Κάτι για τη σχέση μουσικών και ποιητικών μέτρων

pepe · Ιούλιος 3, 2021, 12:54πμ

Πολλά λόγια για ένα θέμα που σε πρακτικό επίπεδο ήταν λυμένο πριν καν τεθεί, και επομένως σε θεωρητικό επίπεδο σίγουρα δε θα είναι για τον καθένα ενδιαφέρον. Τα βάζω ωστόσο, για όσους τυχόν έχουν παρόμοια ενδιαφέροντα με τα δικά μου:

Σε μια συζήτηση εξ αφορμής του «Σου 'χει λάχει», καθώς είχαμε διαπιστώσει ότι πρόκειται για αδέσποτο σκοπό και μαζεύαμε διάφορα παραδείγματα τραγουδιών στον ίδιο σκοπό, έκανα την παρακάτω βιαστική παρατήρηση:

Μετά, πρόσεξα ότι οι στίχοι της Ντουντούς δε θα μπορούσαν να τραγουδηθούν στον σκοπό του Σου 'χει λάχει, ούτε το αντίστροφο.

Οι στίχοι της Ντουντούς είναι σε μέτρο ιαμβικό 8σύλλαβο: Καλέ Ντουντού δεν ντρέπεσαι / να λες πως δεν παντρεύεσαι = τατά τατά τατά τατά Χ2. Του Σου ‘χει λάχει, οχτασύλλαβο πάλι αλλά τροχαϊκό: Σου 'χει λάχει, σου ‘χει λάχει / να το φας απ’ το σιλάχι = τάτα τάτα τάτα τάτα Χ2. Αυτά τα δύο είναι τα πιο συνηθισμένα ποιητικά μέτρα στο ρεμπέτικο. Αν μάλιστα κοιτάξουμε μόνο τους τονισμούς και όχι τον αριθμό των συλλαβών, τότε το ιαμβικό και το τροχαϊκό είναι μάλλον τα μοναδικά ποιητικά μέτρα τόσο στο ρεμπέτικο όσο και σ’ όλη την λαϊκή παραδοσιακή ελληνική στιχουργική. (Κι αν όχι τα μόνα, πάντως με συντριπτική κυριαρχία.)

(Για όποιον δεν είναι εξοικειωμένος με αυτούς τους όρους, μια βοήθεια: το κλασικό 15σύλλαβο των δημοτικών τραγουδιών είναι ιαμβικό, π.χ. «Τρίτη εγεννήθη ο Διγενής και Τρίτη θα πεθάνει». Τροχαϊκό είναι το 15σύλλαβο της Φραγκοσυριανής ή του Εθνικού Ύμνου. Ίαμβος = τατά τατά κλπ., τροχαίος = τάτα τάτα. Οι πραγματικοί τόνοι των λέξεων δεν ταυτίζονται βέβαια 100% μ’ αυτό το ρυθμικό πρότυπο, πάντως όμως αυτή τη γενική ρυθμική αίσθηση δίνουν: ότι τονίζονται στο ένα οι μονές συλλαβές και στο άλλο οι ζυγές.)

Ο σκοπός της Ντουντούς είναι σε ρυθμό ζεϊμπέκικο 3-2-2-2, αυτό που πρακτικά το λέμε απτάλικο. Του Σου 'χει λάχει, ζεϊμπέκικο 2-2-2-3. Πέρα από αυτή τη σημαντιή διαφορά, η μελωδία είναι πολύ παρόμοια και οι ακολουθίες συγχορδιών ομοίως.

