Το κανονάκι στη δισκογραφία

Μουσικά Όργανα
1

Εξαιρετικό το άρθρο, Μια σειρά πληροφορίες που όλοι λίγο πολύ ξέραμε αλλά ήταν σκόρπιες, και μερικές άλλες από πρωτογενή έρευνα, συγκροτούν μια ιστορία με αρχή, μέση και τέλος, με νόημα, που μας γνωρίζει έναν σημαντικό μουσικό.

Επειδή όμως υπάρχει και μία ενότητα για τους άλλους κανονιέρηδες της δισκογραφίας, εγώ γι’ αυτούς θα ήθελα να πω δύο σχόλια και κυρίως τις απορίες μου:

α) Νίκος Στεφανίδης: αναφέρονται κάποιες ηχογραφήσεις του (τις οποίες σαφώς και αγνοούσα) από το 1927. Ο Στεφανίδης όμως είχε και μια δεύτερη καριέρα, καθώς επί δεκαετίες, μέχρι τουλάχιστον το ‘70, έπαιζε στην Ελληνική Ραδιοφωνία και ήταν μέλος της ορχήστρας του Σίμωνα Καρά, με την οποία έχει αφήσει πολλές ηχογραφήσεις. (Που βασικά δεν είναι καλές, καθώς στριμώχνουν όλους τους μουσικούς, όσο δεξιοτέχνες κι αν είναι, σ’ ένα στενό ενορχηστρωτικό πλαίσιο, ενιαίο για όλα τα είδη παραδοσιακής μουσικής, άσχετα αν το κάθε όργανο ανήκει όντως στο εκάστοτε είδος. Καμιά φορά που τον αφήνουν ελεύθερο να παίζει αυτά που ξέρει, ο παππούς σκοτώνει.) Ο Στεφανίδης έχει κι έναν προσωπικό δίσκο, που κυκλοφόρησε μετά θάνατον το 1986.

Δεν κατάλαβα ακριβώς το είδος της σχέσης του Λάμπρου με τον Στεφανίδη. Το άρθρο λέει:

Ο Σαββαΐδης δεν είχε μαθητές στο κανονάκι, όμως η κόρη του Σοφία θυμάται για κάποιο διάστημα, στη δεκαετία του πενήντα, τον Νίκο Στεφανίδη να παίρνει μαθήματα από τον Χαράλαμπο. Του έδειξε διάφορα τραγούδια, τη μουσική, τα μαντάλια κλπ.

Αλλά το 1950 ήταν και οι δύο πενηνταφεύγα καν εξήντα (ήταν κοντοσυνομήλικοι, 1890 ο Στεφανίδης, 1894 ο Λάμπρος), ήδη με καριέρα στην πλάτη τους. Τι σόι μάθημα κάνανε; Μάλιστα του Στεφανίδη οι πρώτοι δίσκοι ήταν πριν από του Λάμπρου (ως κανονιέρη).

β). Μανώλης Μαργαρώνης: Δεν αναφέρεται στο άρθρο. Απ’ ό,τι ξέρω από δω κι από κει, είχε παίξει κανονάκι σε πολλά τραγούδια του Παπάζογλου, και άλλων. Βέβαια διάωασα κάπου και ότι έπαιζε σαντούρι με πένες, πράγμα που δεν ξέρω καν αν υπάρχει (μήπως είναι σαν το «μπουζούκι με μονές χορδές» που ήταν κιθάρα;), αλλά μπορεί και να υπήρχε, πού ξέρεις. Και, αν υποθέσουμε ότι υπήρχε, δεν ξέρω αν ο Μαργαρώνης έπαιζε και​ κανονάκι, πάντως αυτή την εντύπωση αποκομίζω από τις ηχογραφήσεις του. Επίσης, δεν ξέρω αν έχει παίξει και με κανονικό σαντούρι με μπαγκέτες.

2

Κάτι άλλο που παρατήρησα στο άρθρο:

Χαρακτηριστικό στα κανονάκια του ήταν η αποκλειστική χρήση των εντέρινων χορδών, οι οποίες έσπαγαν εύκολα σε σύγκριση με τις πλαστικές ή συρμάτινες που χρησιμοποιούν σήμερα, αλλά το κύριο γνώρισμά τους ήταν η γλυκιά φωνή των οργάνων αυτών.

