Απόσπασμα από εκπομπή του τοπικού καναλιού της Κομοτηνής “TV Ροδόπη” το 1992. Το ψηφιοποιήσαμε κατά τις καταγραφές μας στο Ν. Σιδηροχώρι Κομοτηνής. Ακούγονται δύο ειδών κάλαντα από το Σαμμακόβι. Το πρώτο ήταν το “τραγούδι τη Χριστού”, το οποίο το έλεγαν παραμονή Χριστουγέννων. Σε ρυθμό επτάσημο.
Το άλλο το κάλαντο είχε επαινετικούς στίχους για τις διάφορες περιπτώσεις (αφέντης, κυρά, αρραβωνιασμένος νέος ή αρραβωνιασμένη κοπέλα, μικρός γιος, μικρή κόρη, ξενιτεμένο παιδί κ.λπ.). Η ιδιομορφία, μοναδική, από όσα τουλάχιστον μέχρι σήμερα εμείς γνωρίζουμε, ήταν ότι το κάλαντο αυτό λεγόταν από του Αγίου Νικολάου μέχρι την Πρωτοχρονιά. Μία περίοδο δηλαδή 25 περίπου ημερών.
Μάλιστα, κάτι επίσης αξιοπερίεργο είναι ότι ενώ την λύρα στο Σαμμακόβι δεν τη συνόδευε νταούλι, τα κάλαντα αυτά τα έλεγαν πάντοτε με νταούλι. Ερώτημα: Αφού υπήρχε νταούλι στο Σαμμακόβι και το χρησιμοποιούσαν στα κάλαντα για να συνοδεύει τη λύρα, γιατί δεν συνόδευε τη λύρα γενικά; Και με το δεδομένο, μάλιστα, ότι στην Τρουλιά (5 χλμ. απόσταση) και στο Κωστή (20 χλμ. απόσταση) η ζυγιά ήταν λύρα-νταούλι, η ιδιομορφία αυτή της λύρας του Σαμμακοβιού γίνεται ακόμα περισσότερο δυσερμήνευτη.
Εδώ το άρθρο μας στην ιστοσελίδα Πεμπτουσία με έναν σύντομο σχολιασμό των καλάντων.
Πολύ ενδιαφέρον. Μόνο που δεν ακούμε δύο αλλά τρία κάλαντα!
Επτάσημο; Έτσι όπως το ακούω χωρίς όργανα, τη μια στιγμή το μέτραγα πεντάρι, την άλλη δυάρι, την άλλη τριάρι (ή εξάρι), εφτάρι πάντως όχι.
Για το νταούλι είναι όντως παράξενο. Πάντως και οι Κωστελήδες, λέει, το νταούλι το θεωρούν ιερό και όποτε το θέλουν για να γλεντήσουν εκτός Αναστεναριών, σε τυχαίες μέρες, πρέπει να ζητήσουν την άδεια του Αρχιαναστενάρη. Ενώ για τη λύρα δεν ισχύει τίποτε παρόμοιο. Ίσως λοιπόν να υπάρχει σ’ όλη την περιοχή κάποια παράδοση σύνδεσης του νταουλιού με υπερβατικούς συμβολισμούς. Οι ανθρωπολόγοι θα 'χαν πολλά να πουν για την αρχέγονη μαγική δύναμη του τυμπάνου, τους γονιμικούς συμβολισμούς του κόπανου κλπ…
Από την άλλη, ίσως να υπάρχει πολύ πιο απλή απάντηση: ο νταουλιέρης που αναφέρει η κυρία ήταν ένας, συγκεκριμένος, και μάλιστα ξενοχωριανός. Ποιος ξέρει, μπορεί αυτός να ήταν ο πρώτος που έφερε το νταούλι στο χωριό και να μην μπόρεσε ή να μην ήθελε να το εισαγάγει στα γλέντια αλλά μόνο στα κάλαντα… Ή μπορεί να ήταν κανένας προικισμένος καλαντιστής (ναι, στα χωριά υπάρχουν άνθρωποι με τόσο εξειδικευμένα ταλέντα) που για να μην τον στερηθούν ανέχονταν κι ένα όργανο που κανονικά δεν το συνήθιζαν. Ποιος ξέρει…
Μια στιγμή. Οι μελωδίες είναι δύο. Αρχίζει με το “Ήρθαμε στον αφέντι μας” (Μελωδία 1), το οποίο το μετράω άλλοτε πεντάρι και άλλοτε δυάρι. Μάλλον αυτό θα εννοείς κι εσύ Περικλή ως πεντάρι, δυάρι ή τριάρι. Αυτό είναι το κάλαντο που έλεγαν από του Αγίου Νικολάου ως την Πρωτοχρονιά. Ο τύπος αυτός του πεντάσημου είναι κλασικός σε κάλαντα της Θράκης. Μετά λέει το “Κυρά Θεοτόκο εκοιλοπόνα” (Μελωδία 2), το οποίο είναι “το τραγούδι τη Χριστού” και το οποίο εγώ το μετράω εφτάρι. Δημήτρη Ν. αυτό δεν θα το έλεγα πεντάρι, αν και θα μπορούσε με μία πολύ μικρή αλλαγή να γίνει τέτοιο. Και μετά επιστρέφει στην πρώτη μελωδία με το “Κυρά μου, το κορίτσι σου…”, όπου εδώ σχεδόν αποκλειστικά το μετράω δυάρι. Γενικώς η γιαγιά από πεντάρι μεταπηδά σε δυάρι πολύ εύκολα. Στη συνέχεια της εκπομπής λένε το κάλαντο κάποιες νεώτερες, οι οποίες το λένε καθαρά σε 5σημο.
