Φίλοι, καλησπέρα!
Δείτε στο άρθρο αυτό σχετικά με ένα εξαιρετικό παλιό όργανο από την Αντιμάχεια της Κω που βρήκαμε κατά τις καταγραφές μας στο χωριό. Τετράχορδη λύρα με δύο συμπαθητικές! Τη φέραμε στην Αθήνα και την επισκευάσαμε. Δεν είναι μοναδικό στο νησί. Φαίνεται ότι όλες οι λύρες πάνω στην Κω ήταν τετράχορδες και με μία τουλάχιστον συμπαθητική. Παρόμοια στοιχεία υπάρχουν και σε γειτονικά νησιά.
Έχει κανείς στοιχεία που να σχετίζονται με τέτοιου είδους λύρες στο Αιγαίο;
Δημήτρης
Συναρπαστικό Δημήτρη.
1.
Ναι, ο GiorgisV. Δες αυτή και αυτή τη συζήτηση. Μαρτυρούνται τέτοιες λύρες σίγουρα στη Νίσυρο, και νομίζω και στη Σύμη και/ή τη Ρόδο.
2. Μαρτυρίες για λύρες διάφορων τύπων σώζονται από όλα λίγο πολύ τα 12νησα. Ηχογραφήσεις, εκτός από τα 3 κλασικά νησιά και τον Κλαδάκη, υπάρχουν και από τη Λέρο (το αναφέρετε) αλλά και από την Πάτμο (διπλό ΛΠ “Πάτμος”: τρίχορδη λύρα με ψηλό Σολ και, αν θυμάμαι καλά, χωρίς κουδουνάκια). Και βέβαια οι ανέκδ. ηχογραφήσεις του Καρά από την Τήλο, που έχετε. Ο Μπο-Μποβύ, στα Τραγούδια των 12νήσων, έχει μια γραπτή καταγραφή ενός κομματιού από την Κάλυμνο. Από Κω, υπάρχουν αρκετές ηχογραφήσεις με σύγχρονη κρητική λύρα. Έτερον ουδέν, απ’ όσα έχω υπόψη μου. Όλες οι καταγραφές είναι από τρίχορδες λύρες, είτε με ψηλό είτε με χαμηλό Σολ και είτε με είτε χωρίς κουδουνάκια.
3. Αν και οι τέσσερις χορδές στη λύρα που βρήκατε είναι εντέρινες, πώς άραγε να κουρδιζόταν; Το κούρδισμα σαν βιολιού, είτε αλά τούρκα είτε αλά φράγκα, αποκλείεται. Η εντέρινη έχει ένα σχετικό εύρος τόνων που μπορεί να κουρδιστεί, αλλά όχι και τόσο μεγάλο.
4. Για τσαμπούνες δε βρήκατε τίποτε; Είχε παλιά, αλλά πρέπει να χάθηκαν αρκετά νωρίς. Οι σωζόμενες πληροφορίες είναι ελάχιστες.
Πολύ ωραία! Ευχαριστώ!!! Είδα τις νισύρικες. Η μία μοιάζει πολύ με την κώτικη. Μιλάει μάλιστα και για πάνω καβαλαράκι που τοποθετείται πάνω από τα κλειδιά των ακριανών χορδών. Όπως ακριβώς δηλαδή τοποθέτησε ο Γιαννουλάκης το καβαλαράκι στην κώτικη.
Εκτός των ηχογραφήσεων της Τήλου έχουμε και ηχογραφήσεις (μάλιστα λυροτσάμπουνο) από την Πάτμο. Στο άρθρο αναφέρομαι στις λύρες που έχουν σήμερα ζωντανή παρουσία. Στα σημειωματάρια της Αγγελικής Καρά αναφέρεται για τον τσαμπουνιστή Γιάννη Έλληνα στην Τέλενδο ότι είχε κρεμασμένη στο ταβάνι την παλιά του λύρα. Επίσης ξέρουμε για λύρα και στην Αστυπάλαια με πολύ έντονη παρουσία μέχρι το 1950. Τετράχορδες λύρες πρέπει να ήταν οι περισσότερες πάνω στην Κω, στην Αστυπάλαια, αλλά έχουμε μαρτυρίες και για την Τήλο για τετράχορδες.
Είναι και οι τέσσερις εντέρινες. Φαίνονται άλλωστε και στις φωτογραφίες προ επισκευής που δημοσιεύσαμε στο άρθρο. Ο Γιαννουλάκης μου είπε ότι μόνο η πρώτη παιζόταν (εκεί φαίνονται και βαθουλώματα). Στις υπόλοιπες δεν χωράει να μπει το δάχτυλο. Τώρα περισσότερα ας πουν οι ειδικοί… Εγώ δεν έχω τις γνώσεις ούτε καν για να υποθέσω κάτι.