Σήμερα κάτι τέτοιο θα ήταν αδιανόητο. Τα κανονάκια έχουν νάιλον χορδές, κι όποιος θέλει να τις αλλάξει δεν έχει παρά να διαλέξει μαγαζί (τουλάχιστον στις μεγάλες πόλεις), κι αν δεν του αρέσει κανένα υπάρχουν και οι ηλεκτρονικές αγορές.

Σε εποχές όμως που σ’ όλη την Ελλάδα δεν υπήρχαν πάνω από δυο-τρεις που να παίζουν το όργανο, είναι λογικό να μην υπήρχαν και χορδές στο εμπόριο.

Η εντέρινη χορδή στην Ελλάδα χρησιμοποιείται αποκλειστικά σε μερικά όργανα του «παλαιού στρώματος», αυτά που κατά παράδοση τα φτιάχνει ο παίχτης κι όχι τεχνίτης οργανοποιός - συγκεκριμένα, σε μερικά τοπικά είδη λύρας (θρακιώτικη, καρπάθικη…). Δεν είναι όπως στην Ευρώπη που υπάρχουν όργανα της λόγιας μουσικής (της παλαιάς όμως) που παίρνουν εντέρινες χορδές, οι οποίες βέβαια κατασκευάζονται με εξειδικευμένες προδιαγραφές. Και για τις λύρες βέβαια τις αγοράζουν, αλλά είναι ένα μέγεθος όλες και συχνά (μην πω πάντα) το σχήμα της χορδής δεν έχει κανονικό γεωμετρικό σχήμα όπως υποτίθεται ότι οφείλει, είναι ένα στριμμένο άντερο.

Παλιότερα όμως αυτός που έφτιαχνε μια λύρα για να παίζει έφτιαχνε και τις χορδές. Δεν ξέρω ακριβώς τη διαδικασία αλλά φαίνεται να είναι σχετικά απλή, καθάρισμα, αλάτισμα, στρίψιμο, στέγνωμα. Αφού το συνηθίσεις, και εφόσον έχεις πρόσβαση σε εντόσθια ζώων, είναι ένας απλός τρόπος να γλιτώσεις την εξάρτηση από το αν έχουν ή δεν έχουν τα μαγαζιά χορδές.

Οπότε, μήπως ο Λάμπρος τις έφτιαχνε μόνος του;

3

Ο Μαργαρώνης έπαιζε και σαντούρι και κανονάκι.
Το είχε αναφέρει η κόρη του, η Ευαγγελία,
το γράφει και ο Κουνάδης,
επιβεβαιώνεται, όμως, και από τις προσφωνήσεις σε τραγούδια:
«Γεια σου, Μαργαρώνη, με το κανονάκι σου»:ακούγεται στην «Προύσσα»,
στο «Αργιλέ μου, παινεμένε»,στο «Είμαι μικρούλα και ορφανή».

Στη δισκογραφία, αναφέρεται η συμμετοχή του με κανονάκι, σε 6-7 τουλάχιστον τραγούδια που πρόχειρα μου έρχονται στο μυαλό:
Νικοκλάκιας, Παπατζής, Ο λαθρέμπορας, Χτες στο βράδυ στον τεκέ μας και τα 3 που έγραψα πριν.

Εξαιρετικό το άρθρο, μπράβο για την προσπάθεια!

Απ’ ό,τι κατάλαβα, σολιστικό ρόλο παίζει το κανονάκι στην ορχήστρα;

Και κάτι ακόμα, όσον αφορά στο Λάμπρο Σαββαΐδη:

Ο Pennanen Risto Pekka στο βιβλίο του «The nationalization of Ottoman Popular Music in Greece», Ethnomusicology, 2004,
δίνει ως χρονολογία γέννησης του Χαρ. (Λ) Σαββαΐδη το έτος 1886 και
ως τόπο, την Κων/πολη.

