Λύρα Ικαρίας - ερώτηση για κούρδισμα

Μουσικά Όργανα
1

Καλησπέρα σας!

Ήθελα να ρωτήσω για το κούρδισμα μιάς καριώτικης λύρας που έχω στην κατοχή μου. Είναι ερασιτεχνική κατασκευή, που αντιγράφει παλιά λύρα που βρίσκεται στο Μουσείο Λαϊκών Οργάνων στην Πλάκα. Αυτήν την στιγμή φοράει χορδές κρητικής λύρας , και έχει το αντίστοιχο κούρδισμα Λα4-Ρε4-Σολ3 (αν και στην πραγματικότητα την κουρδίζουμε συνολικά χαμηλότερα).

Ο μουσικολόγος Θέμελης (με καταγωγή από Ικαρία) αναφέρει (προσωπικές μνήμες) ότι το '40 κουρδιζόταν σε πέμπτες, σαν την κρητική,ή σαν βιολί (ενίοτε και “αλά τούρκα”) http://users.auth.gr/marsias/text/ikariotikos.pdf

Επειδή όμως στο Αιγαίο συνηθίζεται το (παλαιότερο;) κούρδισμα Λα4-Ρε4-Σολ4 (δηλαδή η μεσαία πιο μπάσα από την 3η), ήθελα να ζητήσω την άποψη σας, αν κάτι τέτοιο θα ήταν πιο ταιριαστό. Αν κάποιος έχει βιβλιογραφικές πληροφορίες για το θέμα, θα ήταν καλοσύνη να μας δώσει τη γνώμη του. Η λύρα σαν όργανο εχει σχεδόν εξαφανιστεί απ’το νησί, και οι προσπάθειες αναβίωσης στηρίζονται στην κρητική νοοτροπία.

Υπάρχει και μια εργασία για την καριώτικη λύρα: [Γιαννόπουλος Α. (2010). Η Λύρα της Ικαρίας. Πτυχιακή εργασία στο Τμήμα Τεχνολογίας Ήχου και Μουσικών Οργάνων, ΤΕΙ Ιονίων Νήσων]. Δεν ξέρω αν μπορώ να την βρω και εγώ κάπου, κι αν λέει κάτι παραπάνω για τα κουρδίσματα.

Ευχαριστώ!

2

Σύμφωνα με κάθε λογική, παλαιότερα θα υπήρχε το κούρδισμα με ψηλό σολ. Αυτό όμως που έχει παραδοθεί μέχρι σχεδόν σήμερα είναι το κούρδισμα σε 5ες. Άλλη πηγή πλην του Θέμελη δεν ξέρω να υπάρχει. Άρα αυτόν θα πρέπει να ακολουθήσουμε. (Δεν ξέρω αν ο Γιαννόπουλος έχει βρει κάτι παραπάνω)

Έχεις τις ηχογραφήσεις του; Κατεβαίνει πιο χαμηλά από το Ρε; Αν όχι, τότε και με το παλιό κούρδισμα (ψηλό Σολ) θα μπορείς να παίξεις το ελάχιστο διασωθέν ρεπερτόριο. Αν όμως έχει και νότες που απαιτούν μια χορδή κουρδισμένη στο χαμηλό Σολ, τότε βέβαια θα βάλεις χαμηλό Σολ.

Φυσικά δεν θα λάβεις υπόψη σου το ανιστόρητο σιντί “Χορεύουν οι Ικαριώτες” με τους δήθεν Ικαριώτικους της λύρας και της τσαμπουνοφυλάκας.

Και άλλη μία οπτική για να λύσεις το δίλημμα: Αν η 1ότυπη λύρα του Μουσείου, την οποία κόπιαρες, είναι μία του '45 σχετικά μικρή με χαρακτηριστικό ότι οι χορδές είναι πάρα πολύ κοντά μεταξύ τους, τότε θα πρέπει να κουρδίσεις με ψηλό Σολ. Αυτή είναι τσαμπουνόλυρα, το εντελώς αρχέγονο και απλοϊκό λυράκι που παίζει μόνο 6 νότες, με δακτυλισμούς μόνο στην πρώτη χορδή (στις άλλες δύο δε χωράει καν να βάλεις δάχτυλο) και επομένως αναγκαστικά με ψηλό Σολ για να συμπληρωθεί η 6φθογγη κλίμακα. Η μεσαία βαράει ανοιχτά ως ισοκράτης.
Και τί θα παίξεις με 6 νότες; Σκοπούς της τσαμπουνοφυλάκας. Τη Συμπεθέρα, την Αμπελοκουτσούρα…

Όχι απόλυτα. Ψάξε να βρεις την παρέα με τις τσαμπουνοφυλάκες, τον Σιεδή (Γλαρέδο), τον Φίλιππα (Ράχες), που αναζητούν με πολύ σοβαρό και σχετικά αποτελεσματικό τρόπο τις σκόρπιες μισοχαμένες μνήμες για την παλιά μουσική της Ικαρίας. Τα ελάχιστα πράγματα που υπάρχουν πέρα από τον Θέμελη, από τις εικασίες, και από τις ξένες μιμήσεις, τα ξέρουν αυτοί και προσπαθούν να τα αναβιώσουν. (Ο λυράρης της παρέας τους -δε θυμάμαι όνομα- κουρδίζει με χαμηλό Σολ).

