Γειά σας Αγαπητοί.
Νάμαι και πάλι σαν φάντες μπαστούνι…
Συνάντησα τον όρο “καφέ παντούρ” για τα καφέ-αμάν. Μήπως κανείς έχει ιδέα από πού μπορεί να προέρχεται αυτή η λέξη “παντούρ” και την σχέση της με τα εν λόγω καφωδεία;
Ευχαριστίες.
Όχι, είναι μάλλον τυπογραφικό λάθος: Το καφέ αμάν συχνά αναφέρεται και ως καφέ σαντούρ.
Τα τραγούδια της Σμύρνης και της Πόλης -που θεωρούνται και τα πρώτα σημεία “εμφάνισης” ελληνικού αστικού πολιτισμού στη νεότερη περίοδο (μαζί με τα Επτάνησα που αναπτύσσονται παράλληλα αν και προς άλλη κατεύθυνση)- μεταφέρονται στον απελευθερωμένο ελλαδικό χώρο με τις πρώτες ομάδες μουσικών που έκαναν περιοδείες εκεί κατά το δεύτερο ήμισυ του l9ου αιώνα. Χώροι “υποδοχής” αυτών των τραγουδιών υπήρξαν όλες οι επαρχιακές πρωτεύουσες και, φυσικά, η Αθήνα και ο Πειραιάς. Πλήθος καφωδεία (ή μουσικά καφενεία ή καφέ - παντούρ ή καφέ - αμάν) δημιουργούνται για να υποδεχθούν το νέο αυτό μουσικό είδος που πλημμυρίζει τα αστικά κέντρα της Ελλάδας και γίνεται αποδεκτό από ευρύτατα λαϊκά - και όχι μόνον -στρώματα, παρά τις “άναρθρες κραυγές” των ευρωπαιοτραφών διανοουμένων της εποχής, οι οποίοι κινδυνολογούν μιλώντας για… επάνοδο στην τουρκοκρατία.
Υποθετικά πάντα, μήπως μπερδεύεται μέσα και το όργανο που αναφέρει η Eva ;
“Καφέ σαντούρ” είναι η κανονική ονομασία αυτών των καφωδείων, επειδή βασικό όργανο στην ορχήστρα ήταν το σαντούρι (μαζί με το βιολί και το λαούτο).
Στην Αθήνα πρωτοεμφανίζεται “καφέ σαντούρ” στην Ιερά Οδό το 1873.
Μετά από μια δεκαετία, συγκεκριμένα από το 1886, ονομάζονται πια όχι “καφέ σαντούρ” αλλά “καφέ αμάν”.
Πελαγία, ορθογραφικό λάθος είναι. Μπράβο που έψαξες και βρήκες τη σχετική καταχώριση. Όπως λέει και η Ελένη, “καφέ σαντούρ” ονομάστηκαν αυτά τα καφωδεία, αλλά και καφέ αμάν. Η πανδουρίς που ανέφερε η Εύα, δεν έχει παρά μόνο ετυμολογική συνάφεια: και το σαντούρι και αυτή, αλλά και το σιτάρ, το ντοτάρ, η κιθάρα και άλλα όργανα έχουν μέσα τη ρίζα ταρ ή τουρ που σημαίνει τόξο ή χορδή τόξου / οργάνου. Όπως έχουμε ξανασυζητήσει, η λέξη αυτή είναι σουμερική και η σύνθετη λέξη pan tur (μικρό τόξο) έδοσε την ονομασία Πανδουρίς, όταν το όργανο έγινε γνωστό στην αρχαία Ελλάδα.
Στα καφέ αμάν / - σαντούρ τα νυκτά όργανα ήταν μεγάλα λαουτοειδή, όχι ταμπουράδες όπως η πανδουρίς.
Ο πρότυπος όρος από τον οποίο προέρχονται όλοι οι υπόλοιποι είναι το καφέ σαντάν: cafe chantant = καφενείο όπου τραγουδούν, καφωδείο. Το καφέ αμάν και το καφέ σαντούρ βγήκαν κατ’ αναλογία, και υποψιάζομαι ότι αρχικά πρέπει να ήταν και λίγο χιουμοριστικά, σαν όροι-παρωδίες του καφέ σαντάν (όπως σήμερα υπάρχουν σουβλακερί ή και σουβλασερί, που φυσικά είναι χιουμοριστικές ονομασίες κατ’ αναλογίαν προς τα γαλλικά επισερί, κρεπερί κλπ.).