Από πού ξέρεις εσύ ότι υπήρχαν παλιά; Κοίτα, το συγκεκριμένο θέμα το ερευνήσαμε αρκετά διεξοδικά στα χωριά Αντιμάχεια και Καρδάμαινα (και έχω την αίσθηση ότι τα ίδια ισχύουν και για τα υπόλοιπα χωριά της Κω), γιατί μας έκανε εντύπωση πώς γίνεται να μην παίζεται τσαμπούνα σε αυτό το νησί. Το συμπέρασμα στο οποίο φτάσαμε είναι ότι η τσαμπούνα δεν ήταν όργανο της Κω, τουλάχιστον την εποχή την οποία θυμούνται οι γέροι, δηλαδή από τις αρχές του 20ού αιώνα. Υπό ποια όμως έννοια: Λέγοντας τσαμπούνα στην Αντιμάχεια εννοούν τόσο το τσαμπουνάκι όσο και το ασκί. Τσαμπουνάκι παίζανε αρκετοί “πιστικοί”. Το φτιάχνανε μόνοι τους και το παίζανε σαν πιναύλι. Τσαμπούνα κανονική έπαιζαν 2-3 στα νιάτα τους, οι οποίοι όμως το είχανε παραγγείλει από Καλύμνιους και δεν το θεωρούσαν δικό τους. Ελπίζω στην επόμενη κάθοδο να ηχογραφήσουμε και τσαμπουνάκι. Για το τι ίσχυε παλιότερα δεν έχω ιδέα.
Αυτό δεν μπορώ να το φανταστώ.
Τρίχορδη που να παίζεται μόνο η πρώτη, μάλιστα. Παίζεις στην πρώτη, με δαχτυλισμούς, τις νότες Λα έως Μι, στην ανοιχτή τρίτη συμπληρώνεις την κλίμακα με το Σολ (ένα τόνο κάτω από το Λα, γι’ αυτό στο #2 είπα “Σολ ψηλό”), και η ανοιχτή Ρε βαράει όλη την ώρα το ίσο. Αν προσθέσεις και μία τέταρτη χορδή, τι θα την κάνεις;;;
Πάντως τα βαθουλώματα θέλουν πολύ παίξιμο για να γίνουν. Αν έχει μόνο στη μία χορδή δε σημαίνει υποχρεωτικα΄ότι οι άλλες δεν παίζονταν, μπορεί απλώς να παίζονταν πιο σπάνια. (Τι ντεντεκτιβιλίκια αναγκάζεται να κάνει κανείς!)
α) Ο Ανωγειανάκης έχει κάποιες πληροφορίες του τύπου «το δέρμα μετά το πρώτο αλάτισμα το πλένουν στη Μύκονο έτσι, στην Κάλυμνο έτσι, στην Κω έτσι / Οι τρύπες είναι στη Νάξο έτσι, στο τάδε έτσι, στην Κω έτσι».
β) Ο Χ’θεοδώρου (Τραγούδια και σκοποί στην Κω) έχει, μέσα σε μια εκτενέστατη λίστα οργανοπαιχτών, ένα και μόνο όνομα τσαμπουνιέρη, πεθαμένου τη στιγμή της έρευνας και χωρίς λοιπά στοιχεία.
γ) Ο Ντίτριχ έχει ηχογραφήσει δύο κομμάτια με κώτικη τσαμπούνα, μονή (με έναν αυλό), μ’ έναν τσαμπουνιέρη που το όνομά του παραδίδεται ως Σταύρος Τριανταφύλλη (???) από τον Κερμετέ/Πλατάνι, στους δίσκους Bagpipes of Greece και Musica del Dodecaneso. Μια σούστα κι ένα κάλαντο. Ο Ντίτριχ σχεδόν πάντα αλλοιώνει τα ελληνικά ονόματα σε βαθμό που να γίνονται αγνώριστα.
δ) Προφορική πληροφορία του Μ. Χατζηγιακουμή (υποθέτω ότι ξέρεις ποιος είναι, Δημήτρη) ότι είχανε τσαμπούνες αλλά όχι για γλέντια και τέτοια, καθώς -απ’ ό,τι λέει ο ίδιος- κυρίως τραγουδούσαν ακαπέλα. Έπαιζαν όμως κάποιοι βοσκοί τσαμπούνα, κυρίως για πάρτη τους. Βέβαια ο Χ’γιακουμής κυρίως με τα τραγούδια έχει ασχοληθεί, οπότε ίσως στα όργανα απλώς να μην έδωσε σημασία.