3

Σ’ευχαριστώ για την απάντηση. Με το Σιδερή κάνουμε παρέα και παίζουμε (προσπαθώ να συνοδέψω με λαούτο!)

Η λύρα του μουσείου είναι κατασκευής 1946, με μήκος χορδών 31cm (από καβαλάρη σε στριφτάρια/πιράκι) και οι αποστάσεις είναι σαν της κρητικής (δεν είναι το λυράκι). Παρόμοιες ανακατασκευές ξανακυκλοφορούν στο νησί, όπως πχ του Ξηρού, αν και έρχονται και κρητικές λύρες. Η δικιά μουείναι του εμπειρικού μάστορα Ζαχαρόγιαννου (Γιάννης Μανόλης).

Στις ηχογραφήσεις ο Θέμελης δεν κατεβαίνει στην χοντρή χορδή, παρά μόνο για ισοκράτη. Το θέμα αφορά κυρίως όσους παίζουν στην λύρα πιο συγχρονους, βιολιστικούς καριώτικους. Χωρίς να ξέρω πολλά, και με αφορμή τις κασιώτικες λύρες, έμαθα πως το κρητικό κούρδισμα είναι μεταγενέστερο, και διευκολύνει και με το παίξιμο του βιολιού. Οπότε θα μπορούσαμε να δοκιμάσουμε και το κούρδισμό με ψηλό σολ; Είναι απλώς κρητική επιρροή και θέμα ευκολίας το κρητικό κούρδισμα ειδικά στην Ικαρία; Γιαυτό έψαχνα κάποια έπιπλέον πηγή, όπως πχ την πτυχιακή εργασία, ή αν υπάρχει αναφορά σε κάποιο βιβλίο.

Ευχαριστώ!

4

Όχι αποκλειστικά κρητική επιρροή. Άλλωστε και στην Κρήτη εικάζεται (βάσιμα αλλά όχι αποδεδειγμένα) ότι παλιότερα κούρδιζαν με ψηλό Σολ. Έτσι κουρδίζουν και τις θρακιώτικες λύρες, κούρδιζαν και τις καβοντορίτικες αλλά αργότερα ήρθε κι εκεί το νεότερο κούρδισμα, το ίδιο και στη Λήμνο και τη Σαντορίνη, κ.ά…

Ουσιαστικά το νεότερο κούρδισμα είναι προϊόν ενός σύνθετου πλέγματος εξελίξεων. Λίγο η εγκατάλειψη της τσαμπούνας, που όσο βρισκόταν στο κέντρο της μουσικής ζωής κράταγε ισχυρό το φράγμα των 6 φθόγγων. Λίγο η είσοδος του λαούτου, που απελευθέρωσε τη λύρα από την ανάγκη να αυτοσυνοδεύεται. Λίγο η επίδραση του βιολιού και του ρεπερτορίου του, που έδειξε ότι ο κόσμος συνεχίζεται και πέρα από τις 6 αυτές νότες. Όλα αυτά μπορούν να συνοψισθούν ως η έξοδος από τα όρια της κλειστής αυτάρκους αγροτικής κοινότητας και η στροφή προς άλλες αναζητήσεις, περισσότερο αισθητικές παρά λειτουργικές.

Ουσιαστικά η απάντηση στο ερώτημά σου «πώς να την κουρδίσω;» προϋποθέτει μια ολόκληρη εις βάθος διατριβή στην εξέλιξη της νεοελληνικής κοινωνίας, ειδικότερα της ικαριώτικης, μόνο και μόνο για να έχεις μπροστά σου ολόκληρο το φάσμα του διλήμματος. Μετά, το τι από τα δύο θα διαλέξεις, είναι δικό σου θέμα.

Για να μείνουμε σε κάτι πιο πρακτικό, έχε υπόψη σου ότι αν βάλεις ψηλό Σολ θες άλλη αρματωσιά: είτε χορδή Λα κουρδισμένη 1 τόνο χαμηλότερα, είτε εντέρινες και στη Σολ και στη Λα (όπως στην Κάρπαθο - Κάσο), ή ακόμη και εντέρινες και για τις τρεις (όπως στη Θράκη). Σίγουρα όχι κρητική Σολ κουρδισμένη μια οκτάβα παραπάνω.

Πάντως ο ίδιος ο Ζαχαρόγιαννος βάζει χορδή για χαμηλό Σολ (έχω κι εγώ μια λύρα του -τεράστια, δεν μπορώ να την παίξω!). Κάποιο λόγο θα έχει που το επέλεξε.