Αλλά, θεωρώ ότι οι δικοί μας (Κουρούσης και Κοπανιτσάνος) έχουν πιο σωστή πληροφόρηση, αφού στηρίζονται και στη μαρτυρία της οικογένειας του Σαββαΐδη!

4

Μα μήπως τελικά επιβεβαιώνεται μόνο το κανονάκι;

Ο ήχος του σαντουριού (με μπαγκέτες φυσικά) είναι απαραγνώριστος. Υπάρχουν κομμάτια του όπου να παίζει σαντούρι;

Και -ξεχωριστή ερώτηση- αυτή η παράξενη φήμη για σαντούρι με πένες αντί μπαγκέτες (που, αν το δοκιμάσει κανείς, υποθέτω ότι θα ακούγεται αρκετά σαν κανονάκι) στηρίζεται πουθενά; Π.χ. να ακούγεται στην ηχογράφηση κάτι μάλλον σαν κανονάκι αλλά να γράφει «σαντούρι Μαργαρώνης» ή να λέει κάποιος «γεια σου Μαργαρώνη με το σαντούρι σου», ή να αναφέρεται σε κάποια βιογραφία ή οποιαδήποτε άλλη πηγή ότι έπαιζε τέτοιο όργανο;

— Νέο μήνυμα προστέθηκε στις 01:39 ::: Το προηγούμενο μήνυμα δημοσιεύθηκε στις 01:26 —

Αναφέρεται π.χ. εδώ, σε σχόλιο για το Σαν φουμάρω τσιγαρλίκι:

Γρήγορο ζεϊμπέκικο, σε τρόπο “ραστ”. Παίζουν: κιθάρα και σαντούρι με πένες. Ο Μανώλης Μαργαρώνης σε πολλά τραγούδια του Β. Παπάζογλου χρησιμοποιεί αυτή την ξεχασμένη τεχνική στο σαντούρι, με πένες από κανονάκι.

Αυτό που ακούω είναι μάλλον σαντούρι παρά κανονάκι, αλλά ίσως θα μπορούσε όντως να είναι με πένες, χωρίς να παίρνω όρκο ότι δεν έχω επηρεαστεί (αυθυποβληθεί) από το ίδιο το σχόλιο.

Οπότε το ένα μου ερώτημα απαντήθηκε: ναι, έπαιζε και σαντούρι. Ως προς τις πένες/μπαγκέτες τώρα…

5

Αν και απαντάς ο ίδιος παρακάτω, ειπώθηκε ήδη, Περικλή, πιο πάνω:

  1. Η μαρτυρία της Ευαγγελίας, της κόρης του, ότι ο πατέρας της έπαιζε και σαντούρι και κανονάκι.
  2. Κουνάδης: “…ο Μανώλης Μαργαρώνης, έπαιζε δύο όργανα, κανονάκι και σαντούρι, και τα χρησιμοποιούσε ανάλογα με τη μουσική κλίμακα και το ύφος του κάθε τραγουδιού…”
  3. Aναφορές στους δίσκους kai για σαντούρι από το Μαργαρώνη, όπως και για κανονάκι.

Οπότε, κλίνει οριστικά αυτό.

Ως προς το άλλο, τώρα:

Απ’ ό,τι φαίνεται ήταν εναλλακτικός τρόπος παιξίματος στο σαντούρι οι πένες (αντί για τις μπαγκέτες).
Μια πηγή, [b]εδώ.[/b]:

[Ο Παναγιώτης Βερβέρης αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο έπαιζαν το σαντούρι, στην τεχνική κατασκευής, αλλά και στην προέλευση του σαντουριού του πατέρα του:

"…Τα σαντούρια είναι, είναι ασημάδευτα, πώς να μπορείς να τα κουρδίσεις, να μπορείς να κάνεις το κάθε κομμάτι, έχει το δρόμο του. Να κάνεις έτσʼ, νʼ ανεβείς, να κατεβείς. Ε, έτσι το παίζεις, τό ʼπαιζε (με δακτυλήθρες). Αλλά τα σαντούρια δουλεύαν με μπαγκέτες. …"]

