Πρόλογος
Το 2015 είχα γράψει το αρχικό «κείμενο για τους δρόμους» με την ως τότε προσωπική μου αντίληψη και γνώση. Μεσολάβησαν επιπλέον μαθήματα και μελέτη του ρεπερτορίου, και ήδη στην πενταετία ένοιωθα την ανάγκη να το διορθώσω. Πέρασε ακόμα μια πενταετία χώνεψης και συνειδητοποίησης των ελλείψεών μου και επιτέλους αποφάσισα να το ανεβάσω αναθεωρημένο. Φυσικά στο μέλλον θα υπάρχει ανάγκη για βελτίωση και ελπίζω να την κάνω εγκαίρως. Θα ήθελα να ευχαριστήσω τους δασκάλους μου αλλά και τα μέλη του ρεμπέτικου φόρουμ που με βοήθησαν με τις παρατηρήσεις τους (υπάρχει η συζήτηση κάτω από το κείμενο του 2015). Βέβαια δεν θα ικανοποιήσω κανέναν απόλυτα (ειδικά τους δασκάλους) γιατί είναι μια προσωπική ματιά και μάλιστα προσανατολισμένη στο ρεπερτόριο του μπουζουκιού.
Οι μελωδίες του ευρύτερου ρεμπέτικου τραγουδιού (κυρίως Μικρασιάτικο και Πειραιώτικο) έχουν ήδη ερμηνευτεί και καταγραφεί με βάση το σύστημα των μακάμ ή την βυζαντινή μουσική από τον Μαυροειδή, τον Τσιαμούλη, τον Βούλγαρη, και πιο προσαρμοσμένα στους δρόμους από τον Ανδρίκο. Θεωρώ ιδανικό αν όχι απαραίτητο να μελετήσει τα βιβλία τους όποιος παίζει ρεμπέτικο, για να κατανοήσει πλήρως τους δρόμους. Παράλληλα απαιτείται (τουλάχιστον) στοιχειώδης γνώση της δυτικής θεωρίας και αρμονίας, καθώς και η ικανότητα να αντιληφθεί κανείς τον τρόπο με τον οποίο αναμιγνύονται μέσα στο ρεπερτόριο.
Στο κείμενο αυτό θα προσπαθήσω να εντάξω τους δρόμους στο σύστημα της Ανατολικής Μεσογείου, μιλώντας όμως αποκλειστικά για συγκερασμένα όργανα και αντλώντας παραδείγματα κυρίως από το ρεπερτόριο του μπουζουκιού μέχρι το πρώιμο λαϊκό. Θα προσπαθήσω όσο γίνεται να κρατήσω και να ομαδοποιήσω τα ήδη χρησιμοποιούμενα ονόματα των δρόμων, κάνοντας βέβαια όπου χρειάζεται αναφορές στα μακάμια. Ας έχουμε στο νου μας πως ο κάθε δρόμος ακολουθεί την δική του πορεία μέσα στην εξέλιξη του ρεμπέτικου και λαϊκού, όχι κατ’ ανάγκη ίδια με το μακάμι από το οποίο προέρχεται και ονομάστηκε.
Σημείωση: θα χρησιμοποιήσουμε τις δυτικές ονομασίες ως αυτό που δηλώνουν στην πραγματικότητα, δηλαδή ονόματα βαθμίδων της κλίμακας και όχι ονομασίες τάστων ή συχνοτήτων. Πχ 1η βαθμίδα της κλίμακας η ντο, 5η η σολ κλπ.
Η κλίμακα
Κατ’αρχήν ας δούμε την έκταση πάνω στην οποία κινούμαστε: οι παραδοσιακές και λαϊκές μουσικές είναι κατά βάση φωνητικές, που σημαίνει ότι κινούμαστε σε δύο οκτάβες το πολύ (δις διαπασών). Αυτές οι δυο οκτάβες χωρίζονται σε τέσσερις περιοχές, περίπου μισή οκτάβα η καθεμιά (διάστημα 4ης ή 5ης) . Η καλή περιοχή λειτουργίας της φωνής είναι η κεντρική οκτάβα, που χωρίζεται στην χαμηλομεσαία περιοχή (εσωστρεφή) και την υψηλομεσαία (εξωστρεφή). Κάτω από την βάση υπάρχει μισή οκτάβα στην πολύ χαμηλή περιοχή (εσωτερική), και πάνω από την κορυφή μισή οκτάβα στην πολύ υψηλή περιοχή (εκρηκτική).
Μέσα σε αυτή την έκταση απλώνεται η φυσική κλίμακα, που αποτελείται από δύο διαζευγμένα όμοια τετράχορδα Τ-Τ-Η (ντο-ρε-μι-φα και σολ-λα-σι-ντο). Οπότε χοντρικά οι περιοχές είναι από χαμηλό σολ μέχρι ντο/ρε, από ντο/ρε μέχρι μεσαία σολ/λα, από σολ/λα μέχρι ντο/ρε οκτάβα, και πάνω από την οκτάβα μέχρι το ψηλό σολ.
Στη φυσική της μορφή, η τρίτη βαθμίδα κάθε τετραχόρδου είναι ελαφρώς χαμηλωμένη (μι και σι, εκεί που βρίσκονται τα ημιτόνια). Είναι λιγότερο από 1/4 του τόνου, αλλά αρκετό για να «μαλακώσει» η νότα και πλέον να προσεγγίζεται ως ένας φθόγγος που κινείται στην περιοχή από αναίρεση μέχρι ύφεση. Στα συγκερασμένα όργανα, αναλόγως την πορεία της μελωδίας (η εκάστοτε βάση έλκει τις μαλακές νότες) και τον δρόμο (ο καθένας με τις συμπεριφορές του), παίζουμε είτε μι αναίρεση είτε μι ύφεση (το ίδιο και το σι).
Έχοντας λοιπόν την έκταση και την κλίμακα, μπορούμε να εξερευνήσουμε τους τρόπους που προκύπτουν από αυτήν. Δηλαδή διαφορετικά μελωδικά κέντρα/βάσεις, όμως με το ίδιο υλικό (οπλισμό) και τα ίδια όρια και δεσπόζοντες φθόγγους. Αναλόγως την βαθμίδα-βάση, καθορίζεται και η μελωδική πορεία. Μια χαμηλή βάση (ντο, ρε, μι) θα δώσει ανοδική πορεία (Μια όμορφη μελαχρινή), μια ψηλή βάση (σι, ντο, ρε οκτάβα) θα δώσει καθοδική πορεία (Αλανιάρης) ενώ μια μεσαία βάση (φα, σολ, λα) θα δώσει φράσεις και στην χαμηλομεσαία και στην υψηλομεσαία περιοχή με επιστροφή στο κέντρο (Μόρτισσα Σμυρνιά).
