Ο τύπος.
Ο προστάτης
Αστυνομικός ή ρουφιάνος.
ο ενεργητικός ομοφυλόφιλος άντρας.
Μεταγενέστερες έννοιες της λέξης: μόρτης, μάγκας, παιδί.
[Στην ταινία “Οι Παπατζήδες” του 1954 αναφέρεται η λέξη “τζες”, επίσης με την έννοια “μάγκας”, “τύπος”].
Και στα νεότερα χρόνια, όπου και αν χρησιμοποιείται η λέξη «τζες», έχει μόνο θετική σημασία.
Ακούγεται στο τραγούδι: “Εφουμέρναμε ένα βράδυ” (1932)
Στ. - μουσ. - ερμ.: Βαμβακάρης
"…ζούλα όλοι οι αργιλέδες φυλαχτοί από τους τζέδες…"
[ΕΤΥΜ. <από τη δεικτική αντωνυμία “ze” της εβραϊκής]"
Καταρχάς να πω ότι διάβασα τη σχετική συζήτηση στο «Ρεμπέτικη φρασεολογία και άγνωστες λέξεις».
Εδώ στο λήμμα η πρώτη παρατήρηση είναι πως δεν προκύπτει υπό ποια σημασία από τις πέντε παραπεμπόμαστε στο τραγούδι. Και αυτό νομίζω έχει να κάνει με το τι άκουσε το κάθε μέλος του φόρουμ και τι εντέλει προκρίθηκε να μπει στο λήμμα. Και προκρίθηκε ότι ακούγεται η φράση «φυλαχτοί από τους τζέδες». Ωστόσο στην προηγηθείσα συζήτηση είχε τεθεί και η εκδοχή «φυλαχτείτ’ από τους τζέδες». Υπό την εντέλει προκριθείσα εκδοχή, οι «τζέδες»=οι άνθρωποι του τεκέ, ενώ υπό την άλλη εκδοχή οι «τζέδες»=οι πολιτσμάνοι.
Προσωπικά είμαι 100% υπέρ της δεύτερης εκδοχής και νομίζω πως, μέχρι να γίνει λήμμα στο ΡΤ, μόνο τη δεύτερη εκδοχή ήξερε/άκουγε όλος ο κόσμος (διορθώστε με επ’ αυτού). Και νοηματικά άλλωστε προς τα εκεί μας πάει το πράμα (άσε εκείνο το ψιλοκακοζηλοσπανιότατο «φυλαχτοί» που από μόνο του σε βάζει σε σκέψεις…) Από δε τη συνέχεια του τραγουδιού («κι ας τον αργιλέ να καίει») προκύπτει ότι…δεν…ζουλήχτηκαν τελικά οι αργιλέδες, οπότε;;;
τ πράγματι δεν ακούγεται. Πάντως, και ο Κουνάδης γράφει *φυλαχτείτ’ από τους τζέδες" και συμφωνώ ότι αυτή την εκδοχή πρέπει να υποστηρίξουμε. Φυλαχτοί από τους τζέδες είναι ακριβώς ό,τι λέει και ο Άνθιμος.
Μπάζει το τραγούδι εννοιολογικά από πολλές μεριές. Προσπάθησα να φτιάξω διάφορα σενάρια παίζοντας με εναλλακτικές υποθέσεις (τζές προστάτης / μπάτσος, αργιλέδες με ασφάλεια φυλαγμένοι / κρύφτε τους αργιλέδες, δεν βρίσκουν ντουμάνι αλλά δεν φεύγουν, το παίζουμε φιλαράκια μπας και τους τουμπάρουμε κλπ. κλπ.) με μπέρδεψε κι ο Κουνάδης που μπερδεύει μαύρη με σπαχάνι, δεν βρήκα άκρη.
Ερώτημα: Το μαύρο της Σμύρνης έ, να το δεχτώ. Οι καλαμιές του Αϊδινίου, τί το ιδιαίτερο έχουν, που δεν το έχουν εκείνες του Φαλήρου;
Οι καλαμιές της Κωπαΐδας μαρτυρείται από την αρχαιότητα μέχρι την αποξήρανση της λίμνης ότι έδιναν τα καλύτερα καλάμια για γλωσσίδια πνευστών. Ε, όπως υπάρχουν διαβαθμίσεις ποιότητας στα καλάμια για φύσημα, δε θα υπάρχουν και στα καλάμια για ρούφηγμα;
Φύσα, ρούφα, τράβα τόνε, που λένε… Πληρούσε πράγματι το Αϊδίνι αυτές τις προϋποθέσεις; Έχουμε σχετικές μαρτυρίες, εκτός από αυτήν του τραγουδιού του Μάρκου;
(δεν σκάω πάντως, μην το πάρει κανείς σοβαρά και αρχίσει το ψάξιμο!..)
