Ταμπουράδες και πρώιμα μπουζούκια - Πηγές πληροφοριών

[pepe]

Μεταφέρω μερικά ακόμη στοιχεία που φέρατε στο φως σχετικά με τον Μεσολογγίτη ταμπουρατζή Θανάση Μπαταριά:

@Δημήτρης Ν.

Ο επίσης Μεσολογγίτης ποιητής Ρήγας Γκόλφης γράφει:
«Η συντροφιά του, που αυτός ήτανε ψυχή, είχε τρία όργανα, λαούτο του Μπαταριά, βιολί του Κατσαρού και κλαρίνο του τσιγγάνου Σουλεϊμάνη. Μα πάνω απ’ όλα τούτα βασίλευε και τρικύμιζε κι ανέβαινε σε ουρανούς από πάθος, το τραγούδι του Μπαταριά. Η φωνή του, που έφτανε αβίαστα τις υψηλές νότες και κατρακυλούσε σκαλί σκαλί με χίλια παιχνιδίσματα, γυρίσματα και τσακίσματα ως τους χαμηλούς τόνους, έπαιρνε όλη τη χάρη και το αίστημα, αφού πρώτα ο τραγουδιστής ερχότανε στο κέφι με κρασί. Η άφταστη επιτυχία του ήταν τα Γιαννιώτικα, τα κλέφτικα και τα ερωτικά λιανοτράγουδα».
[…]
Κλείνοντας για τον Μπαταριά να αναφέρω και αυτό.
Όσοι ποιητές εξύμνησαν τον μπαταριά, ακόμα και οι ήρωες του ποιήματος του Μαλακάση, ήταν μεγαλοαστοί. Πλήρωναν και τον είχα prive. Δεν γύριζαν τα πανηγύρια σαν τον απλό κόσμο για να γλεντήσουν. Οπότε, ακόμα και δεξιοτέχνης ταμπουρατζής να ήταν, θα έπαιζε μόνο στην παρέα (τα ερωτικά λιανοτράγουδα ίσως).

@atastos

Για το όνομα Μπαταριάς κάνει λόγο και ο Αριστείδης Μόσχος (σαντούρι) σε κάποια συνέντευξή του. Παραθέτω ένα απόσπασμα:

[…]Δεν ξέρω αν έχεις υπόψη σου, αν έχεις διαβάσει κάποια άλλα βιβλία που έχουνε γράψει, κάποιοι άλλοι που ασχοληθήκανε στο Αγρίνιο, και ο Νόβας Αθανασιάδης έχει γράψει και ο… έχει γράψει ένα βιβλίο, μάλιστα, αποκλειστικό για τον πατέρα μου, “Ο Φουσκομπούκας κι ο Μπατάριας”. Για τον Μπαταριά και τον Φουσκομπούκα στο Μεσολόγγι. Όταν τέλειωσε η επανάσταση του '21 (γιατί η καταγωγή, η ιδιαιτέρα πατρίδα του πατέρα μου ήτανε,…μάλλον θα καταλήξανε κει οι παππούδες μας, η Πεντάλοφος έξω από το Αγρίνιο)…βρεθήκανε άνθρωποι της επαναστάσεως τώρα, ο προπάππος του πατέρα μου, ο Βασίλης Μόσχος (τον αναφέρει και η ιστορία, Γεροβασίλης, Βασιλάκης ήτανε, Γεροβασίλης Μόσχος), μετά την απελευθέρωση του '21 βρεθήκανε οι άνθρωποι φτωχοί, ακτήμονες.

Γενικότερα για τις παλιές μαρτυρίες γι’ αυτά τα όργανα:

@Ελένη

Οι αναφορές σε μπουζούκι - καταγεγραμμένες και διασταυρωμένες - είναι οι εξής:

• Στα “Στρατιωτικά Ενθυμήματα” (1821) ο Νικ. Κασομούλης γράφει:
  “Εγώ λαλούσα το μπουζούκι λεγόμενον, ο Χριστόφορος τον ταμπουράν με δυο τέλια, ο Σπύρος Μίλιου το φλάουτο, άλλοι άλλα όργανα ευμετακόμιστα, μπουλγάρια, ρεμπάπια…”