5/4/3χορδα
Οι μελωδίες συνήθως εξελίσσονται μέσα σε ένα διάστημα 5ης καθαρής, ένα πεντάχορδο όπως λέγεται (5 βαθμίδες). Αυτό είναι το πιο σημαντικό διάστημα στη μουσική μας, επειδή βρίσκεται στα 2/3 της ελεύθερης χορδής, και είναι η δεύτερη αρμονική (η πρώτη διακριτή νότα, μετά την οκτάβα). Είναι ένα διάστημα που ακούγεται πλήρες και ουδέτερο στο αυτί. Οι δεσπόζοντες φθόγγοι είναι η βάση και η κορυφή του, σημαντική όμως είναι και η 3η βαθμίδα του.
Εξίσου θεμελιώδη είναι και τα τετράχορδα, και μάλιστα είναι αρχαιότερα από τα 5χορδα (τα οποία θεωρούνται ως 4χορδα με προσθήκη ενός τόνου). Τα τρίχορδα είναι το ελάχιστο διάστημα που μας δίνει ένα άκουσμα, αν και όχι πάντα πλήρες.
Τροπικότητα
Κάθε φορά που μια μελωδία καταλήγει σε μια βαθμίδα, αυτόματα την αντιλαμβανόμαστε ως βάση. Κάθε βαθμίδα της κλίμακας μπορεί να γίνει βάση και να δημιουργηθεί ένας «τρόπος» όπως λέγεται, ο οποίος αναλόγως τη βάση και τα διαστήματα που προκύπτουν, αποκτά ένα συγκεκριμένο άκουσμα και ύφος.
Οπότε έχουμε την έκταση της φωνής που είναι ο καμβάς μας, την κλίμακα που είναι τα πατήματά μας, τους τρόπους που φτιάχνουν την συμπεριφορά της μελωδίας, και τα 3/4/5χορδα που είναι τα δομικά υλικά τα οποία θα συνδυάσουμε για να φτιάξουμε μακάμια ή δρόμους. Τα μακάμια αναφέρονται σε πολύ συγκεκριμένα χαρακτηριστικά (φθόγγοι, 3/4/5χορδα, μελωδική πορεία, συμπεριφορά) ενώ οι δρόμοι είναι μια απλοποιημένη και ομαδοποιημένη μορφή τους αλλά εμπλουτισμένη με στοιχεία δυτικής αρμονίας.
Οι βάσεις και οι τρόποι τους
Μαλακά 3/4/5χ
Ντο, 5χ Ραστ
Ξεκινώντας από το ντο που είναι η βάση της κλίμακας, η 5η βαθμίδα βρίσκεται στο σολ. Αυτό λοιπόν είναι το 5χορδο ραστ: ντο-ρε-μι-φα-σολ (Τ-Τ-Η-Τ). Παρατηρούμε ότι θέση 3ης βαθμίδας έχει ο κινητός φθόγγος μι, όμως εδώ λόγω της αξίας της ως μέσης του 5χ παραμένει ψηλά (δεν πέφτει στο μι ύφεση). Εφ’ όσον κάτω από τη βάση βρίσκεται η σι, το ραστ έχει προσαγωγέα ημιτόνιο.
Ρε, 4χ Ουσάκ
Αν τώρα πάρουμε σαν βάση την 2η βαθμίδα (ρε), σχηματίζεται ένα τετράχορδο ρε-μι-φα-σολ, με προσαγωγέα τόνο (ντο-ρε), και μαλακή δεύτερη (Τ-Η-Τ ή Η-Τ-Τ). Αυτό είναι το 4χορδο ουσάκ, επίσης σχηματίζεται και 5χ ουσάκ μέχρι το λα.
Εφ’ όσον η μαλακή βαθμίδα της κλίμακας (μι) βρίσκεται στην δεύτερη νότα του ουσάκ, κινείται μεταξύ μι και μι ύφεση αναλόγως την πορεία της μελωδίας. Δηλαδή όταν η μελωδία ανεβαίνει παίζουμε μι φυσικό, ενώ όταν κατεβαίνει παίζουμε μι ύφεση. Να σημειώσουμε ότι αυτό που συνήθως εννοείται ουσάκ στο μπουζούκι (σχετικά σταθερό μι ύφεση) ονομάζεται κιουρντί και θεωρείται σκληρό. Ακόμα και όταν κάποια μελωδία έχει σταθερά μι ψηλό, συνήθως η συμπεριφορά της είναι ουσάκ και όχι φυσικό μινόρε (με την δυτική έννοια).
Μι, 3χ Σεγκιάχ
Αν πάρουμε ως βάση την 3η βαθμίδα της φυσικής κλίμακας (μι), σχηματίζεται το 3χορδο σεγκιάχ (Η-Τ): μι-φα-σολ (γνωστό ως χουζάμ στο μπουζούκι, αλλά αυτό είναι άλλος δρόμος στην πραγματικότητα). Η μαλακή νότα εδώ έχει γίνει βάση, οπότε ανεβαίνει ο προσαγωγέας για να την στηρίξει (ρε#). Η μελωδία κινείται γύρω από το μι και το σολ, με συχνή αναφορά στο ντο (βάση κλίμακας). Η κατάληξη κανονικά γίνεται στο μι, αλλά στο μπουζούκι σύντομα επικράτησε η κατάληξη στο ντο (και η συγχορδία C για συνοδεία).
Έτσι συμπληρώσαμε το πρώτο κομμάτι, από ντο μέχρι σολ: 5χ ντο ραστ - 4χ ρε ουσάκ - 3χ μι σεγκιάχ. Όπως είπαμε, στη φυσική κλίμακα από το σολ και μετά επαναλαμβάνεται ένα όμοιο 4χ Τ-Τ-Η, οπότε δημιουργείται μια ίδια διάταξη: σολ ραστ – λα ουσάκ – σι σεγκιάχ.
Πρέπει όμως να φτιάξουμε τον προσαγωγέα ημιτόνιο στο σολ ραστ, οπότε θα έχουμε έλξη φα# προς το σολ. Επίσης, σε περιβάλλον ραστ έχουμε 4χ σολ ραστ (σολ-λα-σι-ντο οκτάβα) -η μαλακή νότα (σι) δεν έχει πλέον σημαντική θέση που είχε στο 5χ οπότε αποκτά πάλι την μαλακότητά της και πέφτει στο σιb όταν η μελωδία κινείται προς το σολ (καθοδικά). Όταν η μελωδία κινείται ανοδικά προς ντο ή ρε οκτάβα, η σι ανεβαίνει και αυτή.