Παράλληλα έχω και πληροφορίες που, αν ήταν μόνες τους, θα συνηγορούσαν υπέρ της πιθανότητας να μην ήταν τοπικό όργανο η τσαμπούνα. Τώρα που συνυπάρχουν με τις αντίθετές τους, το θέμα περιπλέκεται.
Να προσθέσω κάτι ακόμη για τις χορδές και το κούρδισμα:
Στις μακεδονικές και τις βουλγάρικες λύρες χρησιμοποιείται μια ιδιαίτερη τεχνική, κατά την οποία οι υπόλοιπες χορδές εκτός από την πρώτη δεν παίζονται με το νύχι αλλά με τη ρώγα του δαχτύλου, στον αέρα (χωρίς να πατιέται η χορδή στην ταστιέρα). Αν υποθέσουμε ότι έτσι παιζόταν και η 4χορδη κώτικη λύρα, τότε λύνονται τα προβλήματα τόσο του στενού χώρου όσο και της απουσίας σημαδιών στην ταστιέρα. Βέβαια δεν υπάρχει καμία ένδειξη ή πληροφορία για τέτοια τεχνική στον αιγαιοπελαγίτικο χώρο, και προσωπικά θεωρώ το ενδεχόμενο εξαιρετικά ισχνό -χώρια που δε μας απαντά τίποτε για το κούρδισμα- αλλά, για λόγους πληρότητας, ας αναφερθεί κι αυτό.
Πολύ ενδιαφέρον
Λίγες σκέψεις για το θέμα:
Σχετικά με την λύρα γενικά ως όργανο: Βλέπουμε ότι το συγκεκριμένο έχει σημάδια μόνο στην ψηλή χορδή. Αυτό δεν ήταν ασυνήθιστο, για τον απλούστατο λόγο: Ηταν η πιο “χρήσιμη” έκταση χωρίς μικρόφωνα. Υπάρχουν ηχογραφήσεις Πολίτικης που παίζεται με Ραστ=Λα, δηλαδή την ψηλή χορδή. Υπάρχει μια με τον “χαβα” του Μπατζανού που δεν μπορώ να βρώ, και αλλη μια εδω
.Οργανο στο γόνατο συχνά λοιπόν (και όχι σφηνωμένο στο πόδια όπως σήμερα) και χρήση της ψηλής περιοχής περισσότερο απο τη χαμηλή.
Το θέμα αριθμού χορδών: Το ότι έχει 4 κλειδιά για χορδές δεν σημαίνει ντέ και καλά οτι παιζόταν έτσι ή μόνο έτσι. Επίσης, το οτι έχει θέσεις για 2 συμπαθητικές δεν σημαίνει οτι το όργανο ήταν μονίμως οπλισμένο με 6 χορδές. Το θέμα των έξτρα κλειδιών το βλέπουμε και σε ταμπουράδες. Οι συμπαθητικές πιθανών να είχαν άλλο ρόλο και όχι …μουσικό: Να “ακυρώνουν” τους λύκους. Εχω δει και Πολίτικη Baron με συμπαθητική. Απο ότι έμαθα, η συμπαθητική κουρδιζόταν πάνω στο λύκο…αν και όταν υπήρχε. Οποιος έχει παίξει λύρα γνωρίζει οτι οι λύκοι εμφανίζονται συνεχώς σε διάφορες νότες.
Μου φαίνεται λοιπόν δύσκολο να πιστεψω οτι ένα όργανο θα κουρδιζόταν με 4 βασικές χορδές , χωρίς να έχει χώρο για το αριστερό χέρι και επίσης μου φαίνεται δύσκολο να πιστέψω οτι μια λύρα μπορεί να έχει 6 χορδές πάνω τις (και με εμφανή σημάδια χρήσης) χωρίς να έχει καταπονηθεί το καπάκι.
Φυσικά και εγώ υποθέσεις κάνω αλλά έχουμε δει αυτό το λάθος συχνά, πχ το Μπουζούκι Σταθόπουλου που βρέθηκε στο μουσείο στην Αμερική, στο οποίο έγινε η ίδια υπόθεση: 8 κλειδιά; οκ , 4 ζεύγη χορδών.
Μπορεί η απάντηση να είναι πιο απλή…
Στην πρώτη εκ των δύο (τίτλος Λύρα Ικαρίας - αλλά στην πράξη συζήτηση γενικότερα περί λύρας) από κάποιο σημείο και πέρα τίθενται ακριβώς τα ίδια ερωτήματα όπως κι εδώ:
Μεταφέρω λοιπόν ό,τι απαντήθηκε εκεί που να μας είναι χρήσιμο κι εδώ:
Δε σχολιάσαμε καθόλου το δοξάρι της κώτικης λύρας.