Υπέρ της β’ εκδοχής (φυλαχτείτε…) δεν θα συνεχίσουμε να είμαστε όμως, εφόσον δεν ακούγεται τ.
Οφείλουμε να προσανατολιστούμε σε άλλη εκφορά των στίχων: φυλαχτοί από τους τζέδες.
Και έτσι – επιτέλους – λύνονται και απορίες που δημιουργούσε η β’ εκδοχή:
Εφόσον δεν υπήρχαν τσιλιαδόροι [για να προειδοποιήσουν εγκαίρως και να εξαφανίσουν τα πειστήρια] η δε παρέα «εφούμερνε» ευρισκόμενη σε άλλους κόσμους, χωρίς την απαιτούμενη - για την κατάσταση - εγρήγορση και δράση, ποιοι εξαφάνισαν ναργιλέδες και το εξ αυτών ντουμάνι, ώστε να μη βρουν τίποτε οι πολιτσμάνοι;
Φυσικά, οι τζέδες οι οποίοι δεν είναι βέβαια οι πολιτσμάνοι, αλλά οι προστάτες – κατά κάποιο τρόπο - του τεκέ.
Άνθιμε, αν κατάλαβα σωστά αυτό που εννοείς, μάλλον «ζουλήχτηκαν» οι ναργιλέδες και καλά μάλιστα.
Μπουζούριασμα, πάντως, δεν ακολούθησε, αντίθετα ένας - υποτιθέμενος ίσως (; ) χαλαρός, εκ του ασφαλούς πια και χωρίς τα ενοχοποιητικά στοιχεία - διάλογος της παρέας με τα όργανα της τάξης.
Νίκο, το «καλάμι απ’ τ’ Αϊδίνι» κάνει ωραία ρίμα με «αυτόν που την πίνει».
Στα δικά μου αφτιά πάντως, παρά τον τρόπο εκφοράς της φράσης από τον Μάρκο, αφενός το «τ» ακούγεται, αφετέρου, όπως προανέφερα, το πράγμα δεν έχει νόημα αλλιώς. Δηλ. σε άλλες περιπτώσεις, που αναμφίβολα κάτι δεν ακούγεται, εμείς θα πρέπει να προσανατολιζόμαστε σε κάποια εκφορά ανεξαρτήτως εάν η φράση έχει νόημα ή όχι;
Ας δούμε και τις απορίες που έμεναν «άλυτες» με την έως τώρα εκφορά -που ήταν καταγεγραμμένη παντού και αυτήν ξέραμε όλοι. Λες ότι στη συγκεκριμένη φάση δεν υπήρχαν τσιλιαδόροι μεν, αλλά υπήρχαν «προστάτες» («τζέδες») του εν λόγω τεκέ. Πολύ παράδοξη και μοναδική όσο ξέρω πολυτέλεια αυτή! Τσιλιαδόροι μεν γιοκ, «προστάτες» όμως ναι (και όχι ένας μάλιστα). Δεν γνωρίζω σε κανένα τραγούδι να γίνεται αναφορά σε «προστάτες» τεκέδων ούτε από τα σχετικά διαβάσματά μου συνάντησα ποτέ την ιδιαίτερη αυτή κατηγορία. Τσιλιαδόρους ναι, τεκετζήδες-φρουρούς που δίνανε πραγματικές μάχες για τον τεκέ τους ναι, χασικλήδες-πελάτες ναι, «προστάτες» όχι.