6

Χωρίς να θέλω να ρίξω το επίπεδο της συζήτησης που έχετε βάλει τόσο ψηλά, ίσως ο Μαργαρώνης σκέφτηκε από περιέργεια να “δανειστεί” τις δακτυλήθρες από το κανονάκι (αυτό που ονομάζουν πένες) και να παίξει σαντούρι. Ούτως ή άλλως σαν όργανα είναι συγγενικά. Το κατά πόσο το έκανε (εάν το έκανε) συστηματικά είναι ένα άλλο θέμα.
Απλά προσωπικά δε θα μου φαινόταν απίθανο να γίνονταν τέτοιοι πειραματισμοί. Εγώ σαν μουσικός (εάν ήμουν) θα το δοκίμαζα, ψάχνοντας νέους ήχους. Αντίστοιχα θα δοκίμαζα λαούτο με πένα κιθάρας ή μπουζουκιού (πιστεύω πως όλοι οι λαουτιέριδες το έχουν σκεφτεί αυτό και ίσως κάποιοι να το έχουν υιοθετήσει κιόλας).
Πάντως με σιγουριά δε μπορούμε να πούμε τι ακριβώς έκανε ο Μαργαρώνης …

7

Ελένη, από τη συνέντευξη που παραθέτεις δεν καταλαβαίνω 100% τι εννοεί. Αυτά τα ασύντακτα του προφορικού λόγου (που τα κάνουμε όλοι) μπορεί να βγάζουν πληρέστατο νόημα όταν είσαι παρών και βλέπεις και ακούς αυτόν που μιλάει, αλλά γραμμένα στο χαρτί» όχι. Λέει ότι κάποιος [ποιος;] το 'παιζε με δαχτυλήθρες; Μηπως ο επιμελητής της συνέντευξης μας πληροφορεί ότι ο συνεντευξιαζόμενος εκείνη τη στιγμή παίζει κάτι με δαχτυλήθρες;

Αλέξανδρε, ναι, φυσικά μπορεί να έγινε κι έτσι, αν και είναι τόσο τολμηρή καινοτομία που δεν ξέρω αν εκείνη την εποχή θα τολμούσε κανείς εύκολα να την περάσει σε δίσκο. Βέβαια, αν βρεθεί ηχογράφηση όπου να είναι σαφές ότι πρόκειται για σαντούρι με δαχτυλήθρες, τότε κλείνει το ζήτημα.

Τι [νομίζετε ότι] ακούτε εδώ;

Και μια σημειωσούλα:

Οι πένες είναι πένες σε σχήμα περίπου σαν νύχι. Οι δαχτυλήθρες είναι μάλλον δαχτυλίδια, που τα φοράνε στην τελευταία φάλαγγα των δεικτών των δύο χεριών και εκεί στερεώνουν την πένα.

8

Περικλή η “σημειωσούλα” σου περιγράφει σωστότερα αυτό που ήθελα να πω.

Όσο για το τραγούδι το ηχόχρωμα είναι σαντούρι. Βέβαια δεν ακούγεται το χαρακτηριστικό echo που δημιουργείται όταν οι μπαγκέτες χτυπούν τις χορδές, αλλά ίσως υπάρχει τεχνική για να κόβεται αυτή η ηχώ.

Άσχετο, αλλά φαντάζομαι το έχετε δει αυτό το βιντεάκι:

//youtu.be/hcdY-pEexOQ

9

Η πληροφορία, που παίρνουμε με σιγουριά, επιβεβαιώνει αυτό που λέει ο Αλέξανδρος πιο πάνω,
ότι δηλαδή μερικοί οργανοπαίκτες (λίγοι; πολλοί;) πειραματίστηκαν με δαχτυλήθρες (αντί για μπαγκέτες) στο σαντούρι.

Ο συνεντευξιαζόμενος μιλά για τον πατέρα του, η καταγωγή τους είναι από τη Λέσβο.
Μάς πληροφορεί, λοιπόν, ότι ο πατέρας του έπαιζε με πένες το σαντούρι.
Τώρα, αν ο συνεντευξιαζόμενος γιος έπαιξε εκείνη τη στιγμή με δαχτυλήθρες, για να δείξει το ηχόχρωμα, ή απλά τις φορούσε στα δάχτυλά του, δεν είμαστε σίγουροι.