Αν λοιπόν σ’ έναν σκοπό 3-2-2-2 μπορούν να ταιριάξουν στίχοι μόνο ιαμβικοί και σ’ έναν σκοπό 2-2-2-3 μόνο τροχαϊκοί, το ερώτημα είναι: έτυχε με τους συγκεκριμένους σκοπούς, ή πρόκειται για συστηματικό φαινόμενο;

Σε γενικές γραμμές ξέρουμε ότι, με σπάνιες εξαιρέσεις, σε κάθε σκοπό μπορούν να ταιριάξουν στίχοι ενός συγκεκριμένου -και μόνον- ποιητικού μέτρου, χωρίς όμως αυτό να έχει να κάνει με το μουσικό μέτρο του σκοπού. Υπάρχουν δίσημοι σκοποί για κάθε είδος ποιητικού μέτρου, το ίδιο και 7σημοι τύπου καλαματιανού, κλπ. Είναι επομένως δεδομένο ότι κατ’ αρχήν το ποιητικό μέτρο είναι ανεξάρτητο από το μουσικό. Και κοιτάμε μήπως εδώ εντοπίσαμε μια εξαίρεση.

Περιορίζω το ερώτημα σε σκοπούς που να μοιάζουν κάπως μ’ αυτούς τους δύο, και όχι σε κάθε πιθανό ζεϊμπέκικο με το τριάρι μπροστά ή πίσω. Δηλαδή σκοπούς που:
-να είναι σε σχετικά γρήγορο ρυθμό, είτε του ενός ζεϊμπέκικου είτε του άλλου
-να έχουν έναν οχτασύλλαβο στίχο ανά μουσικό μέτρο
-να είναι σχετικά συλλαβικοί (δηλ. όχι πολύ μελισματικοί: όχι συλλαβές που να τραβάνε επί πολλές νότες).

Μ’ ένα πρόχειρο ψάξιμο μάζεψα τα εξής παραδείγματα:

Α. Με το τριάρι μπροστά:

Αθήνα και Περαία μου. Στίχος ιαμβικός (Αθήνα και Περαία μου).
Γιαννούσαινα. Στίχος ιαμβικός (Γιαννούσαινα, Γιαννούσαινα / πού 'σουν και δε φαινόσουνα).
Αντιλαλούν οι φυλακές. Στίχος ιαμβικός (Αντιλαλούν οι φυλακές). Το ίδιο και με το ζεϊμπέκικο Τα ούλα σου (στίχος ιαμβικός: Τα ούλα σου, τα ούλα σου / το φέσι και η φούντα σου) και με όλα τα υπόλοιπα από την ίδια ομάδα παραλλαγών του ίδιου βασικού σκοπού.
Τα μάτια σου τ’ αράπικα. Στίχος ιαμβικός (Τα μάτια σου τ’ αράπικα).
Πολίτικο ζεϊμπέκικο. Δε βάζω την κλασική εκτέλεση του Νταλγκά, πρώτον γιατί οι στίχοι είναι 15σύλλαβοι (ιαμβικοί πάντως: Δεν πάγω πια στον Γαλατά μες στους παλικαράδες) και δεύτερον γιατί είναι πιο αργό από όλα τα υπόλοπα και άρα θα έπρεπε να είναι εκτός σύγκρισης. Κι όμως, νομίζω ότι και τα δύο αυτά στοιχεία είναι απλώς συγκυριακά. Με 8σύλλαβο στίχο και γρήγορο τέμπο είναι η παραδοσιακή κυπριακή εκτέλεση «Χορός “Στάμνα” (Στείλε με μάνα στο νερό)», και ο στίχος είναι ιαμβικός.
Καλογεράκι. Στίχος ιαμβικός, στη μεν πρώτη στροφή (της συγκεκριμένης εκτέλεσης, Ζ. Κασιμάτης) 15σύλλαβος (Καλογεράκι θα γενώ και ράσο θα φορέσω), που δε μας κάνει, αλλά σ’ όλο το υπόλοιπο 8σύλλαβος (Καλλιά 'χω γω δυο μαχαιριές).
Μανάκι μου. Στίχος ιαμβικός (Μανάκι μου, μανάκι μου).
Κάν’ τονε Σταύρο. Στίχος ιαμβικός (Κάν’ τονε Σταύρο, κάν’ τονε).
Μες στου Συγγρού τη φυλακή: στίχος ιαμβικός (Μες στου Συγγρού τη φυλακή).
Μπουρδούσαινα. Παραδίδεται (απ’ όσο ξέρω) μόνο σε οργανική εκτέλεση, όπου ακούμε το μουσικό μέτρο (με το τριάρι μπροστά) αλλά όχι το ποιητικό. Πάντως, γνωρίζοντας από βιβλία το δίστιχο «Μπουρδούσαινα, Μπουρδούσαινα / πού 'σουν και δε φαινόσουνα» και άλλα παρόμοια με της Γιαννούσαινας παραπάνω, κι εδώ ο στίχος βγαίνει 8σύλλαβος ιαμβικός.
Σμυρνιώτικο ζεϊμπέκικο Παπαγκίκα. Στίχος ιαμβικός (Έλα να πάμε μάτια μου).
Σύρε το πασουμάκι σου. Στίχος ιαμβικός (Σύρε το πασουμάκι σου).
Τα μάτια σου είναι γαλανά. Στίχος ιαμβικός (Τα μάτια σου είναι γαλανά).
Όπου δεις δυο κυπαρίσια. Αρκετά περίτεχνη σύνθεση, που ξεφεύγει από τη διάκριση μεταξύ 3-2-2-2 και 2-2-2-3, και που άλλωστε ο βασικός στης στίχος είναι 15σύλλαβος, οπότε ούτε μουσικά μάς κάνει ούτε στιχουργικά. Κι όμως, στα τσακίσματα (Για δες τηνε την παλαβή) έχουμε ξεκάθαρα το τριάρι μπροστά, και στίχο 8σύλλαβο ιαμβικό.