Μερικές διευκρινήσεις για το τι γινόταν στο Σαμμακόβι και τι στο Ν. Σιδηροχώρι Κομοτηνής.
Σαμμακόβι:
Στη βιβλιογραφία αναφέρεται ότι τα κάλαντα τα έλεγαν με λύρα και νταούλι. Το ίδιο αναφέρει και ο Γιώργης Γκόρες στον Σ. Καρά το 1948 λέγοντας μάλιστα το νταούλι “νταβουλέλ’”. Μάλιστα, αναφέρει ότι ελλείψει λύρας έβγαινε και μόνο του το νταούλι. Δηλαδή το βασικό όργανο των καλάντων ήταν το νταούλι και όχι η λύρα. Επίσης το 1930 ο Φτουχίδης αναφέρει στη Μέλπω Μερλιέ ότι τα κάλαντα τα έπαιζαν στο Σαμμακόβι λύρα, γκάιντα και “τύμπανο”. Αυτή μάλιστα είναι, από όσο ξέρω, η μόνη μέχρι σήμερα μαρτυρία για θρακιώτικη ζυγιά που περιλαμβάνει λύρα και γκάιντα.
Νέο Σιδηροχώρι:
Η γιαγιά στο βίντεο αναφέρει ότι κατέβαινε από την Ντάροβα ο Πάντης ο Γκόρες. Ντάροβα είναι ο σημερινός Κεχρόκαμπος της Καβάλας. Εκεί είχαν πάει κάποιες οικογένειες Σαμμακοβλήδων, μεταξύ των οποίων και ο κύριος λύρατζης του Σαμμακοβιού Πάντης Γκόρες, μεγαλύτερος αδερφός του Γιώργη, τον οποίο κατέγραψε ο Καράς. Αυτός λοιπόν κατέβαινε στο Ν. Σιδηροχώρι και έλεγε τα κάλαντα. Μαζί του έπαιζε και ο νταουλτζής, ο οποίος καταγόταν από την “Γκαλάτζα”. Αυτή η “Γκαλάτζα” δεν ξέρουμε ποια είναι. Υπήρχε ένα χωριό στην περιοχή, κοντά στο Κωστή μάλλον, που λεγόταν Γκαλάτζο. Ίσως να είναι αυτό. Πάντως, πράγματι ήταν ξενοχωριανός, αλλά ήδη έχουμε παλαιές μαρτυρίες για την ύπαρξη νταουλιού στα κάλαντα στο Σαμμακόβι.
Μελωδία 1: Επιμένω στα περί 2+2+3+2. Ξεκινάει με παύση στην θέση του πρώτου 2.
=/= 2: Ξεκινάει με πεντακάθαρο 5αρι (3+2) αργά, που το ψιλοχαλάνε λόγω βιασύνης αλλά είναι 5αρι.
=/= 3: Είναι στην ίδια μουσική με το πρώτο. Δεν αλλάζει τίποτα άλλο από τα λόγια.
Λυπάμαι αλλά δεν μπορώ να σου το δείξω με γράψιμο πώς μετριούνται.
Επειδή το 'χουμε συχνά αυτό το πρόβλημα, μια λύση για όποιον έχει χρόνο και όρεξη είναι να γράψει μια παρτιτούρα με μολύβι και χαρτί και να τη σκανάρει. Δε χρειάζεται πεντάγραμμο, αρκεί να φαίνονται οι αξίες. Και οι συλλαβές βέβαια.
Όχι πως αξιώνω να μπεις Δημήτρη σ’ όλον αυτό τον κόπο, απλώς είπα να το γράψω γενικώς γιατί θα ξαναπροκύψει.