Είναι σκέτο, χωρίς κουδουνάκια. Αυτό κατ’ αρχήν είναι ένδειξη ότι η λύρα συνοδευόταν από κάποιο άλλο όργανο, κατά πάρα πιθανότητα λαούτο (που άλλωστε έπαιζε ο γιος του συγκεκριμένου λυράρη). Όταν η λύρα αυτοσυνοδεύεται, ή συνοδεύει η ίδια την τσαμπούνα χωρίς τρίτο όργανο, τότε συνήθως βρίσκουμε τα κουδουνάκια:
Κάσος, Κάρπαθος, Χάλκη, Πάτμος, Ικαρία, Κάλυμνος (παλιά) κλπ: λύρες με κουδουνάκια και, αρχικά, χωρίς συνοδευτικό όργανο. (Στην Κάσο και την Κάρπαθο προστέθηκε το λαούτο, και στη Χάλκη το μαντολίνο ή η μαντόλα και πολύ τελευταία το λαούτο, και απλώς δεν άλλαξαν τις λύρες τους.)
Σαντορίνη, Εύβοια, Θράκη, Δράμα κ.α.: λύρες χωρίς κουδουνάκια και με κρουστό.
Αλλά υπάρχουν και εξαιρέσεις. Στη Λήμνο έπαιζαν λύρα σκέτη, χωρίς ούτε κουδουνάκια ούτε συνοδευτικό όργανο, και αντίστροφα στο Λασίθι λύρα με κουδουνάκια και νταουλάκι.
Εν πάσει περιπτώσει, αν εξαιρέσουμε τις …εξαιρέσεις, η ύπαρξη κουδουνιών είναι ένδειξη ότι η λύρα δε συνοδεύεται από άλλο όργανο. Το αν συνοδεύεται ή όχι, με τη σειρά του, οδηγεί και σε διαφορετικές επιλογές ως προς την τεχνικη παιξίματος: μονόχορδα όλο με μελωδική χρήση των χορδών, ή διπλόχορδα με ισοκρατήματα. Κατά συνέπεια, οδηγεί αντίστοιχα και σε διαφορετικές επιλογές κουρδίσματος.
Για να καταλήξω:
Τέσσερις χορδές και χωρίς κουδουνάκια, λογικά, σημαίνουν μελωδικό μονόχορδο παίξιμο και «αραιό» κούρδισμα, σε πέμπτες ή κάτι παρόμοιο.
Όμως άλλα στοιχεία (έντερα, μικρές αποστάσεις, σημάδια) σημαίνουν το αντίθετο.
Τελικά Δημήτρη πώς την κουρδίσατε; Είναι καλό όργανο;
Κάποια σχόλια σχετικά με την τσαμπούνα…
Η μαρτυρία του Ανωγειανάκη λοιπόν είναι σημαντική. Νομίζω ότι είναι συγκεκριμένη και μπορεί να θεωρηθεί αξιόπιστη. Ωστόσο για τι εποχή μιλάει ο Ανωγειανάκης; Και για ποιαν περιοχή στην Κω; Από Κέφαλο μέχρι την πόλη της Κω υπάρχουν αρκετές διαφορές. Αυτά που ανέφερα εγώ για την τσαμπούνα αφορούν την Αντιμάχεια και την Καρδάμαινα, όπου έγινε η έρευνα. Δεν υπήρξε διεξοδική έρευνα στα υπόλοιπα χωριά.
Τις ηχογραφήσεις του Ντίτριχ τις έχω και μου είχε μείνει η αίσθηση ότι αυτό δεν ήταν κανονική τσαμπούνα αλλά μόνο το μονό αυτό τσαμπουνάκι (χωρίς ασκί δηλαδή). Είναι συνεχόμενος ο ήχος; Τις έχεις πρόχειρες τις ηχογραφήσεις, Περικλή;
Την πληροφορία του Χατζηθεοδώρου για τον Αυγούλη Μιχάλη (τσαμπούνα) μέχρι τώρα δεν την έχω διασταυρώσει. Θα το ρωτήσω όμως.
Στο Μαστιχάρι (επίνειο της Αντιμάχειας) ερχόντουσαν Καλύμνιοι. Είχαν μάντρες εκεί για τα ζώα τους. Κάποιοι από αυτούς έπαιζαν και τσαμπούνα. Ωστόσο είναι έντονη η αίσθηση που έχω από τις συνεντεύξεις ότι το όργανο στο χωριό θεωρείτο ξένο. Γνώρισα ανθρώπους που την έπαιξαν την τσαμπούνα, αλλά επειδή την “ζήλεψαν” που την έπαιζαν οι Καλύμνιοι.