Στο link που παραθέτεις, Περικλή, και εγώ νομίζω ότι ακούγεται σαντούρι και όχι κανονάκι.
Ίσως λοιπόν να ισχύει και το σχόλιο που συνοδεύει το βιντεάκι, ότι δηλαδή πρόκειται για σαντούρι
και για παίξιμο με πένες και όχι με μπαγκέτες.

10

Όπως προκύπτει, το ηχόχρωμα του σαντουριού παραμένει απολύτως αναγνωρίσιμο. [Κάποτε είχα διαπιστώσει ότι αν παίξεις το πιάνο με πένα, κατευθείαν πάνω στις χορδές χωρίς να χρησιμοποιήσεις τα πλήκτρα (φυσικά μόνο για δοκιμή ήχου γίνεται, όχι να παίξεις κομμάτι!) αλλάζει τελείως και θυμίζει κανονάκι, οπότε υπέθεσα ότι θα γίνεται κάτι παρόμοιο και με το σαντούρι, αλλά όχι.] Ενώ το ότι ο Παπαδέας παίζει χωρίς μπαγκέτες (ούτε με πένες βέβαια, αλλά τέλος πάντων), αν δεν το έβλεπα δε θα το μάντευα ακούγοντας. Λείπουν μόνο τα τρέμολα, τα γρήγορα χοροπηδήματα των μπαγκετών στην ίδια χορδή. Νομίζω ότι αυτή είναι όλη κι όλη η διαφορά.

Οπότε, στο Σα φουμάρω τσιγαρλίκι που λέγαμε, με τον Μαργαρώνη, ίσως να ακούω περίπου το ίδιο. Πάντως σαντούρι είναι.

11

Περικλή και λοιποί καλησπέρα.

Θα επικεντρωθώ εν τάχει στα θέματα που έθειξες. Οντως τότε και εγώ απόρησα με την μαρτυρία της κόρης πέρι Στεφανίδη , αφού ο Στεφανίδης έπαιζε ήδη από πιο παλιά και ήταν ήδη δεξιοτέχνης.Δεν ξέρω τι μπορεί διαφορετικό να κέρδισε ο Στεφανίδης, μήπως ήξερε κάτι παραπάνω θεωρητικό ο Σαββαίδης και ο οποίος του το μετέδωσε, πάντως για κάποιο λόγο πήγε σε αυτόν, αλλά δεν νομίζω ότι θα το μάθουμε , όμως δεν γινόταν να μην καταγραφεί η μαρτυρία.
Όσο για τον Μαργαρώνη , σαντουράκι έπαιζε με νύχια στους δίσκους και όχι κανονάκι, τώρα την μαρτυρία της Μαργαρώνη δεν την θυμόμουν καθόλου αλλά δεν έχει σημασία γιατί στην δισκογραφία γραμμοφώνου αναφερόμαστε στο άρθρο, αφού γενικά υπήρξαν και αλλοι μουσικοί με κανονάκι σε διάφορα μέρη της χώρας. Για κάποιο λόγο το ονομάζαν κανονάκι ενώ αυτό το όργανο ήταν ένα πολύ μικρό μέγεθος σαντουριού , με το ίδιο σχήμα και έβγαζε πιο ψηλό ήχο .
Ο Δ. Αρχιγένης αναφέρει στα Συνάφια τση Σμύρνης , Ο Καραβάς ο Γιώργος, με το παρατσούκλι Τσάμης, που ήπαιζε κανονάκι, δηλ. μικρό σαντούρι. Πιστέυω οτί πρέπει να μιλάει για το ίδιο όργανο.Θέλω τέλος να αναφέρω ότι οι περισσότερες πληροφορίες, του άρθρου ήταν τελείως άγνωστές, εκτός των δισκογραφικών του στοιχείων και των συνεργασίων του συνεργασιών που τα ξέραμε προφανώς από τις ηχογραφήσεις. Για πολλά χρόνια δεν γνωρίζαμε από που ήταν ο Σαββαίδης και όλοι εικάζαμε απλά Κωνσταντινούπολη.