Πάντως δε θα πρότεινα να μείνεις στο ρεπερτόριο του βιολιού. Το βιολί είναι βιολί, αν θες να παίξεις σωστά τα κομμάτια του καλύτερα να πιάσεις βιολί. Ναι, είναι δύσκολο, ξέρω, αλλά ή παπάς παπάς ή ζευγάς ζευγάς. Τα οργανικά κομμάτια δεν είναι απλώς μουσικές συνθέσεις που τις αποδίδουμε με όποιο όργανο τύχει να ξέρουμε, είναι βγαλμένες κατευθείαν μέσα από τα σπλάχνα συγκεκριμένων οργάνων. Τα βιολιτζήδικα είναι βιολιτζήδικα, τα λυρίστικα είναι λυρίστικα και τα τσαμπουνιστά τσαμπουνιστά. Τα τραγούδια είναι άλλο θέμα, για τα οργανικά όμως έτσι είναι.

5

Σ’ευχαριστώ, έχεις πολύ δίκιο σ’αυτά που λές. Βρήκαμε με τον Σιδερή άκρη και για την πτυχιακή, για τυχόν επιπλέον στοιχεία. Μέχρι τότε θα κρατήσουμε το “κρητικό” κούρδισμα. Ίσως και το να ψάχνω κάτι “στανταρτ”, σαν μόνιμο δόγμα να είναι και λίγο λάθος. Και με δυο και με μια χορδή, γλέντι γίνεται…

6

Η πτυχιακή εργασία του Γιαννόπουλου δεν περιέχει ιδιαίτερα στοιχεία για το κούρδισμα. Αναφέρει μόνο σε μία παράγραφο ότι και η Καριώτικη λύρα κουρδιζόταν παλιά όπως η Καρπάθικη (τρίχορδες Δωδεκανησιακές χωρίς κλέφτη) ή και “αλα Τούρκα”.
Προσωπικά δεν έχω κανένα στοιχείο. Νομίζω όμως ότι θα ισχύει και εδώ ο γενικός κανόνας: οι παλαιές τρίχορδες χωρίς κλέφτη κουρδίζονται κατά κανόνα σε Λα4-Ρε4-Σολ4. Όταν εφαρμόζεται ο κλέφτης το πιθανότερο είναι να μετακινείται το κούρδισμα σε καθαρές πέμπτες (Λα4-Ρε4-Σολ3)

7

Σας ευχαριστούμε για τις απαντήσεις!!!
Αφού όλες μας οι λύρες είναι με κλέφτη, θα πάμε με το κρητικό Λα4-Ρε4-Σολ3.
Το “αλά Τούρκα” μάλλον είναι το Λα4-Ρε4-Λα3, όπως ένα τρίχορδο μπουζούκι…

8

Δικαίωμα!

Από πού προκύπτει αυτή η αντιστοιχία;

Υπάρχουν λύρες χωρίς κλέφτη με Λα4-Ρε4-Σολ4 (θρακιώτικες και κάποιες εγκαταλειμμένες σήμερα από Εύβοια κ.ά. νησιά). Αλλά:

α) Υπάρχουν επίσης οι 12νησιακές (Χάλκης, Κάσου, Καρπάθου, Ρόδου) όπου έχει μπει κλέφτης τουλάχιστον από τις αρχές του 20ού αιώνα και όμως το κούρδισμα παραμένει το ίδιο, Λα4-Ρε4-Σολ4. (Μάλιστα για την ακρίβεια ο κλέφτης υπήρχε από τότε που ξέρουμε.)

β) Υπάρχουν λύρες χωρίς κλέφτη με άλλα κουρδίσματα: η μακεδονίτικη, Λα4-Λα3-Μι4. Εντελώς διαφορετικό στη λειτουργία του, αλλά πάντως μέσα στην ευρύτερη λογική των re-entrant κουρδισμάτων (η μεσαία είναι η πιο χαμηλή και παίζεται ως ισοκράτης, ενώ η κλίμακα παίζεται κυρίως στην πρώτη και συμπληρώνεται με την τρίτη). Επίσης η πολίτικη, Λα4-Ρε4-Λα3, που θα είναι μάλλον το λεγόμενο «αλά τούρκα»: και πάλι διαφορετικό στη λειτουργία του από τα υπόλοιπα, μέσα όμως στην ευρύτερη λογική του σύγχρονου κρητικού (το ύψος των χορδών ακολουθεί τη σειρά όπου είναι τοποθετημένες πάνω στο όργανο, και χρησιμοποιούνται όλες μελωδικά, οπότε αυξάνεται η έκταση προς τα χαμηλά).

γ) Εκεί όπου συνδυάζεται ο κλέφτης με το κούρδισμα ανά πέμπτες είναι στην Κρήτη και σ’ όλες τις παρόμοιες αλλά σπανιότερες νησιώτικες λύρες: Λήμνου κλπ… Αλλά ακόμη και σ’ αυτές δεν ξέρουμε αν παλιότερα είχαν άλλο κούρδισμα, ούτε αν παλιότερα ήταν χωρίς κλέφτη. Για μεν το κούρδισμα υπάρχουν σχετικά ισχυρές ενδείξεις αλλά καμία απτή απόδειξη, για δε τον κλέφτη ούτε καν ενδείξεις: είναι απλώς μια υπόθεση (όχι παράλογη, αλλά μέχρις εκεί, τίποτε το βέβαιο).