Β. Με το τριάρι στο τέλος:

Αϊδίνικο Καραπιπέρη. Στίχος τροχαϊκός (Ρίξε τα μαλλιά σου πίσω).
Αϊβαλιώτικο Καραπιπέρη. Στίχος ιαμβικός (Στο κατσαρό σου τ’ άρμενο).
Δίστιχα του μάγκα. Στίχος τροχαϊκός (Να 'μουνα στη γης βελόνι).
Δε μου λέτε δε μου λέτε (άλλως «Η νταμίρα», «Μπαρμπαγιάννης» κλπ.). Βασικά στίχος τροχαϊκός (Δε μου λέτε, δε μου λέτε / το χασίσι πού πουλιέται). Αλλά στη συγκεκριμένη εκτέλεση του λινκ (Λ. Μενεμενλής 1927) έχει σφήνα και μερικά δίστιχα ιαμβικά: Μες στου Τσαμπάζη την αυλή / σκοτώσαν ένα χασικλή, και Κυρ λοχαγέ κυρ λοχαγέ.
Άναψέ τα και σβησέ τα. Στίχος τροχαϊκός (Άλλα λες κι άλλα μου κάνεις), αν και παρατηρούμε ότι στον πρώτο και εμβληματικότερο στίχο (Άναψέ τα και σβησέ τα), για να βγει το τροχαίκό μέτρο, γίνεται παρατονισμός (σβησέ αντί σβήσε).
Από κάτω απ’ τις ντομάτες. Στίχος τροχαϊκός (Από κάτω απ’ τις ντομάτες).
Δυο ψαράκια μελανούρια. Στίχος τροχαϊκός (Δυο ψαράκια μελανούρια).
Έρχομαι τον τοίχο-τοίχο. Στίχος τροχαϊκός (Το πρώτο δίστιχο ίδιο με του #4: Δε μου λέτε, δε μου λέτε / το χασίσι πού πουλιέται). Εκτέλεση με Κατσαρό, ο οποίος συνήθως βάζει το τριάρι …παντού, αλλά εδώ το βάζει στη θέση του κατ’ εξαίρεση.
Η ταβέρνα και το ζάρι. Στίχος τροχαϊκός (Η ταβέρνα και το ζάρι). Άλλο ένα του Κατσαρού με σταθερό ρυθμό. Παρεμπιπτόντως ας αναφέρουμε, αν δεν το 'χει επισημάνει ήδη άλλος, ότι είναι ο ίδιος σκοπός με το Αδυνάτισα ο καημένος του Μπέζου), και μάλιστα με παλιότερη χρονολογία κυκλοφορίας, 1929 ο Κατσαρός, 1931 ο Μπέζος. Ο Μπέζος το ποιητικό μέτρο το κάνει όπως θέλει, αλλά αυτός δεν είναι ενδεικτικό παράδειγμα.
Χτες το βράδυ στου Καρίπη. Στίχος τροχαϊκός (Χτες το βράδυ στου Καρίπη). Πάλι Κατσαρός, πάλι σωστός ρυθμός: αρχίζω να αναρωτιέμαι μήπως υπάρχει κάποια κανονικότητα στο πότε κρατάει τον ρυθμό και πότε όχι. (Ο γιουτουμπίστας Π. Κωνσταντόπουλος καταγράφει: «Χτες το βράδυ στου Καρίπη / δεν εφουμάραμε χασίσι», όπου ο δεύτερος στίχος δεν είναι τροχαϊκός. Νομίζω ότι είναι «εφουμάραμε», και ότι η συλλαβή που προηγείται είναι το τελείωμα ενός μισοφαγωμένου «άιντε ν-», όπως στο επόμενο «**άιντε ν-**εφουμάραμε την τσίκα». Με το «δεν» ούτε το νόημα βγαίνει σωστό ούτε το μέτρο.)