12

Σταύρο, καλησπέρα και συγχαρητήρια για το άρθρο!

Θα ήθελα να σε ρωτήσω, κατά πρώτον,
ο Μαργαρώνης έπαιζε μόνο σαντούρι, στη δισκογραφία και σε όλες του τις δισκογραφήσεις;
Μου κάνει εντύπωση που ακούγεται η προσφώνηση:
“…γεια σου Μαργαρώνη, με το κανονάκι σου…”, (πέρα από το ότι αναγράφεται στους δίσκους, το συγκεκριμένο όργανο),
γιατί καλά ο Αρχιγένης, αλλά οι παριστάμενοι μουσικοί ξεχώριζαν το σαντούρι από το κανονάκι.

Επίσης, όσον αφορά στη χρονολογία γέννησης του Σαββαΐδη, αυτή προκύπτει από προφορική μαρτυρία, από τις κόρες του, ή από κάποιο έγγραφο;
Ο Pennanen δίνει μια δεκαετία πίσω, το 1886, και επικαλείται καταλόγους και αρχεία που είχε στη διάθεσή του.
Μια δεκαετία είναι μεγάλο διάστημα, ασφαλώς.

Και πάλι, συγχαρητήρια και στους δυο σας!

13

margaronis.jpg
margaronis.jpg436×680 37.8 KB
Ευχαριστώ πολύ Ελένη! Στις ετικέτες των δίσκων γράφει κανόνι . Υπάρχουν δυο φωτο του Μαργαρώνη με όργανο. Η μία που έχει κανονικό σαντούρι και άλλη μια με ένα μικρό οργανάκι το οποίο παίζει με τα νύχια το οποίο δείχνει εμφανησιακά ιδιαίτερο σαν σαντούρι πέρσικο, δεν ξέρω τι μπορεί να είναι, δεν είναι όμως το καθεαυτού κανονάκι και επιπλέον αυτό που ακούμε , δεν νομίζω οτί έχει χορδές εντέρινες αλλά ατσάλινες.Τώρα γι αυτό το λόγω δεν το πέρασα για γνήσιο κανονάκι, μεταξύ τους όμως μπορεί να το είπαν έτσι λόγω των νυχίων.Οσο για τις ημερομηνίες αυτές επιβεβαιώθηκαν και από τις δύο κόρες και το δημοτολόγιο Βύρωνα.Σας επισυνάπτω σπόσπασμα την φωτό από το Λαικό τραγούδι, τα συμπεράσματα δικά σας.

14

Ευχαριστώ για την απάντηση, Σταύρο.

Κατατοπιστικός όπως πάντα!

15

Ευχαριστώ Σταύρο.

1. Δηλαδή αν κατάλαβα υπήρχε ένα μικρότερο μοντέλο σαντουριού που το ονόμαζαν κανονάκι και που τουλάχιστον ο Μαργαρώνης το έπαιζε συστηματικά με πένες; Εντυπωσιακή πληροφορία, από την άποψη ότι δεν έχω ξανακούσει ποτέ να γίνεται λόγος.

2.

Το σαντούρι (όλα τα σαντούρια που έχω υπόψη μου: ελληνικό, περσικό, ινδικό, τσίμπαλο κλπ.) είναι ένα συμμετρικό τραπέζιο. Οι πιο μπάσες χορδές εκτείνονται από τη μία μέχρι την άλλη άκρη του. Μετά από λίγες χορδές (3-4 νομίζω), οι υπόλοιπες είναι χωρισμένες η καθεμία στα δύο με καβαλάρη, παίζει άλλη νότα στο δεξί μισό της κι άλλη στο αριστερό. Πιο ψηλά, εμφανίζονται κι άλλοι καβαλλάρηδες που οπτικά δίνουν την εντύπωση ότι χωρίζουν τις χορδές σε περισσότερα τμήματα (αν και στην πράξη δε συμβαίνει ακριβώς αυτό αλλά κάτι πιο περίπλοκο που δε μας ενδιαφέρει αυτή τη στιγμή).