δ) Η μόνη περίπτωση όπου μαρτυρούνται αδιαμφισβήτητα δύο διαδοχικά εξελικτικά στάδια, παλιότερο χωρίς κλέφτη και με ψηλό Σολ και νεότερο με κλέφτη και κούρδισμα σε 5ες, είναι στην Εύβοια (παραπομπές στη διάθεση όποιου τις θέλει αλλά προς το παρόν ας μη βαρύνουμε κι άλλο το μήνυμα αφού μιλάμε για Ικαρία).

ε) Στην Ικαρία η παλιότερη γνωστή λύρα είναι μία του 1945, στο μουσείο Λ. Οργάνων και στο βιβλίο του Ανωγειανάκη, χωρίς κλέφτη, αλλά δε γνωρίζουμε το κούρδισμά της. Εκείνες των οποίων έχει καταγραφεί και το άκουσμα (αυτές που φτιάχνει ο Ζαχαρόγιαννος, αυτές που παίζει ο Θέμελης και μία που έχει ηχογραφήσει ο Θέμελης και την παίζει κάποιος ντόπιος γέροντας) έχουν κούρδισμα σε 5ες και έχουν και κλέφτη (του γέροντα δεν την έχω δει, οι άλλες δύο σίγουρα).

Τα αντικειμενικά δεδομένα αυτά είναι. Από κει και πέρα περνάμε στις γνώμες. Η δική μου (την έγραψα και σε άλλη συζήτηση που εκτυλίσσεται παράλληλα στα Λαϊκά Αερόφωνα) είναι ότι το re-entrant κούρδισμα είναι κατά πάσα πιθανότητα παλιότερο, και πιο κατάλληλο για τσαμπουνιστό ρεπερτόριο, το δε κούρδισμα σε 5ες είναι νεότερο και πιο κατάλληλο για βιολατόρικο ρεπερτόριο, καθώς και για το ελάχιστο σωζόμενο ρεπερτόριο που είναι καθαρά λυρατζήδικο -δηλ. τα κομμάτια του Θέμελη.

Το παλιότερο μπορεί να το προτιμήσει όποιος ενδιαφέρεται πιο πολύ να ανακαλύψει / αναβιώσει ένα ξεχασμένο παρελθόν. Το νεότερο, όποιος θέλει να παίξει κάτι όχι εντελώς ανοίκειο στα αφτιά του σημερινού Καριώτη.

Όμως ούτε το ένα ούτε το άλλο είναι ζωντανή παράδοση. Το παλιό κούρδισμα σήμερα χρησιμοποιείται στην Κάσο και την Κάρπαθο, όποιος δοκιμάσει να το υιοθετήσει θα κοιτάξει αναπόφευκτα λίγο τους Κασοκαρπάθιους λυράρηδες και τις τεχνικές τους, και άρα θα βγάζει θέλοντας και μη κασοκαρπάθικο χρώμα.

Το δε νεότερο, σε 5ες, χρησιμοποιείται στην Κρήτη. Αν παίξει κανείς ρεπερτόριο εκτός κρητικών μ’ αυτό το κούρδισμα θα ακούγεται σαν ένα ουδέτερο όργανο για «οτιδήποτε», χωρίς κανένα τοπικό χρώμα.

Τέλος, να προσθέσω και κάτι ακόμα που αξίζει να ληφθεί υπόψη στον προβληματισμό:

Υπάρχει μια φτγρ λύρας από την Ικαρία μ’ ένα πολύ μακρύ χέρι: μια λύρα διαφορετική από κάθε άλλη, ακόμα και από τις υπόλοιπες καριώτικες. (Η φτγρ έχει γίνει τελευταία γνωστή γιατί μπήκε και στο εξώφυλο ενός δίσκου.) Άρα, είναι πιθανόν στην Ικαρία να υπήρχαν ταυτόχρονα διαφορετικοί τύποι λύρας.
Η πιθανότητα αυτή ενισχύεται και από τη διαπίστωση ότι η Ικαρία είναι επίσης το μοναδικό νησί όπου παίζονταν διαφορετικοί τύποι τσαμπούνας: ένα όργανο που πάντα έχει αυστηρά τοπικά χαρακτηριστικά, ειδικά στην Ικαρία παρουσιάζει τοπική ποικιλία. Άρα, ίσως η τοπική ποικιλία να ήταν γενικότερο χαρακτηριστικό της παλιάς καριώτικης παράδοσης -αντίθετα από το γενικό κανόνα της τοπικής ομοιομορφίας των άλλων νησιών- και ίσως, τελικά, να συνυπήρχαν και λύρες με και χωρίς κλέφτη, με κούρδισμα συνεχόμενο (5ες) και με κούρδισμα re-entrant, όχι ως παλιότερα και νεότερα στάδια αλλά ως παράλληλα.