Χτες το βράδυ στο σκοτάδι. Στίχος τροχαϊκός (Χτες το βράδυ στο σκοτάδι).
Βάρκα μου μπογιατισμένη. Στίχος τροχαϊκός (Βάρκα μου μπογιατισμένη).
Ζεμπεκάνο σπανιόλο. Στίχος τροχαϊκός (Ζούλα σε μια βάρκα μπήκα).
Γκαμηλιέρικο Μπάτη. Στίχος τροχαϊκός (Βλέπω τέσσερις παρέα).
Μάγκες καραβοτσακισμένοι. Ο Μπάτης έχει ένα θεματάκι με τα στιχουργικά μέτρα, κι έτσι εδώ δεν είναι πολύ σαφές τι μέτρο έχουμε. Κρίνοντας από μερικά δίστιχα που είναι άρτια, π.χ. Και υπόδικους μας ρίξαν / και στη φυλακή μας κλείσαν, θεωρώ ότι κατά βάση έχουμε τροχαϊκό.
Σφουγγαράδες. Στίχος σχετικά ξεκάθαρα τροχαϊκός (Τρώνε όλα τα λεφτά τους / φεύγουν, πάνε στη δουλειά τους).
Ωρωπός. Κι εδώ το ίδιο θέμα με τα μέτρα. Κρίνοντας από το Τρίτη Πέμπτη μακαρόνια και καναδυό άλλα, τροχαϊκό μέτρο.
Φωνογραφιτζήδες. Εδώ ξεκάθαρο τροχαϊκό (Ολοι οι φωνογραφιτζήδες / είναι μάγκες και ατσίδες).
Μπαρμπεράκι Μπάτη. Στίχος τροχαϊκός, αλλού 8σύλλαβος που μας ενδιαφέρει (Κούκλα θέλω να σε κάνω /κι όσα έχω ας τα χάνω), αλλού 15σύλλαβος.
Προύσα, που είναι εν μέρει ο ίδιος σκοπός με το Μπαρμπεράκι: Στίχος τροχαϊκός (Να ξεφύγω δεν μπορούσα).
Μπαγλαμάδες. Στίχος τροχαϊκός (Στους απάνω μαχαλάδες).
Τι να κάνω η κακομοίρα (Νταλγκάς). Στίχος τροχαϊκός (Τι να κάνω η κακομοίρα). Κι εδώ, που μπορεί οι στίχοι να είναι αδέσποτοι αλλά η μουσική είναι έντεχνη, και πάλι ακολουθείται το κλασικό μοτίβο.
Το βλαμάκι (κυρία Κούλα). Στίχος τροχαϊκός (Βρε βλαμάκι κάνε πέρα).
Το μπαρμπούτι (Π.+Α. Στάμος). Στίχος τροχαϊκός (Κάθε μέρα στο μπαρμπούτι). Αξιοπαρατήρητο ότι και στο ομώνυμο τραγούδι του Τούντα, πάλι με αδέσποτα μουρμούρικα δίστιχα αλλά σε πρωτότυπη δική του μουσική, ακολουθείται το ίδιο μοτίβο.
Το μωρό μου (Δούσας), στον σκοπό της Παξιμαδοκλέφτρας. Στίχος τροχαϊκός (Το μωρό μου, το μωρό μου / το είδα απόψε στ’ όνειρό μου). Η ίδια η Παξιμαδοκλέφτρα είναι σε πρωτοφανές μέτρο τροχαϊκό 14σύλλαβο, ολότελα άγνωστο σε όλο το παραδοσιακό ρεπερτόριο, ρεμπέτικο και μη.