Αντίστοιχα έχουμε το λα ουσάκ (χουσεϊνί), ως 4χ λα-σι-ντο-ρε με αντίστοιχη συμπεριφορά του σι (κατά κανόνα σιb εκτός κι αν η μελωδία ανεβαίνει προς ντο ή ρε οκτάβα). Στο σι σεγκιάχ, το σι είναι σταθερά σε ψηλή θέση και το στηρίζει το λα#.
Στην χαμηλή περιοχή σπάνια ορίζουμε βάσεις χαμηλότερα του ντο, οπότε το σι είναι στην φυσική του θέση (συχνά χρησιμοποιούμε ένα 4/5χ σολ ραστ για μπάσιμο στο ντο ή στο ρε). Στην υψηλή περιοχή σπάνια ανεβαίνουμε πάνω από το μι ή το φα (θεωρητικά φτάνει μέχρι το σολ η έκταση αλλά είναι πολύ οριακό).
Σκληρά 3/4/5χ
Μινόρε/ματζόρε
Στην 4η βαθμίδα της φυσικής κλίμακας εμφανίζεται το 5χ φα ματζόρε (τσαργκιάχ) φα-σολ-λα-σib-ντο (Τ-Τ-Η-Τ), που συχνά λειτουργεί και ως 3χ φα-σολ-λα (Τ-Τ), πάντα με προσαγωγέα ημιτόνιο. Εδώ έχουμε σταθερά μι (συγκερασμένο) και σιb.
Κατ’ αντιστοιχία και με τον ίδιο οπλισμό, μία 3η μικρή χαμηλότερα προκύπτει το 5χ ρε μινόρε (μπουσελίκ) ρε-μι-φα-σολ-λα (Τ-Η-Τ-Τ). Ο προσαγωγέας είναι ημιτόνιο στο αρμονικό (ντο#) και τόνος στο φυσικό. Στα μακάμια, το αρμονικό εδράζεται στο ντο (νιχαβέντ), με αντίστοιχο 3χ ματζόρε στο μιb.
Επίσης ένα όμοιο δίπολο εμφανίζεται και στο σολ μινόρε (σολ-λα-σιb-ντο-ρε) με σιb ματζόρε (σιb-ντο-ρε-μιb-φα).Εδώ ο οπλισμός είναι μιb και σιb. Αυτές είναι προβλεπόμενες θέσεις των μαλακών βαθμίδων, οπότε θεωρείται ότι ακόμα δεν έχουμε βγει εκτός φυσικής κλίμακας.
Κιουρντί
Αυτή η ονομασία έχει δεινοπαθήσει σε διάφορες καταγραφές των δρόμων, συνήθως ονομάζεται ουσάκ ενώ η ονομασία κουρντί αποδίδεται στο φυσικό μινόρε ή ακόμα και στο καρτσιγάρ. Μπορούμε να το σκεφτούμε σαν ένα «βαρύ» ουσάκ λόγω του μιb, σε αντίθεση με το ουσάκ που έχει μι φυσικό το οποίο τείνει να χαμηλώνει στις καταλήξεις.
Στα μακάμια είναι το σκληρό 4/5χ από ρε και διάταξη (Η-Τ-Τ-Τ), με σχετικά σταθερό μιb (θα ανέβει άμα το απαιτήσει η μελωδία, πχ με κίνηση προς φα). Το γεγονός ότι έχει σταθερά πατήματα, επιτρέπει στη μελωδία να κινηθεί και με άλματα και όχι αποκλειστικά με μετάβαση σε γειτονικές βαθμίδες όπως συμβαίνει στα μαλακά 4/5χ.
Στην υποτονική του έχει 5χ ντο μινόρε (ντο-ρε-μιb-φα-σολ) και στην 2η βαθμίδα ένα 3χ μιb ματζόρε (μιb-φα-σολ). Έτσι, έχουμε ένα ακόμα ζεύγος σχετικών μιb ματζόρε/ντο μινόρε (στα μακάμια προκύπτει το νιχαβέντ που είναι το αρμονικό μινόρε)
Παραδείγματα: Πλημμύρα, Δυο μάγκες μες τη φυλακή, Σφουγγαράδες, Φέρτε μια κούπα με κρασί
Συγχορδίες και εναρμόνιση
Ξεκινώντας χρονολογικά από το μικρασιάτικο τραγούδι, το συνοδευτικό όργανο (ούτι ή κιθάρα) δεν παίζει ακκόρντα, αντίθετα κρατάει ένα χαβά με τους βασικούς ισοκράτες (βάσεις 5χόρδων) και επίσης κάνει αρκετά ντουμπλαρίσματα της μελωδίας.
Στο Πειραιώτικο ρεμπέτικο οι συγχορδίες χρησιμοποιούνται ως επέκταση των ισοκρατών, με κάποια βασικά γεμίσματα για να υποδηλώσουν τα μέρη του κομματιού.
Στο πρώιμο λαϊκό ενισχύεται η αρμονία και αναπτύσσονται εκτεταμένες μπασογραμμές, όχι μόνο στις καταλήξεις αλλά και στις αλλαγές των ακκόρντων.
Η εναρμόνιση των δρόμων γενικά γίνονταν με τον απλούστερο δυνατό τρόπο (τουλάχιστον μέχρι να δυτικοποιηθεί αρκετά η συνοδεία). Όλα τα ραστ εκφράζονται από ένα C (ντο-μι-σολ), γιατί είτε είναι 5χ ντο-σολ είτε 4χορδα σολ-ντο. Το ίδιο ακκόρντο επίσης θα εκφράσει και το μι σεγκιάχ. Όμως όταν περάσουμε στα ουσάκ θα έχουμε ένα Dm, κοινό για 4/5χ ρε ουσάκ και 4χ λα ουσάκ (και για το 3χ ρε ουσάκ στην οκτάβα, όταν εμφανιστεί). Επίσης ένα F για το 3/5χ φα ματζόρε και ένα Gm για το 3/4/5χ σολ μινόρε. Αντίστοιχα μινόρε ακκόρντα για τα νικρίζ και ματζόρε ακκόρντα για τα χιτζάζ, επίσης μινόρε ακκόρντα για σαμπάχ και καρτσιγάρ (άσχετα αν έχει 5ελ, εκφράζει το 4χ ουσάκ). Συνεπώς, βλέπουμε ότι ελάχιστη πληροφορία δίνουν οι συγχορδίες για τον δρόμο, και επίσης ότι δεν έχει καμία αξία να διαχωρίζουμε «ματζόρε και μινόρε δρόμους».