9

Νομίζω ότι στην ουσία συμφωνούμε!
Η φαινομενική αντίθεση ίσως οφείλεται στο πολύ σύντομο της παρέμβασης. Είναι ολόσωστο ότι αναφερόμαστε σε πιθανές εκδοχές, που όμως έχουν ισχυρές ενδείξεις
Για να μην διαφωνήσουμε ξανά … συμφωνώντας, θέλω να τονίσω επί πλέον τα εξής, αναφέροντας ίσως κοινότυπα και γνωστά πράγματα, αλλά για την ανάγκη της πληρότητας του κειμένου:

[ol]
[li]Οι παλιοί λαϊκοί εκτελεστές δεν κουρδίζουν ποτέ σε συγκεκριμένο και σταθερό ύψος τονικότητας. Αυτό που αναφέρουμε όλοι ως Λα4 είναι εντελώς ενδεικτικό, καθώς είναι σίγουρο πως δεν χρησιμοποιούν ούτε διαπασών ούτε σφυρίχτρες. Εξάλλου, είναι επίσης γνωστό ότι ο ίδιος εκτελεστής «κουρδίζει» διαφορετικά, ανάλογα με τον ποιον (ποια) τραγουδιστή (τραγουδίστρια) συνοδεύει. Γνωστό τέλος είναι ότι το ίδιο το Λα4 και στη λόγια μουσική δεν ήταν το ίδιο ούτε στο χώρο ούτε στο χρόνο. Ιδιαίτερα στο χρόνο, από το Λα4 του Πρετόριους ως το Λα4 του Ξενάκη, ανεβήκαμε κοντά 20 Hz. Είναι πιθανό η ψιλή της τρίχορδης λύρας που χρησιμοποιείται για λαϊκά γλέντια να κουρδίζεται κατά κανόνα κοντά στα 420-440 Hz, αν δεχτούμε την «κληρονομιά» της τονικότητάς της από τον άσκαυλο (τσαμπούνα – ασκομπαντούρα, θεωρήσεις από Βon-Bovy ως Σαρρή) και τη συνεργασία των δύο οργάνων (λυροτσάμπουνα).[/li][li]Το σημαντικό είναι η διαφορά τονικότητας μεταξύ των τριών χορδών (θεωρώντας την τρίχορδη λύρα). Εδώ πάλι όλοι συμφωνούν ότι το παλαιότερο φαίνεται να είναι το 4-1-5 ή αλλιώς το Λα4-Ρε4-Σολ4, υποθέτοντας ότι η ψιλή έχει κουρδιστεί σε Λα4. Αυτό γνωρίζουμε από τους δικούς μας παλιούς και αυτό επιβεβαιώνεται από τις εθνομουσικολογικές έρευνες επίσης σε πολύ ευρύτερο επίπεδο χώρου και χρόνου, από Ζακς, Μπάχμαν, Μπάινες κ.α. Τα αρχαιότερα κουρδίσματα βέβαια εκτιμάται ότι ήταν καθαρές τετάρτες, με ζεύγη χορδών σε ομοφωνία ή διαφορά οκτάβας και με τη δεύτερη πάντα σε ρόλο ισοκράτη. Στις λύρες με τρεις χορδές, κατά κανόνα η δεύτερη (που είναι συνήθως μακρύτερη για λειτουργικούς λόγους που αφορούν και στη θέση των κλειδιών και στο γεγονός ότι κατά κανόνα χρησιμοποιούνται χορδές ίδιας διαμέτρου στην ψιλή και τη μεσαία) έχει μόνιμο ρόλο ισοκράτη και σπάνια εκτελείται μελωδία σε αυτήν. Αυτός είναι πιθανά και ο λόγος που σε πολλές τέτοιες λύρες η διαφορά μήκους ψιλής και μεσαίας χορδής δεν είναι ένας τόνος, κάτι που γίνεται κανόνας στην πολίτικη λύρα όταν σε αυτή αρχίζει να εκτελείται μελωδία και στις τρεις χορδές. Σε μια τέτοια περίπτωση, χρήσης δηλαδή της μεσαίας μόνο ως ισοκράτη, δεν έχει νόημα η χρήση κλέφτη, παρά μόνο στην περίπτωση που εξυπηρετεί άλλες τεχνικές ανάγκες, όπως ίσως την τάση των χορδών αν χρησιμοποιούνται διαφορετικές χορδές σε ψιλή και μεσαία. Προσωπικά δεν κατανοώ τι μπορεί να εξυπηρετεί ο κλέφτης σε μια λύρα που η μεσαία χορδή της δεν εκτελείται μελωδικά. Κάθε ιδέα και πληροφορία ευπρόσδεκτη.[/li][li]Όταν η λύρα αρχίσει να εκτελείται μελωδικά και στις τρεις χορδές, τότε επιβάλλεται να αλλάξει η τονικότητα διευρυνόμενη προς τις χαμηλές συχνότητες, και έχουμε συνεχόμενο κούρδισμα με διαστήματα πέμπτης (λύρα Κρήτης) ή τετάρτης - πέμπτης (πολίτικη). Σε αυτή την περίπτωση είναι πολύ βολικό να προστεθεί κλέφτης, γιατί στην αντίθετη περίπτωση, όπως στη λύρα της Πόλης, απαιτείται ιδιαίτερη τεχνική εκτέλεσης, και η εκτέλεση του πρώτου τόνου στη μεσαία χορδή είναι αρκετά άβολη. Δεν έχω βέβαια καμιά πληροφορία ή εικασία γιατί δεν τοποθετείται κλέφτης στη λύρα της Πόλης, που παραμένει μια εξαίρεση, από όσα γνωρίζω (και αυτά που γνωρίζω είναι πολύ λίγα).[/li][/ol]