Στο κανονάκι όλες οι χορδές είναι μονοκόμματες, επομένως και το σχήμα είναι ορθογώνιο τραπέζιο (μπακαλιστί: ορθογώνιο τρίγωνο με κομμένη κορφή).

Από τη φωτογραφία, αν και η γωνία δεν είναι πολύ αποκαλυπτική, νομίζω ότι το σχήμα είναι το τραπέζιο του σαντουριού. Το αν οι χορδές είναι μονοκόμματες ή με καβαλάρηδες στη μέση δεν προκύπτει, ωστόσο μάλλον πρόκειται για σαντούρι, και πάντως δε χωράει αμφιβολία ότι παίζει με τα δάχτυλα (με δαχτυλήθρες και πένες, το πιθανότερο).

Η φωτογραφία αναδεικνύει κι ένα άλλο πολύ σημαντικό στοιχείο: τον οργανοπαίχτη στη μέση του χορού, όπως ήταν ανέκαθεν η παράδοση παντού λίγο πολύ στην Ελλάδα (υποθέτω και εκτός Ελλάδος), για λόγους όχι μόνο πρακτικούς αλλά, κατ’ επέκταση, και συμβολικούς. Αυτό άρχισε να σπάει με την επαγγελματοποίηση των μουσικών, τα πάλκα, και όσα άλλα στοιχεία διαχώρισαν τον πομπό από τον δέκτη (που κανονικά σ’ ένα γλέντι δεν ξεχωρίζουν: δε μας παίζουν εκείνοι για να χορέψουμε εμείς), και έσπασε ολότελα με τα μικρόφωνα και την ενίσχυση.

3.

Εντάξει, ομολογώ ότι δεν έκατσα να βρω ποια πληροφορία ήταν πρωτοφανέρωτη και ποια όχι, αλλά πάντως προς έπαινο το είπα: εννοούσα ότι και οι (λίγες έστω) πληροφορίες που ήταν ήδη γνωστές, ήταν μέχρι τώρα σκόρπιες και ασύνδετες, ενώ στο άρθρο παίρνουν την οργανική τους θέση μέσα σε μια ολοκληρωμένη ιστορία.

16

Βεβαίως, όμως δεν είναι απαραίτητο τα παινέματα να γίνονται μόνο από μουσικούς και ούτε βέβαια θα πέταγαν μια (πανάκριβη!) αποδεκτή κατά τʼ άλλα ηχογράφηση, επειδή και μόνο κάποιος αναφώνησε «… με το κανονάκι σου» αντί για σαντούρι. Ειδικά μάλιστα στην Αθήνα του μεσοπολέμου (όχι στην Κων/λη!) είναι πιθανότατο, ακόμα και μουσικοί (Ελλαδίτες, όχι Μικρασιάτες) να μην πολυγνωρίζουν τις διαφορές μεταξύ σαντουριού και κανονιού. Άλλωστε, μην μας διαφεύγει ότι και σε ηχογραφήσεις όπου ο Περιστέρης παίζει μαντόλα ή κανονική κιθάρα, συχνά ακούγεται ένα «Γειά σου Σπυράκο μου με το μπουζουκάκι σου!».

17

Όσον αφορά τα χρησιμοποιούμενα όργανα, οι προσφωνήσεις που ακούγονται στις ηχογραφήσεις δεν θα πρέπει να γίνονται δεκτές άκριτα γιατί είναι γνωστά διάφορα παραδείγματα όπου άλλο όργανο ακούγεται και άλλο προσφωνείται. Τα είχα επισημάνει παλιότερα στο σήλαμπς, θα αναφερθώ κι εδώ εν τάχει:

Σε διάφορα τραγούδια ακούγεται κιθάρα να παίζει τη μελωδία αλλά προσφωνείται ως μπουζούκι (π.χ. Μας κυνηγούν τον αργιλέ, Ο μεμέτης, Τεκετζής, κ.ά.).