Δρόμοι
Από την 1η βαθμίδα της φυσικής κλίμακας (ντο, ή ραστ στο σύστημα των μακάμ) ορίζεται το 5χ ραστ, αλλά και το μακάμ ραστ που δεν είναι άλλο παρά η ανάπτυξη των 3/4/5χ που προκύπτουν από κάθε βαθμίδα του βασικού 5χ (στην περίπτωσή μας του ραστ). Για κάποιες παραλλαγές (πχ είσοδος από 5η ή οκτάβα) ορίζονται μακάμ με άλλες ονομασίες.
Οι δρόμοι είναι ένα πιο εμπειρικό και περιεκτικό σύστημα, όπου ομαδοποιούνται τα μακάμ που έχουν την ίδια βάση και τα ίδια διαστήματα. Συνεπώς δεν πέρασαν οι πιο συγκεκριμένες ονομασίες των μακάμ (πχ Χουσεϊνί, Μαχούρ, κλπ), μέσα όμως στην προφορική παράδοση των ρεμπετών διατηρείται η διάκριση των διάφορων παραλλαγών (η οποία ατόνησε στους λαϊκούς μπουζουξήδες). Σε κάποιες ιδιαίτερες περιπτώσεις, διατηρείται μια ακριβής αναλογία δρόμου με μακάμ (πχ καρτσιγάρ).
Θεμελιώδους σημασίας είναι η βάση του δρόμου, γιατί η αυτή καθορίζει το άκουσμα και την συμπεριφορά του. Κυρίως χωρίζονται σε δρόμους με βάση την 1η βαθμίδα της κλίμακας (ντο) και σε δρόμους με βάση την 2η βαθμίδα της κλίμακας (ρε). Οι δρόμοι με βάση την 3η βαθμίδα μι (δρόμοι σεγκιάχ και χουζάμ) σχετίζονται αρκετά με την 1η, επίσης υπάρχουν τραγούδια με βάση στην 4η φα (Ένα καράβι από τη Χιο) ή στην 5η βαθμίδα σολ (Απεφάσισα πουλί μου).
Δρόμος Ραστ
Ο δρόμος ραστ έχει βασικό 5χ το ντο ραστ (ντο-ρε-μι-φα-σολ). Τα δευτερεύοντα που προκύπτουν από τις βαθμίδες του είναι το 4χ ρε ουσάκ (ρε-μι-φα-σολ), το 3χ μι σεγκιάχ (μι-φα-σολ), το 5χ φα ματζόρε (φα-σολ-λα-σιb-ντο) και το 4χ σολ ραστ (σολ-λα-σι(b)-ντο) με προσαγωγέα φα#. Επίσης μπορεί η μελωδία μπορεί να κάνει είσοδο στη βάση από το χαμηλό 4χ σολ ραστ (Κάντονε Σταύρο), ή να ξεκινήσει από την οκτάβα (Όσοι έχουνε πολλά λεφτά). Επίσης στην καταληκτική φράση μπορεί να γυρίσει με 5χ νικρίζ λόγω κοινής βάσης ντο (Χαρικλάκι, Ραστ του τεκέ, Ο Σταύρακας μες τον τεκέ). Γενικά το μι είναι στην ψηλή θέση και το σι στην χαμηλή, εκτός κι αν η μελωδία κινείται προς την οκτάβα. Ως δρόμος έχει μια προσγειωμένη αίσθηση, επειδή βασίζεται στην πρώτη βαθμίδα της κλίμακας.
Συγχορδίες: C (5χ ντο ραστ, 4χ σολ ραστ, 3χ μι σεγκιάχ), Dm (ουσάκ) και πιθανόν G ως συγχορδία κλεισίματος.
Παραδείγματα: Μες του Βάβουλα τη Γούβα, Μάγκες καραβοτσακισμένοι (Μπάτης), Καναρίνι μου γλυκό, Συννεφιασμένη Κυριακή.
Δρόμος Ουσάκ
Έχει βασικό 4/5χ το ρε ουσάκ (ρε-μι(b)-φα-σολ) με προσαγωγέα τόνο, και δευτερεύοντα το 5χ ντο ραστ στην υποτονική, το 3χ μι σεγκιάχ στη 2η, το 3/5χ φα ματζόρε στην 3η, το 5χ σολ μινόρε στην 4η και το 4χ λα ουσάκ (λα-σι(b)-ντο-ρε) στην 5η. Επίσης εμφανίζει χαμηλό 5χ σολ ραστ για είσοδο στη βάση (ή μόνο 3χ σι σεγκιάχ), ή κάνει ραστ στο μεσαίο σολ (Βάλε με στην αγκαλιά σου), ή εμφανίζει ντο ραστ και 3χ ρε ουσάκ στην οκτάβα (Ψαράς Μητσάκη)
Το μι είναι αρκετά μαλακό και εύκολα πέφτει στο μιb, ενώ το σι συνήθως παίζεται με ύφεση, μόνο όταν η μελωδία κινείται γύρω από την οκτάβα παίζεται σι αναίρεση (συγκερασμένο).
Όπως βλέπουμε, επειδή εισάγει μια σημαντική βάση (ρε) διατηρώντας την σημασία του ντο και του σολ (λόγω της κλίμακας), είναι δρόμος με μεγάλο μελωδικό πλούτο και παραλλαγές. Επίσης συνδυάζεται με σαμπάχ και καρτσιγάρ που θα δούμε αργότερα. Όλα αυτά μπορούμε να τα ονομάσουμε οικογένεια ουσάκ, χωρίς να δίνουμε διαφορετικά ονόματα όπως στη θεωρία μακάμ. Το ουσάκ γενικά βγάζει ένα παράπονο λόγω της μικρής 3ης και της μαλακότητας του.
Συγχορδίες: Dm (ρε ουσάκ, 4χ λα ουσάκ), C/Cm (αναλόγως τη θέση του μι), F (3/5χ φα ματζόρε), Gm (5χ σολ μινόρε).
Παραδείγματα: Γυφτοπούλα (Μπάτης), Θα σπάσω κούπες, Εργάτης (Τούντας), Μπιρ Αλλάχ, Φοβούμαι μη σε χάσω (Πώς θα περάσει η βραδιά), Μαζί μου δεν ταιριάζεις.