Συμπεράσματα προς το παρόν:

Σε σύνολο δεκατεσσάρων σκοπών σε ρυθμό 3-2-2-2 και στίχο 8σύλλαβο, όλοι ανεξαιρέτως έχουν ιαμβικό μέτρο. Στον ρυθμό 2-2-2-3, αντίστοιχα, ο τροχαϊκός στίχος επικρατεί συντριπτικά στα 8σύλλαβα αλλά όχι απόλυτα. Οι καναδυό εξαιρέσεις, με πιο χαρακτηριστική το Αϊβαλιώτικο, δείχνουν ότι δεν υπάρχει κάποια εγγενής δέσμευση του ρυθμού που να αποκλείει το ιαμβικό 8σύλλαβο μέτρο: το Αϊβαλιώτικο είναι 100% παραδοσιακό, ακούγεται 100% στρωτό, κι όμως είναι ζεϊμπέκικο 2-2-2-3 με στίχο ιαμβικό 8σύλλαβο και όχι τροχαϊκό: άρα και αυτό μπορεί να γίνει. Όμως φαίνεται ότι κατά κανόνα δεν προτιμάται.

Για την αναζήτηση με εξυπηρετούσε να ψάχνω κυρίως αδέσποτα τραγούδια, ή τραγούδια με τεχνοτροπία αδέσποτου. Οι καθαρά προσωπικές δημιουργίες (όπως το Χτες το βράδυ στο σκοτάδι του Μάρκου) υποεκπροσωπούνται στο δείγμα μου, κι έτσι μένει να βρούμε αν κι εκεί γίνεται το ίδιο όπως στα αδέσποτα.

koutroufi · Ιούλιος 3, 2021, 9:58πμ

Τι σύμπτωση! Αυτές τις μέρες διαβάζω κάτι σχετικό.

Αν και εδώ εστιάζεις και ενδιαφέρεσαι για το ζεϊμπέκικο θα αναφερθώ στον σκοπό “Αη Νηγιάς” της Σίφνου που είναι συρτός (2/4;). Τα κυρίως δίστιχα είναι τα συνηθισμένα ιαμβικά δεκαπεντασύλλαβα ομοιοκατάληκτα. Αλλά λέγονται και τσακίσματα (μεταξύ των στίχων μιας στροφής και μεταξύ διαφορετικών στροφών) τα οποία είναι οκτασύλλαβα ιαμβικά αλλά και οκτασύλλαβα τροχαϊκά.
Εδώ είναι ένα χαρακτηριστικό δείγμα που λέγονται και τα δύο είδη τσακίσματος το ένα πίσω από το άλλο (1:35)

ιαμβικό:

Έλα να πάμε κει που λες
που κάνουν τα πουλιά φωλιές

τροχαϊκό:

Να 'μουνα στη γης βελόνι
να πατάς να σ’ αγκυλώνει

και

Να 'μουνα στη γης βελόνα
στο χεράκι σου αραβώνα

(στο συγκεκριμένο απόσπασμα δεν ακούγεται κυρίως δίστιχο)
Στο βιολί ο παπα Στρατής Συρίγος και στο λαούτο ο Απόστολος Ραφελέτος.