Καφέ σαντούρ είναι το καφέ αμάν, απλώς ο πρώτος όρος τελικά δεν επικράτησε. Καφέ παντούρ πιστεύω κι εγώ ότι είναι τυπογραφικό λάθος. Όσο για το καφέ σαντάν, εκτός από τα αρχικά γαλλικά καφωδεία που δεν ξέρω πώς ήταν, ο όρος χρησιμοποιήθηκε και στον ελληνικό χώρο για μαγαζιά τύπου καμπαρέ, δηλ. το δυτικό ανάλογο των καφέ αμάν, που υπήρχαν την ίδια περίοδο με τα καφέ αμάν.
Τα λέει όλα αυτά ο Χ"πανταζής στο συναρπαστικό και διδακτικότατο βιβλίο του, Της Ασιάτιδος Μούσης ερασταί.
Και υπήρχαν και “καφέ ντανσάν”, όπου μπορούσες να χορέψεις. Αυτά στην Ευρώπη, βέβαια, με ταγκό και τέτοια. Εδώ, στην ανατολή, συμφωνώ με τον Περικλή ότι η κατ’ αναλογίαν με το “καφέ σαντάν” εφεύρεση του καφέ σαντούρ / αμάν σίγουρα θα ξεκίνησε ως παρωδία ('κι η μυλωνού τον άντρα της με τους πραματευτάδες”), και περίπου το ίδιο πρέπει να έγινε και με το ουζερί, που και αυτό σύντομα έχασε την χιουμοριστική / απαξιωτική του διάσταση.
Γεια σας,
Δαμιανέ, δεν ξέρω πόσο θέλεις να εμβαθύνεις, αλλά υπάρχει ένα συνοπτικό άρθρο του καθηγητή Σερρών Δημ. Αρδανιώτη που μπορεί να σου είναι χρήσιμο:
Πάτα στο τελευταίο τεύχος και θα βγει ένα άρθρο σε PDF. Όπως θα δεις, ο Αρδανιώτης έχει γράψει και άλλα άρθρα στην “Μικρασιάτικη Σπίθα”, που δυστυχώς δεν είναι διαθέσιμα στο Διαδύκτιο.
Η μουσική ζωή στη Σμύρνη από τα τέλη του 19ου αιώνα έως το 1922.
Το παραδοσιακό και αστικό λαϊκό τραγούδι της Σμύρνης. Ρυθμοί, χοροί, όργανα, στίχοι, μελωδική δομή.
Εύα
Ο τίτλος του άρθρου στη “Μικρασιατική σπίθα” είναι “Η συμβολή της μουσικής της καθ’ ημάς Ανατολής στην εξέλιξη του λαϊκού τραγουδιού στην Ελλάδα”. Η εργασία με τίτλο “Η μουσική ζωή στη Σμύρνη από τα τέλη του 19ου αιώνα έως το 1922” πρέπει να είναι άλλη, αυτοτελής μάλλον εργασία του ίδιου συγγραφέα που δεν μοιάζει διαθέσιμη.
Ημούνα ασαφής…οι δύο τίτλοι που ανέφερα είναι από άρθρα που δημοσιεύτηκαν σε άλλα τεύχη της “Σπίθας”. Για να τα διαβάσεις πρέπει, όμως, να αγόρασεις τα τεύχη. Αυτό που κάνει ο αρθρογράφος στο συγκεκριμένο άρθρο είναι βασικά να συνοψίζει τη βιβλιογραφία, όμως το άρθρο του είναι καλογραμμένο κατά τη γνώμη μου.
Τα λαογραφικά βιβλία του Δημ. Αρχιγένη είναι επίσης πολύ χρήσιμα για όποιον ενδιαφέρεται για τη μουσική ζωή της Σμύρνης.
Εύα
Φίλοι μου καλοί. Ευχαριστώ για την τέραστια βοήθεια που μου προσφέρατε. Το άρθρο σχετικά με την πανδουρίδα μου φαίνεται αρκετά σωστό. Μάλλον μου φαίνεται πιθανότερο από το “καφέ-σαντούρ”. Τέλος πάντων, δεν θα υπεισέλθω και τόσο στα παιδιά, αλλά κάτι θα αναφέρω. Ίσως αναρτήσω και την παρουσίαση σε PowerPoint, αν νομίζετε ότι θα ήταν χρήσιμο. Να είστε καλά όλοι και πάντα.
Φιλιά.
Δαμιανός.
Ποιό είναι το σχετικό με την πανδουρίδα άρθρο; αυτό πάντως που λέει η Εύα (του κ. Αρδανιώτη) δεν μιλάει για πανδουρίδα, για τη σχέση των ρεμπέτικων με την καθ’ ημάς ανατολή λέει και πράγματι, δεν έχει ανακρίβειες.