Δρόμος Σεγκιάχ
Έχει βασικό 3χ μι σεγκιάχ (μι-φα-σολ) με αναφορά στο ντο (βάση της κλίμακας) και συνήθη κατάληξη σε αυτό αντί για το μι. Στο ρεπερτόριο του μπουζουκιού είχε ήδη παγιωθεί ο προσαγωγέας ρε# (σε παλιότερα κομμάτια όπως Το μερακλήδικο πουλί έχουμε ρε φυσικό). Συνδυάζεται με 4χ σολ ραστ, όπου το σι είναι χαμηλωμένο (σι ύφεση) λόγω έλξης από τη προσωρινή βάση σολ (και προσαγωγέας φα#). Σε ορισμένα κομμάτια η μελωδία περνάει σε 3χ σι σεγκιάχ και μετά κλείνει μέσω του σολ ραστ: χαβάς του ντουζενιού «αραμπιέν»: Θα’ρθω νύχτα τοίχο-τοίχο (Γενίτσαρης), Ψαράς (Μουφλουζέλης), Στρίβε λόγια, Σερέτης. Γενικά το σεγκιάχ επειδή καταλήγει στην 3η της κλίμακας αφήνει μια αίσθηση αναμονής.
Συγχορδίες: C (μι σεγκιάχ), G (σι σεγκιάχ)
Παραδείγματα: Λαχανάδες, Σαν εγύριζα απ’την Πύλο, Στο Φάληρο που πλένεσαι, Τα χανουμάκια (Στης θάλασσας την αμμουδιά), Σακαφλιάς, Καρδιά ορφανή.
Αλλοιώσεις
Τώρα με δεδομένα τα προηγούμενα, ας αρχίσουμε να πειράζουμε την κλίμακα. Πρώτη αλλοίωση είναι η μονιμοποίηση του φα#, σε συνδυασμό με σταθερά χαμηλό μι (μι ύφεση). Έτσι σχηματίζεται ένα τριημιτόνιο, και έχουμε τα λεγόμενα χρωματικά 4/5χ: το 5χορδο ντο νικρίζ (Τ-Η-3Η-Η) και το 4χορδο ρε χιτζάζ (Η-3Η-Η). Αυτά παίρνουν τη θέση του ραστ και του ουσάκ αντίστοιχα ενώ πρώτη φάση η υπόλοιπη κλίμακα (το πάνω μέρος του δρόμου) παραμένει ίδια, και έτσι έχουμε τους βασικούς δρόμους. Το τριημιτόνιο παράγει μια ένταση στους δρόμους που το περιέχουν, ιδιαίτερα όταν τονιστεί μελωδικά.
Δρόμος Νικρίζ
Έχει βασικό 5χ ντο νικρίζ (ντο-ρε-μιb-φα#-σολ, προσαγωγέας ημιτόνιο) και συνημμένο 4χ σολ ραστ, κατά κανόνα με σιb εκτός κι αν κινηθεί προς την οκτάβα. Έχει την επιλογή να περάσει σε 4χ ρε χιτζάζ, σπάνια στα ρεμπέτικα αλλά συχνά στα ηπειρώτικα ή βαλκανικής προέλευσης κομμάτια (Συρτό πολίτικο-Σκαρβέλης). Στο Εγώ θέλω πριγκηπέσσα επαναλαμβάνεται το μοτίβο νικρίζ από σολ (διάταξη 5χ+5χ).
Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό η χρήση της τετράφωνης ντιμινουίτας, που εκφράζει την 4η αυξημένη (φα#), ή και την 6η μεγάλη (σι). Δεν συμπίπτουν οι βαθμίδες της συγχορδίας με τις βαθμίδες της κλίμακας, αλλά αυτό δεν την εμποδίζει να λειτουργεί μια χαρά στο ρεπερτόριο -χαρακτηριστικό παράδειγμα λαϊκής μίξης ανατολής-δύσης στην πράξη.
Συγχορδίες: Cm (ντο νικρίζ, σολ ραστ), Cdim (εκφράζει την αυξημένη 4η), πιθανόν G στο κλείσιμο.
Παραδείγματα: Θερμαστής/Πολυτεχνίτης/Λημνέικο κλπ, Έμαθα πως είσαι μάγκας, Θα χαθώ μικρή μου.
Δρόμος Νιαβέντ (ως μακάμ νεβεσέρ)
Έχει πάλι βασικό 5χ ντο νικρίζ αλλά συνδυάζεται με 4χ σολ χιτζάζ (προκύπτει με αλλοίωση λαb και σταθερό σι, θα το χρησιμοποιήσουμε και σε άλλους δρόμους). Όπως θα δούμε αργότερα, συνδυάζεται με το αρμονική μινόρε.
Συγχορδίες: Cm (ντο νικρίζ, σολ χιτζάζ), Cdim (εκφράζει την αυξημένη 4η), πιθανόν G στο κλείσιμο.
Παραδείγματα: Στην πλάκα που επήγαινα, Ραντεβού σαν περιμένω.
Εφόσον είναι κοινό το βασικό 5χ ντο νικρίζ, υπάρχουν κομμάτια που εναλλάσσουν το 4χ από σολ και περνάνε από δρόμο νιαβέντ σε δρόμο νικρίζ: Μάγκες μου συμμορφωθείτε, Νέα μερακλού.
Δρόμος Χιτζάζ
Έχει βασικό 4/5χ ρε χιτζάζ (ρε-μιb-φα#-σολ) με προσαγωγέα τόνο (και πιθανό κλείσιμο σι-ντο-ρε). Δευτερεύοντα 5χ το ντο νικρίζ και το σολ μινόρε (σολ-λα-σιb-ντο-ρε. Συναντάμε και μια μορφή με 5χ σολ ραστ όταν το σι επιστρέφει στην ψηλή θέση (Τα λερωμένα τ’ άπλυτα, Καρδιά παραπονιάρα). Επίσης μπορεί να εμφανίσει προσαγωγέα ημιτόνιο (Ο ζωντανός ο χωρισμός, Τον άντρα σου και μένα).
Συγχορδίες: D (4/5χ ρε χιτζάζ), Gm (σολ μινόρε), G (σολ ραστ), Cm (ντο νικρίζ). Στο πρώιμο λαϊκό μπήκε και η Εb ως αντικατάσταση του Cm.
Παραδείγματα: Μπουζούκι μου διπλόχορδο, Ντυμένη σαν αρχόντισσα, Άνοιξε-άνοιξε, Έμαθα πολλά μικρό μου.