Συνοψίζοντας, είναι προφανές ότι μπορεί να ισχύει το συμπέρασμα του pepe, ότι «ίσως, τελικά, να συνυπήρχαν και λύρες με και χωρίς κλέφτη, με κούρδισμα συνεχόμενο (5ες) και με κούρδισμα re-entrant, όχι ως παλιότερα και νεότερα στάδια αλλά ως παράλληλα», αλλά είναι πιθανολογικά πιο ισχυρό νομίζω πως το κούρδισμα re-entrant (δεν ήξερα τον όρο, ευχαριστώ pepe) να είναι το παλαιότερο για τις τρίχορδες λύρες που χρησιμοποιούνται για τα γλέντια και τους χορούς.

10

Στα πιο πολλά όντως συμφωνούμε.

Ειδικότερα:

1. Όχι απλώς συμφωνούμε, αλλά υπερθεματίζοντας θα προσθέσω ότι το υποτιθέμενο «Λα» της λύρας μπορεί να πάει μέχρι Λα#, Σι, ακόμη και το Ντο δεν είναι σπάνιο, αλλά και προς τα κάτω στο Σολ. Όλα αυτά δε μας εμποδίζουν να μιλάμε συμβατικά για ένα Λα, αφού κάπως πρέπει να συνεννοηθούμε.

2. Ακριβώς έτσι.

3. Χμ… Εδώ όμως δε συμφωνούμε απόλυτα. Πάμε λίγο λίγο:

Και γιατί να υπάρξει κάποια στιγμή όπου θα αρχίσει να γίνεται αυτό; Μπορεί κάλλιστα να αρχίσει πρώτα να χρησιμοποιείται μελωδικά η δεύτερη (ο μέχρι τώρα ισοκράτης), και μετά να μείνουμε εκεί. Αυτό συμβαίνει στην Κάρπαθο, στην Κάσο, ακόμη και στη Θράκη όπου δεν έχουν κλέφτη.
Σ’ όλα αυτά τα μέρη η τρίτη χορδή εξακολουθεί να παίζεται μόνο ανοιχτή.

Όχι. Το αντίστροφο συμβαίνει. Πρώτα το Σολ θα γίνει χαμηλο (και το συνολικό κούρδισμα θα γίνει συνεχόμενο) και ύστερα θα αρχίσει η μελωδική χρήση της χορδής Σολ. Αλλιώς, …πώς;;
Ίσα ίσα, έχουμε και δείγματα λυράρηδων που απ’ ό,τι φαίνεται υιοθέτησαν το νέο αρμάτωμα/κούρδισμα ενώ το παίξιμο που ήξεραν ήταν εκείνο του παλιού κουρδίσματος, κι έτσι συνεχίζουν να παίζουν το Σολ στην ανοιχτή τρίτη αλλά αυτό το Σολ είναι μια οκτάβα πιο κάτω απ’ όλη την υπόλοιπη μελωδία.*
Για λόγους αντικειμενικά ανυπέρβλητους, πρώτα αποκτάται η δυνατότητα να παίξεις πιο χαμηλά από το κάτω Ρε της μεσαίας και μετά, ή το πολύ πολύ ταυτόχρονα (πάντως όχι πιο πριν), αξιοποιείται. Τώρα, πώς και γιατί αποκτάται αυτή η δυνατότητα; Μπορώ να φανταστώ δύο πιθανότητες:
α) Θέλω συνηδειτά να διευρύνω την έκταση του οργάνου για να βγάλω κομμάτια που μέχρι τώρα δεν τα έπαιζα: φωνητικά, ή του βιολιού, ή να κάνω τρανσπόρτα (ντάξει, λίγο εξεζητημένο το τελευταίο…). Βάζω μπάσο Σολ και αρχίζω αμέσως να το χρησιμοποιώ. Κατά μοιραία συνέπεια εγκαταλείπω το ισοκράτημα και παίζω πλέον μονόχορδα.
β) Το είδα να το κάνει κάποιος, μου φάνηκε προοδευτικό, το μιμήθηκα, αλλά δεν ξέρω να το χρησιμοποιήσω. Συνεχίζω να παίζω όπως πάντα, διπλόχορδα και με ανοιχτό Σολ, όπως στα παραδείγματα της υποσημείωσης.

Ναι

Ε, τίποτα. Απλώς μερικά όργανα είναι δύσκολα, αλλά μερικοί το βάζουν πείσμα και τα καταφέρνουν.
Πάντως και στη θρακιώτικη, μπορεί το κούρδισμα να μην είναι συνεχόμενο αλλά η μεσαία είναι μακρύτερη και παίζεται με δακτυλισμούς. Και είναι μπελάς, αλλά τα αγαθά κόποις κτώνται.