Αν θέλεις και άλλη βοήθεια, πες μας, ή στείλε πμ.
Και εγώ μπερδεύτηκα λιγάκι…Όπως είπαν ο Νίκος κι η Ελένη, το καφε-παντούρ είναι μάλλον ορθογραφικό λάθος, ενώ η ονομασία καφε-σαντούρ απαντιέται σε κείμενα της εποχής.
Μόλις βρήκα ένα ωραίο άρθρο του Γιάννη Ζαϊμάκη για τα καφωδεία/καφέ αμάν του Ηράκλειου, που πιστεύω ότι θα σου είναι χρήσιμο επίσης:
Εύα
Εύα (και Δαμιανέ, βεβαίως), αυτά που αναφέρει ο Ζαϊμάκης (έχει γράψει και άλλη ενδιαφέρουσα εργασία για την Λάκκα του Ηρακλείου) είναι πολύ ενδιαφέροντα αλλά δεν νομίζω ότι η γνωστοποίηση στους μαθητές του σχολείου ότι υπάρχει και ένα είδος μουσικής που το ονομάζουμε ρεμπέτικο, είναι σκόπιμο να αρχίσει με αυτές τις πληροφορίες. Είναι, απλά, πολύ εξειδικευμένες.
προφανως την περιοχή Λακκος και οχι Λάκκα εννοεις Νικο
Βεβαίως, λάθος μου. Καταγώγια ακμάζοντα, στο Λάκκο Ηρακλείου.
Είναι όντως “ψιλά γράμματα”, μάλλον πιο κατάλληλο για κανένα πανεπιστημικό σεμινάριο παρά για τα καημένα παιδιά του Γυμνασίου! Πάντως, για τα σεβαστά μέλη του Φόρουμ δεν νομίζω ότι το άρθρο παραείναι εξειδικευμένο.
Δαμιανέ, αν όντως απευθύνεσαι σε μαθητές με σκοπό μια εντελώς πρώτη εισαγωγή στην έννοια του ρεμπέτικου, συμφωνώ ότι χρειάζονται λίγες, απλές και βασικές πληροφορίες. Λίγο πολύ αυτές με τις οποίες πρωτοξεκινήσαμε όλοι (και όταν τις εμπεδώσαμε και αρχίσαμε να μαθαίνουμε περισσότερα, τότε μόνο αρχίσαμε και να τις επανεξετάζουμε λίγο πιο κριτικά).
Τι είναι το ρεμπέτικο; Λίγα και απλά πράγματα:
-Όργανα: αφενός τα μπουζούκια (ίσως σύντομη αναφορά στη μακραίωνη ιστορία του ταμπουρά, ίσως επίσης σύντομη αναφορά στην απαγόρευσή τους από την αστυνομία), αφετέρου τα σαντουρόβιολα (ίσως σύντομη αναφορά στη μουσική της Μ. Ασίας).
-Ρυθμοί - χοροί: τα γνωστά.
-Στίχοι: εκτός από τα γενικά θέματα που υπάρχουν σε όλα τα τραγούδια, εδώ υπάρχει και η μαγκιά, η παρανομία, η φυλακή, το χασίσι. Αργότερα αυτή η θεματολογία υποχωρεί (άμα θες βάζεις και τη λογοκρισία) και αρχίζει να ανεβαίνει μια άλλη, της φτωχολογιάς.
-Κοινωνικοί χώροι: η ταβέρνα, το καφέ αμάν, ο τεκές, η φυλακή. Αργότερα το κέντρο.
-Γεωγραφικοί χώροι: οι πολυσυλλεκτικές πόλεις (κυρίως λιμάνια --> γιατί; ) της Ελλάδας, της πρ. Οθωμανικής αυτοκρατορίας και της διασποράς (ΗΠΑ).
-Όροι δημιουργίας: να καταλάβουν τα παιδιά ότι δεν υπήρχαν ανέκαθεν όπως σήμερα οι επαγγελματίες μουσικοί, οι επαγγελματίες συνθέτες, η δισκογραφία κλπ., ή πάντως όχι μόνο αυτοί. Υπήρχαν και τα τραγούδια του Κανενός, που τα τραγουδούσε ο Καθένας.
Αυτά κι άλλα δυο τρία ανάλογα, συν επιλεγμένα χαρακτηριστικά ακούσματα, φτάνουν και περισσεύουν. Και ενδεικτικές φωτογραφίες βέβαια. Η πολλή μουσικολογία, οργανολογία, κοινωνιολογία κλπ. αφορούν ένα άλλο επίπεδο.
1 «Μου αρέσει»