Οικογένεια Σολ Χιτζάζ
Τώρα θα εξετάσουμε τους δρόμους που προκύπτουν από το σολ χιτζάζ, δηλαδή με αλλοίωση λαb και σταθερά ψηλό σι. Ο προσαγωγέας (σε αντιστοιχία με το ραστ από το οποίο προέρχεται) είναι ημιτόνιο (φα#) –στην ουσία αυτό είναι το μαλακό χιτζάζ (αραμπάν) αλλά εδώ μιλάμε αποκλειστικά για συγκερασμένα όργανα. Ξεκινάμε από το 4/5χορδο σολ χιτζάζ (σολ-λαb-σι-ντο) και το 5χ φα νικρίζ που το συνοδεύει (φα-σολ-λαb-σι-ντο), και αναλόγως την καταληκτική νότα δημιουργούνται συγκεκριμένοι δρόμοι.
Δρόμος Χουζάμ
Η μελωδία καταλήγει στο μι, οπότε εκτός από το 4χορδο σολ χιτζάζ (προσαγωγέας φα#) και το 5χ φα νικρίζ, έχουμε και 3χ μι σεγκιάχ (5χ χουζάμ στο αντίστοιχο μακάμ). Η μελωδία καταλήγει στο μι (ή σπάνια στο ντο) όπως είχαμε δει στον δρόμο σεγκιάχ. Υπάρχουν παραδείγματα που κατεβαίνει χαμηλά στο ραστ (Φτώχεια κατηραμένη, και μάλιστα με σπάνια κατάληξη στο χαμηλό σολ). Πάνω από την οκτάβα συνεχίζεται το σολ χιτζάζ οπότε έχουμε 3χ ντο μινόρε (ντο-ρε-μιb ψηλά).
Στο πρώιμο λαϊκό το χουζάμ γίνεται αντιληπτό μάλλον ως ένα ιδιαίτερο ματζόρε, με αρμονικό κύκλο I-IVm-V7 (Όταν καπνίζει ο λουλάς).
Συγχορδίες: C (3χ μι σεγκιάχ, 4χ σολ χιτζάζ), Fm (5χ φα νικρίζ), G (5χ σολ χιτζάζ στο κλείσιμο).
Παραδείγματα: Καραντουζένι (Μάρκος), Ντερβίσαινα (εισ. σεγκιάχ), Σακαφλιάς, Σαν είσαι μάγκας και νταής, Μπήκε ο χειμώνας.
Δρόμος Καρτσιγάρ
Η μελωδία καταλήγει στο ρε, οπότε έχουμε 5χ σολ χιτζάζ, 5χ φα νικρίζ και επιπλέον 4χ ρε ουσάκ και 5χ ντο ραστ. Η ελαττωμένη 5η που σχηματίζεται είναι το χαρακτηριστικό άκουσμα του δρόμου, δίνοντας την αίσθηση ότι σπάει η τόσο σταθερή σχέση 1ης-5ης. Μπορεί να είναι όλο το τραγούδι με ελαττωμένη 5η (Κοντραμπατζήδες, Στης Αρετούσας τη σπηλιά) ή πιο συχνά να τονίζεται πρώτα η 5η καθαρή και μετά να σπάει μέσω του σολ χιτζάζ (Ωραία Θεσσαλονικιά) ή μέσω του φα νικρίζ (Απελπίστηκα).
Στο ρεπερτόριο του μπουζουκιού, το καρτσιγάρ συνδυάστηκε και με ρε μινόρε εκτός από ουσάκ (Αθηναίισα -Δελιάς, Αρρώστησα στα ξένα μακριά σου).
Συγχορδίες: Dm (4χ ρε ουσάκ), C/Cm (αναλόγως τη θέση του μι), Fm (5χ φα νικρίζ), G (5χ σολ χιτζάζ).
Παραδείγματα: Το μπαγλαμαδάκι σπάσε, Μέσα σ’ωραία ρεματιά, Τα νιάτα τα μπερμπάντικα.
Δρόμος Χιτζασκιάρ
Λόγω της ισχυρής σχέσης (5η καθαρή) που έχει το ντο (χαμηλό) με το σολ (μεσαίο), δημιουργείται εκεί ένα όμοιο 5χ ντο χιτζάζ (ντο-ρεb-μι-φα-σολ) με προσαγωγέα ημιτόνιο (σι). Η μελωδία ξεκινάει πάντα από το ψηλό ντο χιτζάζ (3χ λόγω ανώτατου όριου της φωνής) και φτάνει μέχρι το χαμηλό ντο (5χ χιτζάζ). Αυτή η είσοδος από τόσο ψηλά (υπερβαίνοντας την οκτάβα) παράγει μεγάλη ένταση και είναι το χαρακτηριστικό του χιτζασκιάρ, το οποίο διατηρήθηκε και στο μεταπολεμικό ρεπερτόριο.
Επίσης κάποιες φορές το σολ χιτζάζ γίνεται 5χορδο και εκτείνεται μέχρι το ρε, οπότε μπορεί να μπει και ακκόρντο G (Η γάτα, εισαγωγή Χρόνια στον Περαία). Σε μακαμίστικες συνθέσεις υπάρχει το διπλό χιτζάζ χωρίς να μπαίνει από ψηλά (Ζιργκιουλελί Σουζινάκ), αλλά αυτό δεν συνηθίζεται στο ρεπερτόριο του μπουζουκιού.
Συγχορδίες: C (5χ ντο χιτζάζ, 4χ σολ χιτζάζ, 3χ ντο χιτζάζ οκτάβας), Fm (5χ φα νικρίζ), Βbm (ως συγχορδία κλεισίματος, χωρίς αντιστοιχία με 5χ νικρίζ κάτω από τη βάση).
Παραδείγματα: Κατάδικος (Τσαούς), Παραμάνα κούνα κούνα, Τί μ’ ωφελούν οι άνοιξες, Άτακτη, Παραπονιάρικο (εισαγωγή με φράση σε πειραιώτικο).
Το χιτζασκιάρ διατηρεί την σχέση του με τον δρόμο χουζάμ, με κοινό χιτζάζ στην 5η (σολ) και κατάληξη στην 1η (ντο) και 3η (μι) αντίστοιχα.– αυτό φαίνεται και στην βασική συγχορδία που είναι η C και στις δυο περιπτώσεις. Έτσι, ενδέχεται να συνδυαστούν (Φέρε μας κάπελα κρασί, Πώς πέρασαν τα χρόνια).
Πειραιώτικος
Ο Πειραιώτικος είναι ένας ιδιαίτερος δρόμος, που χρησιμοποιεί το σολ χιτζάζ με το ντο χιτζάζ αλλά μονιμοποιεί το φα# ακόμα και όταν δεν χρησιμεύει ως προσαγωγέας του σολ (χαρακτηριστική φράση μι-φα#-σολ). Στην καταληκτική φράση όμως, το φα επιστρέφει με αναίρεση. Λόγω αυτής της τροπικά αδικαιολόγητης συμπεριφοράς, μάλλον είναι μεταγενέστερος και το όνομα όντως αφορά την προέλευσή του.