Κάτσε ρε Γιώργη, θα μας τρελάνεις;

Παλιότερα αυτό υποστήριζα κι εγώ, αταλάντευτα. Πρόκειται για μια εξελικτική λογική που δέχεται ότι το πιο στοιχειώδες (π.χ. ένα κούρδισμα με περιορισμένη έκταση και δυνατότητες) προηγείται, και το πιο σύνθετο έπεται ως εξέλιξή του.
Η πρώτη αφορμή που είχα να θέσω αυτό τον εξελικτικισμό (ωραία λέξη :079:) σε αμφισβήτηση ήταν όταν εσύ μου μίλησες για παλιές λύρες που σύμφωνα με κάθε ένδειξη είχαν διευρυμένη έκταση, ακόμη και 4 ή 5 ή 6 μελωδικές χορδές. Λύρες αιώνων παλιότερες από αυτές που ξέρω εγώ. Εκεί πρωτοσκέφτηκα ότι καμιά φορά η εξέλιξη προχωράει και με την όπισθεν, και το στοιχειώδες μπορεί να είναι η συρρίκνωση του διευρυμένου και όχι πάντοτε ο πρόγονός του.
Τώρα θα υποστηρίξεις εσύ αυτό που έλεγα παλιά εγώ, κι εγώ θα λέω «όχι δεν είναι έτσι»;:112:

*Ακούστε και δείτε τον Καρεκλά (Κρήτη, 1968). Έτσι έπαιζε γύρω στο '74 και ο Λημνιός Νάσος Κοτσιναδέλλης (δίσκος ΣΔΕΜ «Τραγούδια Β&Α Αιγαίου»), ενώ ο ίδιος δεκαετία ‘90 ή 2000 έχει προσαρμόσει το παίξιμό του στο σύγχρονο κούρδισμα (δηλ. παίζει το Σολ με δακτυλισμό στη μεσαία - δίσκοι Έλληνες Ακρίτες και ένας προσωπικός του, αλλά και από κοντά που τον είδα προ δεκαετίας έτσι έπαιζε). Και έτσι παίζει κι ο Λεριός λυράρης που συνοδεύει έναν τσαμπουνιέρη σε μερικά κομμάτια των δίσκων «Στης Ροδιάς τ’ αέρι» και «Της Λέρος τα τραγούδια» (δεκ. '90 ή 2000 -θέλει πολλή προσοχή στην ακρόαση, λόγω της τσαμπούνας: ιδανικά με ακουστικά και χρήση του balance).

11

Συμφωνούμε και πάλι! Το καλό (ίσως) με τις ασαφείς κάπως παρεμβάσεις μου είναι ότι προκαλούν παρέμβαση του Περικλή και μαθαίνουμε περισσότερα!!
Για το χαμηλό Σολ αυτό ήθελα να πω, δεν τόγραψα καλά.
Για την “παλαιότητα” του re-entrant, δεν τη θεωρώ σχετιζόμενη με την μη παράλληλη ύπαρξη άλλων λυρών, με διευρυμένη έκταση. Ήθελα απλά να πω πως νομίζω πιο πιθανο, στα πιο πρωτόγονα λυράκια, τύπου Νόβγκοροντ και θρακικής, να είχαμε αυτό το κούρδισμα. Η ύπαρξη άλλων βυζαντινών λυρών με πολλές χορδές και σχήματα είναι προφανής ήδη από την εικονογραφία του12ου αιώνα, και πολύ πιθανά ήταν κουρδισμένες σε τετάρτες ή πέμπτες ή μικτά.
Με την ευκαιρία να θέσω πάλι το ερώτημα για το οποίο δεν έχω απάντηση, με την ελπίδα πως κάποιος μπορεί να ξέρει κάτι: πως κουρδίζονται οι τετράχορδες έως εξάχορδες δωδεκανησιακές λύρες; Πριν λίγες μέρες ανακάλυψα μια του 1910-1920, με τις τέσσερις κύριες χορδές ίσσες (έχει δηδαδή πάνω καβαλάρη), και δύο συμπαθητικές που περνούν από τρύπες στον πάνω και κάτω καβαλάρη. Μόλις βρω χρόνο, θα ανεβάσω εικόνες στον ιστότοπο www.cretanlyra.gr.

12

Σήμερα, σαν βιολιά. Μι-Λα-Ρε-Σολ, και στην Κάλυμνο Λα-Ρε-Λα-Σολ (γιατί έτσι κουρδίζουν και το βιολί εκεί). Συνεχόμενες πέμπτες (ή μία τέταρτη και 2 πέμπτες).

Αυτές τις λύρες τις παίζουν είτε επαγγελματίες μουσικοί που είναι μεν λυράρηδες αλλά στις “δουλειές” θέλουν να καλύπτουν και το βιολιτζήδικο υπερτοπικό ρεπερτόριο, είτε το αντίθετο, ερασιτέχνες που γουστάρουν βιολί αλλά θεωρούν τη λύρα πιο εύκολη τεχνικά. Και στις δύο περιπτώσεις δηλαδή λειτουργεί το πρότυπο του βιολιού.