Όπως φαίνεται από τις φωτογραφίες προ επισκευής, η λύρα είχα πάνω της ήδη 4 εντέρινες χορδές. Επίσης οι καβαλλάρηδές της ήταν παρόντες. Δεν χρησιμοποιήθηκαν άλλοι. Επομένως έχουμε συγκεκριμένες εγκοπές. Το θέμα λοιπόν με τις αποστάσεις μεταξύ των χορδών έχω την αίσθηση ότι είναι τετελεσμένο. Συμπαθητικές πάνω στη λύρα δεν βρήκαμε. Βρήκαμε ένα μικρό κλειδάκι (το άλλο δεν υπήρχε) καθώς και τις τρύπες και στους δύο καβαλλάρηδες. Τα περισσότερα από τα παλιά όργανα που βρήκαμε είχαν ένα τουλάχιστον κλειδί για συμπαθητική. Τώρα ποιος είναι ο λόγος που υπήρχε δεν ξέρω…
Ας προσθέσουμε στις εξαιρέσεις τότε και τη λύρα στο Σαμμακόβι της Ανατολικής Θράκης που έπαιζε μόνη της και χωρίς κουδουνάκια στο δοξάρι της.
Περικλή, εγώ είμαι εκτός Αθηνών και τη λύρα δεν την έπιασα στα χέρια μου μετά την επισκευή της.
Πάντως, έχω μία πρόταση-ιδέα. Ήδη κάποιος λυράρης κρητικός θέλησε να δει από κοντά το όργανο και είπαμε ότι θα συναντηθούμε όταν κατέβω στην Αθήνα (σε 1 εβδομάδα). Σκέφτομαι λοιπόν ότι θα ήταν καλό να ορίσουμε ένα ραντεβού για όσους ενδιαφέρονται να δουν το όργανο από κοντά και να συζητήσουμε εκ του σύνεγγυς, έχοντας μπροστά μας το μήλον της έριδος. Ενδιαφέρεται κάποιος από εσάς για κάτι τέτοιο; Θα μπορούσαμε επίσης να δούμε και φωτογραφίες από τα υπόλοιπα παλιά όργανα που βρήκαμε στο νησί (4 προς το παρόν), αλλά και κάποιες παλιές φωτογραφίες. Τι λέτε;
Περιοχή δεν αναφέρει. Εποχή, υποθέτω μεταξύ 50 και 70 (νομίζω ότι η πρώτη έκδ. είναι το 70 ή κάπου εκεί, και νομίζω επίσης ότι αναφέρει ότι η έρευνα ήταν εικοσαετής).
Είναι συνεχόμενος, και στο Bagpipes αναφέρει ο ίδιος ο ερευνητής ότι είναι τσαμπούνα με έναν αυλό.
Αυτό φαίνεται λογικό, αλλά ο Ανωγειανάκης λέει ότι η τσαμπούνα στην Κω έχει 5+1 τρύπες (όπως Πάτμο, Κάρπαθο κ.α.), ενώ η καλύμνικη είναι 5+3.
Ξέρω κι εγώ έναν Καλύμνιο βοσκό που είχε κάνει μερικά χρόνια (ίσως μερικές σεζόν) στην Κω. Έπαιζε κι εκεί τσαμπούνα, καλύμνικη φυσικά, και είχε περάσει και κάποιους κώτικους σκοπούς. Τώρα, το καλύμνικο παίξιμο είναι τόσο ιδιωματικό ώστε δύσκολα μπορώ να φανταστώ πώς θα ανταποκρινόταν ο Κώτης ακούγοντας ακόμη και τον πιο αγαπημένο του σκοπό, αν δεν τον ήξερε ήδη από τσαμπούνα.
Περίεργο! Πολύ περίεργο! Θα πρέπει να ρωτήσω στα υπόλοιπα χωριά τι γινόταν. Θα το κάνω και θα σας πω.