Συγχορδίες: C
Παραδείγματα: Μεμέτης, Ένας μάγκας στον τεκέ μου, Ξέμαγκας
Δρόμος Σαμπάχ
H χαρακτηριστική αλλοίωση του δρόμου σαμπάχ (με βάση το ρε) είναι η ελαττωμένη 4η βαθμίδα (σολb) πάνω στο ρε ουσάκ, οπότε σχηματίζεται το 5χ ρε σαμπάχ με διάταξη Τ-Η-Η-3Η (ρε-μι-φα-σολb-λα), και ταυτόχρονα στην 3η βαθμίδα ένα 5χ φα χιτζάζ (φα-σολb-λα-σιb-ντο). Η μελωδία εναλλάσσεται μεταξύ των δύο αυτών βάσεων (ρε σαμπάχ και φα χιτζάζ), ενώ στο κλείσιμο μπορεί να χρησιμοποιήσει το ντο ραστ κάτω από τη βάση (με ψηλό μι). Όταν ανεβαίνει πάνω από το φα χιτζάζ, συνεχίζει με ψηλό ντο χιτζάζ (πατήματα του χιτζασκιάρ). Υπάρχει περίπτωση όμως η μελωδία να κατέβει από το ρε οκτάβα μέχρι τη βάση.
Κάποιες φορές η μελωδία στέκεται στο σιb, που είναι η 4η του φα χιτζάζ (θεωρητικά 5χ σιb νικρίζ, αλλά σπάνια αναπτύσσεται και δεν εναρμονίζεται).
Ο πιο χαρακτηριστικός σκοπός σε σαμπάχ είναι το Αϊβαλιώτικο ζεϊμπέκικο, αρκετά τραγούδια είναι βασισμένα πάνω σε αυτή την αδέσποτη μελωδία: Το μωρό -Δούσας, Υπόγα -Κωστής. κ.α.
Συγχορδίες: Dm (5χ ρε σαμπάχ), F (5χ φα χιτζάζ), C (ντο ραστ).
Παραδείγματα: Ψεύτισε πλέον ο ντουνιάς, Άμαν ντόκτορ, Ήσουνα ξυπόλητη, Συνάχης, Βαθειά στη θάλασσα θα πέσω.
Ματζόρε-Μινόρε
Ας δούμε τώρα και τις δυτικές κλίμακες, από την πλευρά των δρόμων. Αντί για την σχέση ντο ματζόρε – λα μινόρε, όπως είδαμε παίρνουμε τις βάσεις ρε μινόρε και φα ματζόρε (μι αναίρεση και σι ύφεση).
Δρόμος-κλίμακα Ματζόρε
Λειτουργεί αρκετά σαν κλίμακα (σκληρό παίξιμο, ανάλυση ακκόρντων), αλλά επίσης και ως δρόμος (συμπεριφορές μελωδίας, συνδυασμός με δρόμους). Βασικό 5χ είναι το φα ματζόρε (φα-σολ-λα-σιb-ντο), και για τις κύριες συγχορδίες το 3χ σιb ματζόρε (σιb-ντο-ρε) και το 4χ ντο ραστ (οκτάβα), αλλά και 4χ ντο ραστ χαμηλό για μπάσιμο στη βάση. Συνήθως χρησιμοποιεί τον κλασικό αρμονικό κύκλο I-IV-V7, αλλά επίσης μπορεί να χρησιμοποιήσει το 5χ ρε μινόρε για πέρασμα στο σχετικό μινόρε, καθώς και το 5χ σολ μινόρε. Το μι της οκτάβας μπορεί να πέσει στην ύφεση όταν κατεβαίνει η μελωδία (συμπεριφορά ραστ). Κάποιες φορές γυρίζει σε χουζάμ (Πάμε στο Φάληρο, Κόρη μάγισσα), ή σεγκιάχ (Ό,τι κι αν πώ δεν σε ξεχνώ). Όλες αυτές οι συμπεριφορές δίνουν μια αίσθηση δρόμου, και μάλιστα οι διφωνίες ενσωματώνουν όλες αυτές τις αλλαγές.
Συγχορδίες:, F, Bb, C7 (Dm, Gm).
Παραδείγματα: Τούτοι οι μπάτσοι (Μπιλαντέρια) με γύρισμα σε ρε μινόρε, Βάρκα γιαλό, Μοδιστρούλα, Ζούσα μοναχός χωρίς αγάπη, Τα πέριξ, Το παράπονο του αλήτη, Σε φίνο ακρογιάλι.
Δρόμος-κλίμακα μινόρε
Ο κορμός είναι το αρμονικό μινόρε, θα το θεωρήσουμε βάση το ρε. Πάνω στις κύριες συγχορδίες, έχουμε 5χ ρε μινόρε (προσαγωγέας ημιτόνιο), 5χ σολ μινόρε (ή νικρίζ), 4χ λα χιτζάζ (λα- σιb-ντο#-ρε) το οποίο επαναλαμβάνεται και κάτω από την βάση.
Όσο είμαστε στο αρμονικό μινόρε, εμφανίζεται προσαγωγέας ημιτόνιο στο λα χιτζάζ (δηλαδή έλξη σολ# που δημιουργεί ένα 5χ ρε νικρίζ), το οποίο στους δρόμους ονομάζεται νιαβέντι. Όταν σταθούμε στην 4η αυξημένη (σολ#) μπορεί να μπει ακκόρντο Ddim (Μινόρε του τεκέ).
Στο πάνω μισό της οκτάβας μπορεί να έχουμε γύρισμα σε φυσικό μινόρε με 4χ λα κιουρντί (λα- σιb-ντο ρε), προφανώς δεν κάνει νιαβέντι, όμως το κλείσιμο στη βάση παραμένει με λα χιτζάζ και ακκόρντο Α7 (Απόκληρος, Πειραιώτισσα). Υπάρχουν και ελάχιστα τραγούδια γραμμένα αποκλειστικά σε φυσικό μινόρε (Καπηλειό Μητσάκη, Το πιτσιρίκι).
Όταν η μελωδία περνάει στο φα ματζόρε, συνήθως έχει συμπεριφορά σαν βάση του ραστ. Συνήθως φαίνεται στο 4χ ραστ στο πάνω ντο, με προσαγωγέα ημιτόνιο (σι) και χαμηλή 3η (μιb) (Χασάπης, Αραμπατζής). Κάποιες φορές εμφανίζεται λα σεγκιάχ -έλξη σολ# από νιαβέντι (Τα μπλε παράθυρα), και σπάνια ακόμα και χουζάμ (Μη μου ξαναφύγεις πια).