Δεν ξέρω αν υπάρχει κάποιο βάθος χρόνου πίσω από αυτή την πρακτική ή είναι κάτι πρόσφατο. Πάντως εμφανισιακά είναι κρητικές λύρες (και, πολύ σπάνια, βιολόλυρες). Η κρητική μουσική, στην εμπορική της διάσταση, είναι πολύ δημοφιλής στα 12νησα.

Υπάρχει και μία μεμονωμένη περίπτωση, η 4χορδη καρπάθικη λύρα του Γιάννη Παυλίδη. Μι-Λα-Ρε-Σολ, με ψηλό Σολ. Την εισήγαγε με σκοπό να παίζει πιο άνετα τους ψηλούς σκοπούς που αλλιώς εκτελούνται σέρνοντας το ένα δάχτυλο στα ψηλά της χορδής Λα (και συνήθως φαλτσάρουν), και να κάνει και τρανσπόρτα. Απ’ ό,τι λένε, την έφερε μια φορά σε πανηγύρι στην Όλυμπο και η κοινότητα απέρριψε την καινοτομία. Την έχω ακούσει σε μια κασέτα του όπου τραγουδάει γυναίκα καρπάθικους σκοπούς, και όλη η έκταση των μελωδιών είναι μεταφερμένη περίπου μια 5η ψηλότερα*, και την περιγράφει κι ο ίδιος στο βιβλίο του «Τα όργανα και οι διασκεδάσεις στην Όλυμπο της Καρπάθου». (Γενικά οι καρπάθικοι σκοποί στις κανονκές τους βάσεις τις ζορίζουν πολύ τις γυναίκες, αλλά έτσι κι αλλιώς οι γυναίκες συνήθως συμμετέχουν σιωπηλά στα γλέντια… Η συγκεκριμένη κασέτα έχει σκοπό καλλιτεχνικό, δημιουργικό, σε καμία περίπτωση καταγραφικό. Πρακτικά η λύρα εξυπηρετεί μια ανάγκη που δεν υπάρχει στις πραγματικές μουσικές περιστάσεις.)

*Λέω περίπου γιατί και το ύψος του κουρδίσματος είναι σχετικό. Σε δακτυλοθεσίες πάντως είναι ακριβώς μια 5η απάνω.

13

Ωραία!
Αυτά προφανώς ισχύουν για την εκτελεση και των τεσσάρων χορδών ως μελωδικές. Πράγματι ορισμένες και από τις νισύρικες το επιτρέπουν λειτουργικά, χωρούν δηλαδή τα δάχτυλα για να παίξουν και τις τέσσερις χορδές.
Αυτό που με προβληματίζει είναι ότι κατά κανόνα οι παλαιότερες δεν το επιτρέπουν, αν δεν κάνουμε την παραδοχή της χρήσης μιας “μεικτής” τεχνικής τύπου γκαντούλκα, όπου χρησιμοποιείται και η ψύχα του δακτύλου. Σε αυτές έχω την εντύπωση ότι χρησιμοποιούσαν δύο ζεύγη χορδών, με την πρώτη κάθε ζεύγους μελωδική και τη δεύτερη για ισοκράτη. Αυτό θα μπορούσε να στέκει εκτελεστικά; Θα βοήθαγε σε κάτι; Αν ναι, ποιο θα ήταν το πιθανό κούρδισμα; Θα μπορούσε να είναι μια οκτάβα ή μια πέμπτη πιο χαμηλά, όπως υποθέτουν για τις “αρχαίες” λύρες ορισμένοι εθνομουσικολόγοι;
Επίσης, μια λίγο πιο εξελιγμένη εξάχορδη (του Κυπραίου στα 1920 περίπου, που μπορείτε να δείτε στον ιστότοπο) έχει και αυτή ως μόνη δυνατή αρχική διάταξη τρία ζεύγη ίσου μήκους χορδές, με τις δεύτερες κάθε ζεύγους ως ισοκράτες (είναι αδύνατο να εκτελεστούν μελωδικά και δεν είναι συμπαθητικές γιατί περνούν πάνω από τον καβαλάρη).
Το ίδιο “τεχνικό” πρόβλημα προκύπτει και με τις αρχαιότερες γνωστές λύρες του Ανωγιανάκη, τη ντίβα και την αδελφή της. Και εκεί είναι προφανές ότι έχουμε αρχικά τουλάχιστον τέσσερις κύριες χορδές, και η θέση των κλειδιών δεν επιτρέπει άνετη εκτέλεση και των τεσσάρων. Με αυτές τι γίνεται;
Βεβαίως όλες οι παλαιές τετράχορδες, μετά το 1940-1950, έχουν μετατραπεί σε τρίχορδες, ή χρησιμοποιούνται με μετατροπές ως τετράχορδες με μελωδικές και τις τέσσερις χορδές.
Συγνώμη που σας κουράζω, ιδιαίτερα τον Περικλή, αλλά είναι η μόνη ευκαιρία μου, καθώς δεν αξιονόμαστε να βρεθούμε από κοντά.