Για να μην ανοίγω νέο θέμα, μια και εδώ μιλάμε για αριθμό χορδών λύρας:
Γνωρίζει κανείς περισσότερα για αυτό το όργανο του Παράσχου;
Αν δείτε προσεκτικα, έχει μια κλειδιέρα δίπλα στην Γεγκιά χορδή, που φαίνεται να έχει 3 θέσεις για χορδές. Επίσης τα κλειδιά είναι κοντότερα. άραγε ήταν για συμπαθητικές ή για …πραγματικές χορδές;
Πρώτη μου φορά βλέπω τέτοιο πράγμα. Η λύρα καθ’ όλα τ’ άλλα είναι κανονική πολίτικη, αλλά μοιάζει να έχει μια δεύτερη δίδυμη κεφαλή σαν τις 9χορδες κιθάρες, τις θεόρβες κλπ… Κρατάω και μια μικρή επιφύλαξη γιατί δεν καταλαβαίνω απόλυτα τι δείχνει η φωτογραφία. Οι λύρες με πολές χορδές, συμπαθητικές ή όχι, δεν είναι έτσι. Πάντως πουθενά δε διακρίνω χορδές εκτός από τις τρεις κανονικές.
Σε ένα σύντομο βίντεο που τον βλέπω δεν παίζει πάντως τέτοιο όργανο και απο τις ελάχιστες ηχογραφήσεις του δεν διακρίνω κάτι διαφορετικό απο την κανονική λύρα.
Τα κλειδια δείχνουν μηχανικά και δεν ταιριάζουν σε μήκος ούτε στις 2 κοντές χορδές ούτε στην μεσαία, πράγμα που με κάνει να πιστεύω οτι: είτε είναι για συμπαθητικές είτε για να κατεβαίνει χαμηλότερα απο Γεγκιά η μπάσα χορδή.
Δεν είμαι καθόλου σίγουρος ότι είναι δίδυμη κεφαλή αυτό που φαίνεται. Φαίνεται να είναι σε άλλο επίπεδο από την κεφαλή της λύρας, πιο πίσω. Δεν μπορώ να καταλάβω τι μπορεί να είναι, πάντως μου φαίνεται πιθανό αυτό που φαίνεται να μην ανήκει στο όργανο. Τα τρία κλειδιά εκείνα επίσης μου δίνουν την αίσθηση ότι είναι βαλμένα σε μία ευθεία γραμμή παράλληλη με την κατεύθυνση αυτού του κομματιού.
Αυτή ακριβώς την φωτογραφία είχα στο νου μου οταν έγραφα την πρώτη δημοσίευση σε αυτή την ενότητα:
Βλέπουμε όργανο με 6 κλειδιά που όμως παίζεται 3 χορδο. Αν το βρίσκαμε χωρίς τη φωτογραφία το πιο πιθανό θα ήταν να το είχαμε φορτώσει 6 χορδές.
Δεν γνωρίζω τίποτα για την παράδοση της λύρας στο Αιγαίο (ή αλλού στην Ελλάδα) απλά λέω πως πρέπει να είμαστε επιφυλακτικοί και να αναζητούμε μουσικούς λόγους που δικαιολογούν κατασκευαστικά χαρακτηριστικά, ή και αντίθετα, κατασκευαστικά χαρακτηριστικά που μας βοηθούν να εντοπίσουμε μουσικές τεχνοτροπίες.
Βρέθηκε ένα όργανο με 4 βασικά κλειδιά…και 4 χορδές επάνω. Βρέθηκε επίσης βαμμένο μωβ. Απο αυτά κρατάμε οτι το μωβ χρώμα είναι το λάθος και οι 4 χορδές είναι οι σωστές. Είναι αξιόπιστη πηγή; Μήπως αυτός που το έβαψε μωβ το έκανε και 4χορδό;
Φυσικά δεν έχω ιδέα για το τι μιλάω, απλά αναρωτιέμαι υπάρχει οποιαδήποτε μουσική τεχνική/ύφος που να δικαιολογεί την θεωρία των …απάτητων 4 χορδών σε ένα όργανο με ήδη πολύ μικρή έκταση;
Το μωβ χρώμα βέβαια είναι οπωσδήποτε λάθος. Ήταν βαμμένες και οι χορδές στο πάνω τους μέρος. Μάλλον με σπρέι το έβαψε. Οι 4 χορδές είναι επίσης οπωσδήποτε σωστές, καθώς όλες οι μαρτυρίες μιλάνε για τετράχορδη λύρα και όλα τα υπόλοιπα όργανα που έχουμε βρει (4 ή 5) ή έχουν 4 κλειδιά ή φαίνονται φραγμένες οι 4 τρύπες και κατασκευασμένες εκ νέου 3 σε νεότερους κατασκευαστές που κάνανε τα λυράκια τρίχορδα. Επομένως αυτό είναι διασταυρωμένο από πολλές μεριές. Η λύρα στην Κω ήταν σε μεγάλο βαθμό (δεν έχουμε οπωσδήποτε την πλήρη εικόνα) τετράχορδη.
