Οι αναφορές σε μπουζούκι - καταγεγραμμένες και διασταυρωμένες - είναι οι εξής:
- Στα “Στρατιωτικά Ενθυμήματα” (1821) ο Νικ. Κασομούλης γράφει:
“Εγώ λαλούσα το μπουζούκι λεγόμενον, ο Χριστόφορος τον ταμπουράν με δυο τέλια, ο Σπύρος Μίλιου το φλάουτο, άλλοι άλλα όργανα ευμετακόμιστα, μπουλγάρια, ρεμπάπια…”
[Ξεχωρίζει, όπως διαπιστώνουμε, τον ταμπουρά από το μπουζούκι, αλλά και από τα άλλα όργανα της “κομπανίας”.
Δεν ξέρουμε, βέβαια, τι ακριβώς εννοεί λέγοντας “μπουζούκι”.
Έχουμε όμως και πίνακες και Ελλήνων - όπως του Θεόφιλου που αναφέρει ο Kontostayros - αλλά και ξένων, όπως του Βαυαρού Φον Ες(1828), όπου ο Κολοκοτρώνης παρατηρεί ένα από τα παληκάρια του να παίζει μπουζούκι. Τα όργανα που εικονίζονται, αν τα δούμε με προσοχή και στις λεπτομέρειές τους, δεν μοιάζουν καθόλου με τους ταμπουράδες τους παλιότερους, π.χ. του Μακρυγιάννη που αναπαλαίωσε ο Νίκος ο Φρονιμόπουλος ή αυτούς που βλέπουμε σε πίνακες, όπως στο “Γαλατά” του Ν. Λύτρα, έργο του 1895].
-
Πάσχα, 1822, πάλι από τον Κασομούλη:
“Αποφασίσαμεν να συμφωνήσωμεν τα λαλούμενα οπού ήξευρεν να παίξη ο καθείς εξ ημών… Ο Γούλας έπαιξε το σταρκί, ο Τόλιος το ριμπάμπι…και εγώ το μπουζούκι…” -
Σε άλλη γιρτή, με συμμετοχή στρατευμένων, πάλι υπάρχει αναφορά σε μπουζούκι που θα έπαιζε ο Παλαιοκώστας και “σε βαγλαμά που λαλούσε πολλά γλυκά ο Γεωργούλας Παλαιογιάννης”.
-
Στην “Αθήνα μας” του Νίκου Σπανδωνή (1893) “ο Μίχος έφερε το μπουζούκι… ο Μήτρος έβαλε το ένα πόδι πάνω στο άλλο και εβάρεσε ένα συρτό…”
-
Από εφημερίδες έχουμε πάρα πολλές αναφορές σε μπουζούκι.
Περιγραφές από γλέντια το 1888, στο Χαλάνδρι, επίσης αναφορά στην “Ακρόπολη” για έναν Ανατολίτη με ερυθρό φεσάκι, ο οποίος σε μια από τις μάντρες της οδού 3ης Σεπτεμβρίου, παρά τον σιδηρόδρομο της Αττικής, κρατών το μπουζούκι του ψάλλει με φωνήν υποτρέμουσα…", επίσης από γλέντι το 1890 στο Μαρούσι. -
Σε εφημερίδες της Μεσσηνίας (το έχω ξαναγράψει), 1908, έχω βρει αναφορές στο “μοναδικό μπουζουξή” Λυκούργο Τζανέα, ο οποίος απ’ ό,τι φαίνεται έπαιζε σε πανηγύρια σε όλη τη Μεσσηνία από δημοτικά μέχρι ανατολίτικα και έκανε πάταγο.
-
Υπάρχουν και οι αναφορές του Βαμβακάρη στην αυτοβιογραφία του για παλιούς μπουζουξήδες… και θυμόταν πως έπαιζαν όργανα διαφορετικά από τα σημερινά, τα τσιβούρια, με πιο μακρύ μανίκι και ξύλινα στριφτάρια, με τάστα από έντερα.
-
Ο Στέφανος Μιλάνος, γεννημένος το 1892, αναφέρει πως έμαθε μπουζούκι από τον πατέρα του, άρα ήταν γνωστό το όργανο, έστω με διαφορετική μορφή από τη σημερινή, και πριν από αυτή τη χρονολογία.
-
Ο Παπαδιαμάντης στα διηγήματά του έχει πολλές αναφορές σε λαϊκούς τύπους που τριγυρνάνε τα καλντερίμια τραγουδώντας με μπουζούκι δημοτικούς σκοπούς, κουτσαβάκικα, τούρκικα κ.λπ.