Στο πέρασμα από την τονική (ρε) στην τέταρτη βαθμίδα (σολ) μπαίνει συγχορδία D7, και παράλληλα μεταλλάσσεται το βασικό 5χορδο από μινόρε σε χιτζάζ –θεωρείται δηλαδή ως προσωρινό πέρασμα σε σολ αρμονικό μινόρε (Χαράματα η ώρα τρεις, Τί σήμερα τί αύριο). Στην αρχή μάλιστα έμπαινε εμβόλιμη και η σχετική ματζόρε συγχορδία, δηλαδή Dm-F-D7-Gm (Τα μαναβάκια). Το ίδιο γίνεται και στην αλλαγή σε F, όπου προηγείται η C7. Έτσι υιοθετήθηκε ο κύκλος του μινόρε με διαδοχικές πτώσεις V7-I: Dm-D7-Gm-C7-F-Gm-A7-Dm. (Πέντε μάγκες, Χατζή-μπαχτσέ, Τα ζηλιάρικά σου μάτια).
Αυτή η τριάδα αρμονικό-φυσικό-νιαβέντ (μαζί με πέρασμα στο ματζόρε) αποτελεί τον δρόμο μινόρε (ή νιαβέντι), οι αλλαγές γίνονται πολύ ομαλά από φράση σε φράση και δεν χρειάζεται να τα διαχωρίζουμε ως διαφορετικές περιπτώσεις. Το μινόρε σαν δρόμος είναι μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα μίξη, παρατηρούμε ότι κάποιες δυτικές επιρροές περνάνε μέσα από ανατολικό φίλτρο πριν εφαρμοστούν: έχει πλήρη εναρμόνιση και διφωνίες ταυτόχρονα με μια μεγάλη πλαστικότητα στην μελωδία (που αποτυπώνεται με ιδιοφυή τρόπο στην αρμονία του).
Σημείωση: Η δομή του αρμονικού μινόρε είναι πιο γνώριμη όταν δούμε το αρμονικό μινόρε από την βάση του ντο, όπως είναι το μακάμ νιχαβέντ: 5χ ντο μινόρε/3χ μιb ματζόρε (από το ρε κιουρντί) και επίσης ντο νικρίζ με σολ χιτζάζ με προσαγωγέα ημιτόνιο (φα#) όπως στο δρόμο νιαβέντ. Όμως για λόγους απλότητας και σύνδεσης με το φυσικό μινόρε και το φα ματζόρε, το εξετάζουμε από ρε.
Συγχορδίες: Μινόρε κύκλος Dm, Gm, Α7 / Ματζόρε κύκλος F, Bb, C / D7->Gm, Ddim (σολ#)
Παραδείγματα: Νόστιμο τρελό μικρό μου, Ο Αντώνης ο βαρκάρης, Σε γελάσανε, Χωρίσαμε ένα δειλινό, Απόψε μ’εγκατέλειψες, Μαζί σου ξεμυαλίστηκα.
Χιτζάζ συνδυασμένο με αρμονικό μινόρε
Αυτοί οι δυο δρόμοι μοιράζονται τα ίδια 4/5χορδα από διαφορετική βάση, δηλαδή το ρε χιτζάζ συνδυάζεται με το σολ μινόρε (4/5χ ρε χιτζάζ, 5χ ντο νικρίζ, 5χ σολ μινόρε). Η έκταση ξεκινάει από το ρε και συχνά ξεπερνάει την οκτάβα. Έτσι γράφτηκαν αρκετά κομμάτια που περνάνε από το χιτζάζ στο μινόρε (Είπα να σβήσω τα παλιά) και από το μινόρε στο χιτζάζ (εισαγωγή Στρώσε μου να κοιμηθώ, Εφιάλτης).
Με αφετηρία αυτή τη σχέση, εφαρμόστηκαν ευρέως διφωνίες στο χιτζάζ (Γλυκοβραδιάζει κι ο ντουνιάς, Πασατέμπος). Επίσης παρατηρούνται οι μελωδικές παραλλαγές του μινόρε, δηλαδή σολ νικρίζ (με ντο#), ακόμα και φα φυσικό στην οκτάβα ως σολ φυσικό μινόρε. Για να εκφραστούν αυτές οι συμπεριφορές προστέθηκε η αρμονία του μινόρε: ματζόρε συγχορδία στην δεύτερη βαθμίδα, ως αντικατάσταση της μινόρε συγχορδίας της υποτονικής (Eb αντί Cm) (Αφού μ’ αρέσει να γυρνώ, Καρδιά παραπονιάρα), πέρασμα με τεχνητή δεσπόζουσα στην 4η βαθμίδα (G7-Cm) (Ηλιοβασίλεμα σωστό), ακόμα και τα ακκόρντα F και Bb (Σούρουπο με συννεφιά) όπως και η σειρά Gm-F-Eb-D(7) (Πλουσιόπαιδο).
Επίλογος
Αυτή ήταν μια σύνοψη των δρόμων, ερμηνευμένων κυρίως με βάση την ανατολική καταγωγή τους και δευτερευόντως με την δυτική διαμόρφωσή τους. Μελετώντας το ρεπερτόριο βλέπουμε ότι ακόμα και στις πιο δυτικές συνθέσεις, το ρεμπέτικο δεν παύει να λειτουργεί τροπικά.
Έχω αφήσει απέξω διάφορες μίξεις 4/5χορδων, μακάμ και δρόμων που υπάρχουν σε πάρα πολλά ρεμπέτικα (ή μάλλον μικρασιάτικα), από τη μια γιατί αυτό χρειάζεται όλη τη θεωρία των μακάμ που δεν είναι ο σκοπός εδώ, και από την άλλη γιατί με βάση αυτά τα θεμελιώδη στοιχεία μπορούν να αναγνωριστούν και να ερμηνευτούν οι πιο πολλές παραλλαγές και μίξεις.
Ελπίζω να φανεί χρήσιμο αυτό το κείμενο, και να συμβάλει στην θεώρηση των δρόμων με κυρίαρχο το στοιχείο της τροπικότητας και όχι της κλίμακας και της αρμονίας. Επιβάλλονται οι ερωτήσεις και οι διορθώσεις, ελπίζοντας να επαναληφθεί ένας γόνιμος διάλογος όπως και μια δεκαετία πριν.