Σχετικά με τις συμπαθητικές το αν και πόσες υπήρχαν, αυτό χωράει συζήτηση. Επίσης το πώς κουρδίζονταν και παίζονταν αυτές οι έρμες 4 χορδές είναι ένα αναπάντητο μέχρι τώρα ερώτημα. Ωστόσο (κάτι που δεν έχουμε αναφέρει μέχρι τώρα) στην Κω ζει ακόμα ένας βοσκός ονόματι Κώστογλου, ο οποίος έπαιζε λύρα από παλιά. Το όργανο που έχει τώρα είναι κρητικό, αλλά υποθέτω ότι παλιότερο όργανό του θα ήταν μάλλον τέτοιου τύπου. Αυτόν πρέπει οπωσδήποτε να πάμε να τον βρούμε γιατί πιθανότατα θα έχει απαντήσεις για αυτά που συζητάμε. Άλλωστε είναι ενήμερος και μας περιμένει. Πρέπει να προσπαθήσουμε να βρούμε τον χρόνο να τον επισκεφτούμε.
Αλέξανδρε, πολύ σωστά το θέτεις.
Η δυσκολία όμως είναι ότι για να συνδέσουμε τον οποιοδήποτε αριθμό χορδών με μουσικές ανάγκες, πρέπει να ξέρουμε σε τι μουσικές δυνατότητες αντιστοιχούν αυτές οι χορδές. Άρα να ξέρουμε πώς κουρδίζονται και παίζονται.
Όταν έχουμε 3 χορδές και οι δύο δεν παίζονται με τα δάχτυλα, είναι ακριβώς γνωστό περί τίνος πρόκειται: κουρδίζεται και παίζεται όπως περιγράφει το #4, και συνεπώς δίνει ένα διατονικό εξάχορδο (έξι νότες). Αυτή είναι ακριβώς η έκταση και της τσαμπούνας (που είναι το άλλο χαρακτηριστικό όργανο της Δωδεκανήσου και του Αιγαίου γενικότερα, αν και ειδικά για την περίπτωση της Κω αυτό αμφισβητείται), και μεγάλου μέρους του ρεπερτορίου τόσο σ’ αυτά τα νησιά όσο και αλλού στην Ελλάδα.
Αυτή είναι η πιο μίνιμαλ περίπτωση. Από κει και πέρα καμία άλλη δεν αντιστοιχεί σε κάτι βέβαιο και αναμφισβήτητο. Τρεις χορδές που να δακτυλίζονται οι δύο ή και οι τρεις σημαίνουν λύρα σαν την κασοκαρπάθικη και τη θρακιώτικη, στην πρώτη περίπτωση, ή την κρητική στη δεύτερη, δηλαδή όργανα που λίγο πολύ μπορούν να παίξουν οτιδήποτε (με σημαντικούς περιορισμούς τονικότητας αλλά ελάχιστους έκτασης στην πρώτη περίπτωση, σχεδόν ούτε καν τονικότητας στη δεύτερη). Λύρα με 4 χορδές που να δακτυλίζονται όλες είναι σχεδόν βιολί, δηλαδή παίζει σχεδόν οτιδήποτε από οπουδήποτε. Λύρα με 4 χορδές όμως που να δακτυλίζεται μόνο η πρώτη, είναι άνευ προηγουμένου στα καταγεγραμμένα χρονικά και δεν ξέρουμε τι μπορεί να κάνει.
Όργανα με μικρούς ή καθόλου περιρισμούς χρησιμοποιούνται μεν σε ρεπερτόρια με πολύ αυστηρούς περιορισμούς, αλλά δεν επιτρέπουν να μαντέψει το ρεπερτόριο όποιος δεν το γνωρίζει (π.χ. ηπειρώτικα πεντατονικά: έχει τραγούδια με 3 ή 4 νότες, που παίζονται με βιολί - αν έβρισκες ένα βιολί και δεν είχες ακούσει ηπειρώτικα, θα το μάντευες; όχι).
Να το πάρουμε αντίστροφα; Να δούμε τι μουσική έχει σ’ εκείνα τα χωριά της Κω ώστε να βρούμε τους μουσικούς περιορισμούς και να προσπαθήσουμε να κάνουμε την αναγωγή στο όργανο;
Εγώ, με πολύ μικρή γνώση των κώτικων, αποτολμώ βάσει γενικότερων πληροφοριών την εξής περιγραφή:
α) Σκοποί που μοιάζουν καθαρά ντόπιοι, πολλοί εκ των οποίων περιορίζονται σ’ ένα διατονικό 6χορδο.