[Ξεχωρίζει, όπως διαπιστώνουμε, τον ταμπουρά από το μπουζούκι, αλλά και από τα άλλα όργανα της “κομπανίας”.
Δεν ξέρουμε, βέβαια, τι ακριβώς εννοεί λέγοντας “μπουζούκι”.
Έχουμε όμως και πίνακες και Ελλήνων - όπως του Θεόφιλου που αναφέρει ο Kontostayros - αλλά και ξένων, όπως του Βαυαρού Φον Ες(1828), όπου ο Κολοκοτρώνης παρατηρεί ένα από τα παληκάρια του να παίζει μπουζούκι. Τα όργανα που εικονίζονται, αν τα δούμε με προσοχή και στις λεπτομέρειές τους, δεν μοιάζουν καθόλου με τους ταμπουράδες τους παλιότερους, π.χ. του Μακρυγιάννη που αναπαλαίωσε ο Νίκος ο Φρονιμόπουλος ή αυτούς που βλέπουμε σε πίνακες, όπως στο “Γαλατά” του Ν. Λύτρα, έργο του 1895].

• Πάσχα, 1822, πάλι από τον Κασομούλη:
  “Αποφασίσαμεν να συμφωνήσωμεν τα λαλούμενα οπού ήξευρεν να παίξη ο καθείς εξ ημών… Ο Γούλας έπαιξε το σταρκί, ο Τόλιος το ριμπάμπι…και εγώ το μπουζούκι…”

• Σε άλλη γιρτή, με συμμετοχή στρατευμένων, πάλι υπάρχει αναφορά σε μπουζούκι που θα έπαιζε ο Παλαιοκώστας και “σε βαγλαμά που λαλούσε πολλά γλυκά ο Γεωργούλας Παλαιογιάννης”.

• Στην “Αθήνα μας” του Νίκου Σπανδωνή (1893) “ο Μίχος έφερε το μπουζούκι… ο Μήτρος έβαλε το ένα πόδι πάνω στο άλλο και εβάρεσε ένα συρτό…”

• Από εφημερίδες έχουμε πάρα πολλές αναφορές σε μπουζούκι.
  Περιγραφές από γλέντια το 1888, στο Χαλάνδρι, επίσης αναφορά στην “Ακρόπολη” για έναν Ανατολίτη με ερυθρό φεσάκι, ο οποίος σε μια από τις μάντρες της οδού 3ης Σεπτεμβρίου, παρά τον σιδηρόδρομο της Αττικής, κρατών το μπουζούκι του ψάλλει με φωνήν υποτρέμουσα…", επίσης από γλέντι το 1890 στο Μαρούσι.

• Σε εφημερίδες της Μεσσηνίας (το έχω ξαναγράψει), 1908, έχω βρει αναφορές στο “μοναδικό μπουζουξή” Λυκούργο Τζανέα, ο οποίος απ’ ό,τι φαίνεται έπαιζε σε πανηγύρια σε όλη τη Μεσσηνία από δημοτικά μέχρι ανατολίτικα και έκανε πάταγο.

• Υπάρχουν και οι αναφορές του Βαμβακάρη στην αυτοβιογραφία του για παλιούς μπουζουξήδες… και θυμόταν πως έπαιζαν όργανα διαφορετικά από τα σημερινά, τα τσιβούρια, με πιο μακρύ μανίκι και ξύλινα στριφτάρια, με τάστα από έντερα.

• Ο Στέφανος Μιλάνος, γεννημένος το 1892, αναφέρει πως έμαθε μπουζούκι από τον πατέρα του, άρα ήταν γνωστό το όργανο, έστω με διαφορετική μορφή από τη σημερινή, και πριν από αυτή τη χρονολογία.

• Ο Παπαδιαμάντης στα διηγήματά του έχει πολλές αναφορές σε λαϊκούς τύπους που τριγυρνάνε τα καλντερίμια τραγουδώντας με μπουζούκι δημοτικούς σκοπούς, κουτσαβάκικα, τούρκικα κ.λπ.

Να προσθέσω και το άρθρο της Ελένης «Αναφορά στον ταμπουρά» στην Κλίκα Νοεμβρίου 2006, που δεν το είχα υπόψη μου και μόλις το βρήκα.
Υπάρχει επίσης ένα δικό μου κείνμενο, «Οι ταμπουράδες», όχι ακριβώς επιστημονικό. Καταπιάνεται κατά κύριο λόγο με το μύθο του σημερινού ταμπουρά ως εθνικού μας οργάνου, αλλά έχει και κάποια γενικότερα πληροφοριακά στοιχεία.
Η οριστική διάλυση του ως άνω μύθου έχει γίνει στις σελ. 53-55 της διατριβής της Ελένης Καλλιμοπούλου, που την έχω παραπέμψει αρκετές φορές και γι’ αυτό και για άλλα θέματα (Kallimopoulou, Eleni, Paradosiaka: Music, meaning and identity in modern Greece,εκδ. Ashgate 2009).