Στον “Χαρτοπαίχτη” του Σχίζα η μελωδία παίζεται από κιθάρα αλλά ακούγεται η ακραία προσφώνηση “Γεια σου Σπυράκη με τον μπαγλαμά σου”. Τη χαρακτηρίζω ακραία γιατί σε καμία περίπτωση δεν γίνεται να μπερδέψει κάποιος* τα δύο όργανα, είτε οπτικά είτε ακούγοντάς τα και μόνο. Συνεπώς αυτός που το είπε (ο Καμβύσης), το κάνει επίτηδες για κάποιο λόγο. Ίσως σαν αστείο, ίσως σαν εκδήλωση θαυμασμού. Ποιος μπορεί να πει στα σίγουρα;

Σε ένα τραγούδι (δεν θυμάμαι τον τίτλο, έχω σκαλώσει, αλλά το άκουγα πολύ πρόσφατα), ο Ρούκουνας λέει “Γεια σου Ογδοντάκη με τη βιόλα σου”. Ξέρουμε όλοι ότι αναφέρεται στο βιολί αλλά τυπικά η βιόλα είναι άλλο όργανο. Προφανώς όμως δεν γίνεται να λάβουμε τοις μετρητοίς την προσφώνηση.

Όπως το αντιλαμβάνομαι, η παραπάνω παράθεση των πηγών είναι προβληματική. Είναι πολύ πιθανό ο Κουνάδης να αντλεί είτε από τη μαρτυρία της Μαργαρώνη, είτε από αναφορές σε δίσκους (ετικέτες ή προσφωνήσεις), ή και τα δύο μαζί. Όπως και να 'χει, δεν είναι σωστό να παρατίθεται μαζί με τις άλλες δύο πηγές ως μία ακόμα ανεξάρτητη τεκμηρίωση. Η δε Μαργαρώνη μπορεί απλά να κάνει το ίδιο λάθος που κάνουν και οι υπόλοιποι στους δίσκους: κρίνει από τον τρόπο παιξίματος και όχι από μορφολογικά χαρακτηριστικά του οργάνου, χαρακτηριστικά που επεσήμαναν ο Σταύρος και ο Περικλής.

*Κάποιος από τον κύκλο των ανθρώπων που εμπλέκονταν τότε στις ηχογραφήσεις, βεβαίως. Δεν μπορώ να μιλήσω κυριολεκτικά για όλη την ανθρωπότητα…

18

Νομίζω οτί σε κανένα δίσκο δεν έχω εντοπίσει τον Μαργαρώνη να παίζει κανονικό σαντούρι, παρά μόνο με το μικρό σαντουράκι ( κανόνι) . Δεν είναι και πάρα πολλά τα δείγματα του καμιά 25 αρια υποθέτω. Σαντούρι επομένως έπαιξε μόνο στα πάλκα.

19

μήπως το οργανάκι που βαστά είναι κάποιο zither ?

https://www.google.gr/search?q=zither&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwj6jZDV7ebaAhWFB5oKHXj5C-4Q_AUICigB&biw=1366&bih=637

ήταν νομίζω αρκετά διαδεδομένα τότε στην Ευρώπη, ίσως να είχε και κάποιο τέτοιο, παρ’ ότι δυτικό όργανο

20

Νομίζω ότι και με τη δεύτερη παρέμβαση του Σταύρου διευκρινίστηκαν όσα θέματα θίχτηκαν έως τώρα.

Ως προς το παρακάτω, όμως:

και για να μην αδικούμε κανέναν,
ο Κουνάδης αφιερώνει ένα ολόκληρο τόμο στη μουσική ζωή Σμύρνης/ Κων/πολης κ.λπ. και αναφέρεται και στο Μαργαρώνη, προτού ακόμα έρθει αυτός στην Ελλάδα, δίνοντας πολύτιμες πληροφορίες.

Το σίγουρο είναι ότι δεν είχε ανάγκη να επικαλεστεί καμιά μαρτυρία συγγενικού προσώπου, της Ευαγγελίας, στην προκειμένη περίπτωση.
Αποτελεί, λοιπόν, η μαρτυρία του ξεχωριστή τεκμηρίωση.