β) Σκοποί που μοιάζουν (ή που ξέρουμε θετικά) ότι είναι μικρασιάτικοι κλπ. επείσακτοι, με μεγαλύτερη έκταση και διαφορετικές διαστηματικές υποδιαιρέσεις.
γ) Σκοποί αβέβαιης προέλευσης, που μοιάζουν με τους κατά τεκμήριο ντόπιους αλλά και πάλι με μεγαλύτερη έκταση και διαφορετικές διαστηματικές υποδιαιρέσεις.
δ) Οργανικά τύπου σούστας με μικρή έκταση, περισσότερο ρυθμικά παρά μελωδικά.
ε) Οργανικά τύπου σούστας αλλά με μεγαλύτερη έκταση και μεγαλύτερη μελωδική ανάπτυξη.
στ) Οργανικά τύπου πολίτικου συρτού με μεγάλη έκταση και μεγάλη μελωδική ανάπτυξη.
Χωρίς να γνωρίζω τα αποτελέσματα της έρευνας, είμαι αρκετά βέβαιος ότι κάτι τέτοιο θα έχουν βρει ο Δημήτρης και το συνεργείο του. Δεν αρκεί για να βγάλουμε συμπέρασμα.
Αν τα δεδομένα είναι όσα έχουν γραφτεί εδωμέσα + στο άρθρο του πρώτου λινκ (#1), η έρευνα έχει βρει τοίχο. Περιμένουμε περισσότερα δεδομένα για να βγει άκρη. Ακούει Κώστογλου;
(Το ενδεχόμενο οι τρύπες για τα κλειδιά να μην είναι οι αρχικές, υποθέτω ότι το ερεύνησε ο μάστορας που έκανε την αναπαλαίωση του οργάνου.)
Φοβάμαι ότι το μόνο σίγουρο είναι πως το μωβ χρώμα είναι μουσικά λάθος!
Την Παρασκευή (αύριο) στις 9 το βράδυ θα γίνει συνάντηση όσων θέλουν να δουν από κοντά το οργανάκι, καθώς και φωτογραφίες από άλλες λύρες της Κω. Το όργανο από βδομάδα γυρνάει στον κάτοχό του στο νησί, επομένως είναι μια ευκαιρία για όσους ενδιαφέρονται να δουν από κοντά τη λύρα.
Το σημείο συνάντησης θα ανακοινωθεί εδώ αργότερα.
Για όσους ενδιαφέρονται η συνάντηση θα γίνει στην έδρα του ΚΕΠΕΜ (Έρσης 9 και Πουλχερίας) την Παρασκευή 21/11 στις 15.00.
Λοιπόν, μαζευτήκαμε διάφορες σοφές κεφαλές, και δεν καταλήξαμε σε τίποτε περισσότερο απ’ ό,τι ήδη γράφτηκε εδώ. Ο Χάρης διατύπωσε μια υπόθεση για το πώς μπορεί να κουρδιζόταν, αλλά είναι μια υπόθεση που στέκει μόνο όταν έχεις ως δεδομένο αυτό το όργανο με αυτές τις χορδές, και ως ζητούμενο το πώς να το κουρδίσεις ώστε να παίζει κάτι. Δε νομίζω ότι θα έστεκε για κάποιον που έχει ως δεδομένο το τι θέλει να παίξει και καλείται να κατασκευάσει ένα όργανο με όσες χορδές νομίζει ότι θα του χρειαστούν.
Με άλλα λόγια: αν θες να φτιάξεις μια τσαμπουνόλυρα, δε θα βάλεις τέσσερις χορδές.
Η πρόοδος ήταν ότι, βλέποντας 4 άλλες λύρες σε καλές και πολλές φτγρ την καθεμία, διαπιστώσαμε ότι τα σκάφη σχεδόν ή τελείως σαν πολίτικης αλλά με 4 κύριες χορδές αποτελούν κανονικότητα.
Α, ξέχασα!
Υποστηρίχθηκε επίσης ότι η εν λόγω κώτικη λύρα προσφερόταν περισσότερο για να παίζεται σφηνωμένη στα πόδια κι όχι στο γόνατο με ελεύθερη περιστροφή γύρω από τον άξονά της - δηλαδή σαν πολίτικη κι όχι σαν κρητική ή κασοκαρπάθικη. Αυτό, όχι μόνο επειδή το σκάφος είναι σαν πολίτικο και η πολίτικη παίζεται έτσι, αλλά επειδή διάφορες ιδιαιτερότητες του πολίτικου σκάφους όντως ευνοούν αυτή την τεχνική, ενώ του νησιώτικου την άλλη.