Καταρχάς εδώ να πούμε ότι και σε περιπτώσεις που πράγματι προλάβαιναν να γίνουν ζούλα οι ναργιλέδες, το ντουμάνι δεν υπήρχε τρόπος να γίνει ζούλα, εξού και ο τίτλος του βιβλίου του Λ. Παπαδόπουλου («Να συλληφθεί το ντουμάνι!»). Ποιοι τους εξαφάνισαν λοιπόν στο συγκεκριμένο τραγούδι; Ε, κανείς δεν τους εξαφάνισε, δεν πρόλαβαν. Δόθηκε μεν το παράγγελμα του πανικού («Ζούλα όλ’ οι ναργιλέδες! Φυλαχτείτ’ από τους τζέδες!»), ωστόσο, όπως πληροφορούμαστε παρακάτω («Στάσου, πόλιτσμαν, λεβέντη, κι ας τον αργιλέ να καίει»), ένας πάντως ναργιλές έκαιγε μια χαρά, εξού και το αγωνιώδες “στάσου!” (τι πας να κάνεις, δηλ., μη μας τόνε κάνεις μαντάρα, ας τον να καίει!)… Πώς δεν βρήκαν λοιπόν τίποτα οι πολιτσμάνοι; Ολόκληρη παρακαλετή απεύθυνση προς τον τζε (=πολιτσμάνο) ακολουθεί, που δεν έχει βέβαια νόημα εάν είχαν εκλείψει τα ενοχοποιητικά στοιχεία…
Τέλος επισημαίνω και πάλι το κακόζηλον της επίμαχης φράσης (“φυλαχτοί από τους τζέδες”). Ομολογώ ότι ποτέ δεν είδα γραμμένη ή ειπωμένη μια τέτοια φράση (“φυλαχτός από/ φυλαχτοί από”)…, ότι κάτι δηλ. μπορεί να είναι “φυλαχτό” από κάποιον…
Συμπεραίνουμε ότι η φράση είναι “φυλαχτείτ’ από τους τζέδες”, διότι αν είχαν γίνει όντως οι ναργιλέδες “φυλαχτοί” (sic!), δεν θα είχαμε τα επακολουθούντα παρακάλια προς τον “λεβέντη” πόλιτσμαν… αλλά θα του έλεγαν: “Βλέπεις να καίει κάνας ναργιλές; Ε, όσο για το ντουμάνι, τράβα πιάσε το ντουμάνι!”
Άνθιμε, δεν το καταλαβαίνω. Ήδη έχει πει «ζούλα όλοι οι αργιλέδες». Αν μετά λέει «φυλαχτοί από τους τζέδες», ουσιαστικά επαναλαμβάνει το ίδιο, αν λέει «φυλαχτείτε» προσθέτει και κάτι άλλο. Πάντως οι αργιλέδες έμειναν στη θέση τους να καίνε.
Εμ, τότε πώς ήταν ζούλα;
Από τη μια γίναν ζούλα και από την άλλη “έμειναν στη θέση τους να καίνε”;;
Παράγγελμα είναι κατά τη γνώμη μου (“Ζούλα ρε τους ναργιλέδες! Φυλαχτείτε από τους τζέδες!”) όχι αφήγηση του τί όντως συνέβη. Διότι διαπιστώνουμε στη συνέχεια ότι δεν συνέβη το επιθυμητό (να αποκρυβούν τα σέα) και άρχισαν τα παρακάλια στους τζέδες (=πολιτσμάνους)
Μα δεν είναι παράγγελμα, δεν λέει «ζούλα ρε τους ναργιλέδες»
αλλά διαπίστωση : «ζούλα όλοι οι ναργιλέδες» [στην ονομαστική πώς δίνεται παράγγελμα ;] που δένει απόλυτα και επεξηγεί το προηγούμενο: «δεν βρίσκουνε ντουμάνι».
Το «δεν βρίσκουνε ντουμάνι» θα έμενε μετέωρο χωρίς τη δράση κάποιων οι οποίοι θα έσπευδαν να εξαφανίσουν τα σύνεργα.
Γι’ αυτό και δεν επακολουθεί σύλληψη / τιμωρίες κ.λπ., όπως συμβαίνει σε άλλα στιχουργήματα.
Δεν είναι απαραίτητη η αιτιατική: “στην μπάντα οι ναργιλέδες!”/ “στην άκρη οι ναργιλέδες!”/“ζούλα οι ναργιλέδες!” κλπ, και μετά άλλωστε ακολουθεί φυσιολογικά η δεύτερη προστακτική: “φυλαχτείτ’ από τους τζέδες!”
Αμ και το “ας τον αργιλέ να καίει” δεν μένει μετέωρο, εφόσον υποτίθεται πρόλαβαν και αποκρύψαν τα σέα; Πώς και καίει ακόμη ο άτιμος ο ναργιλές;
Και εκείνο το πολύ παραστατικό “στάσου”! (=“τι πας να κάνεις;”) που μας μεταφέρει και ωραία εικόνα, τη στιγμή που κάνει ο πόλιτσμαν να τους χαλάσει το λουλά;
Συμφωνώ ότι το ζούλα είναι παράγγελμα (την ονομαστική δεν τη βρίσκω εμπόδιο: «να εξαφανιστούν αμέσως οι ναργιλέδες!»). αλλά και πάλι αυτό δε βοηθάει στο να διαλέξουμε ανάμεσα στο φυλαχτοί και το φυλαχτείτε. Και το φυλαχτοί μπορεί κάλλιστα να είναι παράγγελμα, οπότε στην ουσία συνεχίζει το ίδιο που είπε μόλις πριν.
