότι ο μελωδικός αυλός στην μπίσνιτσα είναι διπλός, κάπως όπως της τσαμπούνας, από μονοκόμματο ξύλο στο οποίο είναι τρυπημέρα τα δύο bore (δεν έχουμε ελληνική λέξη γι’ αυτό: η εσωτερική «τρύπα» ενός σωλήνα, το τούνελ ας πούμε). Ο ένας αυλός είχε μόνο τις δύο κάτω-κάτω τρύπες, ενώ ο άλλος όλες. Αυτή η κατασκευή μάς φέρνει κοντά στα κροατικά ντίπλε (diple), που έχουν έναν τέτοιο διπλό αυλό αλλά χωρίς ισοκράτη. Υπάρχει μάλιστα και η πολύ χαρακτηριστική λεπτομέρεια των ντίπλε ότι εξωτερικά το γύρω γύρω από τις τρύπες για τα δάχτυλα είναι βαθουλωμένο για να κάθονται καλύτερα τα δάχτυλα, που την ξαναβρίσκουμε τόσο στη μίσνιτσα όσο και στην μπίσνιτσα.
Άρα λοιπόν έχουμε:
α. Τις στάνταρ γκάιντες (περίπου παμβαλκανικώς)
β. Τις στάνταρ τσαμπούνες (Ελλάδα, Τουρκία και αλλού…)
γ. Τα ντίπλε (κυρίως Κροατία)
δ. Την καρυστινή τσαμπούνα με ζουρνά, που φαίνεται να είναι ενδιάμεσος τύπος μεταξύ γκάιντας και τσαμπούνας
ε. Την (κοσοβάρικη;) μίσνιτσα, ό,τι πλησιέστερο προς την καρυστινή τσαμπούνα με ζουρνά
στ. Την (επίσης κοσοβάρικη;) μπίσνιτσα, ενδιάμεσο τύπο μεταξύ μίσνιτσας και ντίπλε.
Πιθανολογώ λοιπόν ότι η υπόθεση περί αλβανικής προέλευσης του καρυστινού οργάνου ενισχύεται κατά μία μικρή ενδειξούλα ακόμη.
(Πριν 10-15 χρόνια που είχα κάνει, για τη διατριβή μου, εκτενή βιβλιογραφική έρευνα για οποιοδήποτε όργανο ανά τον κόσμο μπορεί να έχει σχέση με την ελληνική τσαμπούνα, δεν είχα εντοπίσει απολύτως τίποτε ούτε για τη μίσνιτσα ούτε για την μπίσνιτσα. Αυτό που έκανα τώρα δεν είναι έρευνα, χαζολόι στο ΥΤ είναι, αλλά το ΥΤ δεν ήταν έτσι πριν 10-15 χρόνια, οπότε να που κάτι ψάρεψα τελικά!)
και το γεγονός οτι οι κάτοικοι Καρύστου, ειναι κυρίως Αρβανίτες, εξηγεί και την παρουσία αυτής της γκάιντας στα μέρη αυτά.
δεν ειναι καθόλου σύμπτωσης.
Όμως Αρβανίτες δεν εγκαταστάθηκαν μόνο στην Κάρυστο, ήταν σ" όλη τη νότια Εύβοια, σχεδόν σε όλη την Αττική, στο Μωριά και γενικά ίσως και στη μισή νότια Ελλάδα, ο Φαλμεράιερ μας θεώρησε Αλβανούς, όχι Έλληνες. Έχει εντοπιστεί τέτοια γκάιντα κάπου αλλού;
Όχι, πουθενά. Στην Καρυστία και στην Αλβανία ή Κόσοβο, απ’ όλο τον κόσμο!
Να προσδιορίσουμε ότι Καρυστία είναι η νότια Εύβοια. Η Εύβοια χωρίζεται, από τη Δίρφυ, σε βόρεια και νότια που δεν έχουν καμία σχέση μεταξύ τους, παλότερα ούτε καν επικοινωνία. Η νότια, δηλαδή η Καρυστία, χωρίζεται στην περιοχή Κύμης, που αναλογικά είναι βορειότερα (νοτίως πάντως της Δίρφυος) και την περιοχή Καρύστου, τον Καβοντόρο. Σχεδόν όλα τα καβοντορίτικα (=νότιας Καρυστίας = νοτιότερου τμήματος της νότιας Εύβοιας) χωριά είναι αρβανίτικα. Φυσικά, και πολλά άλλα μέρη της Νότιας Ελλάδας είναι αρβανίτικα.
Η Καρυστία και ιδιαίτερα ο Καβοντόρος, παρά την κυριαρχία του αρβανίτικου στοιχείου, μουσικώς είναι σχεδόν Κυκλάδες. Η βόρεια Εύβοια (που αν δεν απατώμαι δεν έχει Αρβανίτες) μουσικώς είναι Ρούμελη.
Ναι, μόνο η Άνδρος απ’ όσο ξέρω. Στην Τζια σώζονται κάτι απόμακρες αναμνήσεις Αρβανιτιάς (μερικά τοπωνύμια και ίσως και επώνυμα), τίποτε περισσότερο. Για τα άλλα νησιά δεν έχω υπόψη μου τίποτε. Εκτός από τον Αργοσαρωνικό βέβαια.
Αυτό (δηλαδή από ποιους Αλβανούς προέρχονται οι δικοί μας Αρβανίτες, ή με ποιους συγγενεύουν) είναι κάτι που δεν το γνωρίζω καθόλου, καθώς είναι ζήτημα αλβανικής εθνολογίας.