Από την άλλη, δεν αποκλείω και την περίπτωση να εξαφάνισαν τους ναργιλέδες και μετά οι ναργιλέδες να έκαιγαν κανονικά φόρα παρτίδα, απλώς λόγω λάθους του στιχουργού:
Το τελευταίο δίστιχο έτσι κι αλλιώς είναι αδούλευτο (ομοιοκαταληξία λεβέντη - καίει …). Μπορεί να του 'χε μείνει στο χέρι από τον καιρό που ακόμη το έφτιαχνε το τραγούδι, και τελικά να μην μπόρεσε να το εντάξει στη ροή της αφήγησης αλλά να το τραγούδησε παρά ταύτα. Συμβαίνει και στους καλύτερους.
Αυτή η εκδοχή δεν απαντά στο «φυλαχτοί ή φυλαχτείτε;» (που θα μας οδηγούσε και στο ποιοι είναι τελικά οι τζέδες), οπότε διαλέγουμε απλώς το πιθανότερο, που είναι βέβαια το φυλαχτείτε. Και δε μας αναγκάζει να διαλέξουμε αν το ζούλα θα το πάρουμε ως παράγγελμα ή ως αφήγηση.
…διότι όλα τα υπόλοιπα στοιχεία εκεί με οδηγούν. Υπάρχει όμως κι ένα που, εμένα προσωπικά, δε με οδηγεί σε συμπέρασμα (ούτε στο φυλαχτείτε ούτε σε κανένα): το ότι στο τέλος ο ναργιλές ακόμη έκαιγε.
Άρα, σε ό,τι με αφορά, παρακάμπτω αυτό και κρατώ τα υπόλοιπα. Σε συναντώ στο μεγαλύτερο μέρος της διαδρομής και στο τέρμα της.
Ψάχνω να βρω ερμηνεία στο “τζες” = αστυνομικός ή κάτι σχετικό και δεν βρίσκω.
Τα μόνα που βρίσκονται είναι ο τύπος, ο ερωμένος, ο δικός μου άνθρωπος κ.λπ. και όταν συνδέεται η λ. τζες με αστυνομικό, γίνεται ΜΟΝΟ με αφορμή αυτό το άκουσμα από το τραγούδι του Μάρκου.
Οπότε, αν δεν βρεθεί να είναι σε ισχύ αυτή η ερμηνεία τζες = αστυνομικός, οδηγούμαστε σίγουρα σ’ αυτή τη νέα εκδοχή των στίχων αλλά και σε διόρθωση στην ερμηνεία του λήμματος.
Τζες: κάποιος που δεν εχτιμούμε ή δεν υπολογίζουμε, π.χ. ο τζες σου , φυλαχτείτε απ’ τους τζέδες (αστυνομικούς ή τους ρουφιάνους)(Σχορέλης, Ά τόμος, Γλωσσάρι)
ΥΓ: Στο λήμμα, το «προστάτης» και το «ενεργητικός ομοφυλόφιλος άντρας» νομίζω πως πρέπει να απαλειφθούν. Το «κούνα μόρτη τον κεφτέ σου κλπ» ίσως είναι και επινόηση του Πετρόπουλου, και πάντως μας καλύπτει η σημασία «αγαπητικός», που είναι και η κύρια σημασία του όρου «τζες».
Και ο Σχορέλης [όπως και εμείς εδώ] προχωρά στην ταύτιση αυτή παρασυρόμενος από αυτό που νομίζει πως ακούει:
φυλαχτείτ’, οπότε – με αυτή τη λογική - το «τζέδες» που ακολουθεί το συσχετίζει με αστυνομικούς.
Από αυτή την πηγή: Τζέδες: χωροφύλακες («Μέσα εις τας ελληνικάς φυλακάς», Ελεύθερος Τύπος, 17/4/1926), πώς είναι ακριβώς το παράθεμα;
Τη δε ερμηνεία «ενεργητικός ομοφυλόφιλος άντρας» δεν την περιλαμβάνει μόνο ο Πετρόπουλος. Αλλά, ναι, τριτεύουσας σημασίας, εδώ.