Δηλαδή, έχουμε μια περίπτωση που στον ίδιο -πάνω κάτω -σκοπό λέγονται στιχάκια με διαφορετικό ποιητικό μέτρο.

pepe · Ιούλιος 3, 2021, 2:42μμ

Ναι, ίσως ήταν λίγο υπερβολικό που έγραψα:

Πιο σωστά ίσως «κατά κανόνα» (σβήνοντας το «με σπάνιες εξαιρέσεις»). Δεν είναι και τόσο πια σπάνιες οι εξαιρέσεις. Παρά ταύτα ο κανόνας παραμένει κανόνας.

liga_rosa · Ιούλιος 3, 2021, 8:35μμ

Δεν ξέρω αν υπάρχει τόση σχέση με το αν είναι απτάλικο ή ζεϊμπέκικο με ίαμβο ή τροχαίο. Γενικά μπορούνε να ταιριάξουν αρκετοί στίχοι σε συγκεκριμένες μελωδίες, η μελωδία είναι εύπλαστο πράγμα σαν την πλαστελίνη που την κρεμάμε στους στύλους των ισχυρών χτυπημάτων κάθε ρυθμού.
Όμως μπορώ να σκεφτώ μια άλλη σύνδεση, που εφαρμόζεται στους γρήγορους ρυθμούς όπου δεν υπάρχει μεγάλα περιθώρια να “κουνηθούν” οι συλλαβές: στο απτάλικο και στον καρσιλαμά χωράνε 8 συλλαβές, μία σε κάθε όγδοο εκτός το τελευταίο στο απτάλικο και από το δεύτερο της τριάδας στον καρσιλαμά.

pepe · Ιούλιος 4, 2021, 9:07μμ

Κάθομαι και μαζεύω, αυτές τις μέρες, μερικά ακόμη τραγούδια για να διευρύνω το δείγμα και να είναι πιο αξιόπιστες οι διαπιστώσεις. Ψάχνω κυρίως στον χώρο του μουρμούρικου ή όπου διατηρούνται κάποια βασικά στοιχεία της μουρμούρικης αισθητικής έστω και σε επώνυμες και πιο προσωποποιημένες (=συνειδητά πρωτότυπες) συνθέσεις. Δεν τολμώ όμως να καταπιαστώ με συνθέτες ή τραγουδιστές που να έχουν πολύ μεγάλο έργο, π.χ. Βαμβακάρη ή Νταλγκά / Παπαγκίκα, γιατί δε θα τελειώσω ποτέ.

Αυτό που μαζεύω είναι: τραγούδια που ο μουσικός τους ρυθμός να είναι σχετικά γρήγορο απτάλικο 3222 ή ζεϊμπέκικο 2223, και ο στίχος τους 8σύλλαβος ιαμβικός ή τροχαϊκός, προκειμένου να δω αν επιβεβαιώνεται η αρχική εντύπωση ότι υπό τις συγκεκριμένες προϋποθέσεις το απτάλικο προτιμά τον ιαμβικό και το ζεϊμπέκικο τον τροχαϊκό.

Φυσικά όμως, για να ξεδιαλέξω αυτά τα τραγούδια, ακούω και άλλα. Όσα έχουν 15σύλλαβο στίχο (ιαμβικό ή τροχαϊκό) μένουν εκτός, καθώς και όσα είναι σε άλλου είδους ζεϊμπέκικα ή σε άλλους ρυθμούς. Αλλά δεν μπορώ να μην τα προσέχω κι αυτά, κι έτσι παρατήρησα τα εξής:

(α) Για τον 15σύλλαβο ιαμβικό στίχο όλοι οι ρυθμοί προσφέρονται εξίσου. (Απολύτως αναμενόμενο.)
(β) Όλα τα απτάλικα έχουν σχεδόν χωρίς εξαίρεση ιαμβικό στίχο, είτε 8σύλλαβο είτε 15σύλλαβο. Οι μόνες εξαιρέσεις που πέτυχα, μέσα σε δεκάδες, είναι αφενός η ομάδα των σκοπών «Πέργαμος»-«Χιώτισσα», σε διάφορα περίεργα ποιητικά μέτρα (αλλά κατά πάσα πιθανότητα είναι προσαρμογή τούρκικης μελωδίας), και το «Πεισματάρικο» του Μοντανάρη, και πάλι σε πρωτοφανές 16σύλλαβο μέτρο. Εδώ όμως πρόκειται για συνειδητή καινοτομία (το ακούει κανείς και αμέσως λέει “δεν έχω ξανακούσει τέτοιο πράγμα”), όπου όμως και πάλι το 16σύλλαβο είναι ιαμβικό, ενώ στα αλλεπάλληλα μικρά ρεφρέν σε 8σύλλαβο ιαμβικό επανερχόμαστε στο παραδοσιακό άκουσμα. Άρα, και διά των εξαιρέσεων ακόμη επιβεβαιώνεται η σύνδεση του απτάλικου με τα ιαμβικά μέτρα. (Να σημειώσω ότι η μόνη άλλη περίπτωση που θυμάμαι με 16σύλλαβο ιαμβικό στίχο είναι στο απτάλικο μέρος του Στρίβε λόγια, δηλ. στο ρεφρέν του: άλλη τυπικά κολπαδόρικη σύνθεση, που κι αυτή όμως ακόμη δεν μπορεί να ξεφύγει από τον κανόνα παρά μέχρι ένα σημείο! Και άλλωστε το ρεφρέν του Στρίβε λόγια, 1927, είναι ίδια μελωδία με το κουπλέ του Πεισματάρικου, 1933).

Τέλος πάντων, αυτά για τα τραγούδια που μένουν εκτός. Για τα εντός θα επανέλθω σύντομα με συγκεκριμένα στοιχεία.

liga_rosa · Ιούλιος 4, 2021, 9:16μμ

Ξαναδιάβασα πιο προσεκτικά το πρώτο μήνυμα, και είδα ότι όσα γράφω στο δικό μου είχαν ήδη απαντηθεί.
Επόμενη φορά θα προσπαθήσω να είμαι πιο προσεκτικός και εποικοδομητικός, αν θες ως συντονιστής σβήνεις και τα δυο μηνύματά μου.

Γιωργος_Παπαντωνης · Ιούλιος 4, 2021, 10:06μμ

Θιγεις ενα ΣΟΒΑΡΟΤΑΤΟ οσο και παραγνωρισμενο ζητημα, για το οποιο (και απο το οποιο) εχουμε να μαθουμε παρα πολλα πραγματα. Ισως καποιος φιλος με βρισκει υπερβολικο. Ισως και να ειμαι.
Ανεβαζω ενα βιντεακι και σας παρακαλω, να ριξεται μια ματια απο το 3:53 και περα. Αν εχουμε στην παρεα εθνομουσικολογους, θα τους παρακαλεσω θερμοτατα να γραψουν την αποψη τους για οσα θα ακουσουν.

pepe · Ιούλιος 6, 2021, 11:13μμ

Συνεχίζω με τα ευρήματα. (Γιώργο δε σε αγνοώ, αλλά ξεκίνησα να βλέπω από εκείνο το λεπτό για κανά δεκάλεπτο και δεν πολυκατάλαβα, δεν ήξερα και αν πρέπει να το πάω μέχρι το τέλος ή μέχρι κάπου, μετά έψαξα να βρω και το Νο 1 μπας και η αρχή με βοηθήσει να καταλάβω περί τίνος πρόκειται, και τελικά δε συνέχισα την προσπάθεια.)

Λοιπόν, στα κομμάτια του #1 προσθέτω και τα παρακάτω:

Α. Με το τριάρι μπροστά:

Για μένα είσαι πεντάμορφη Μουφλουζέλη. Στίχος ιαμβικός (Για σένα κοριτσάκι μου). Κατά μεγάλο μέρος ίδιος σκοπός με της Σύρας τον ανήφορο, βλ. παρακάτω.
Μάνα με μαχαιρώσανε Μοντανάρη. Ιαμβικός στίχος (Μάνα με μαχαιρώσανε).
Με κάποια στα Πετράλωνα. Στίχος ιαμβικός (Με κάποια στα Πετράλωνα). Έτσι κι αλλιώς είναι εν μέρει ο ίδιος σκοπός με Τα ούλα σου και με το Αντιλαλούν, αλλά και στα σημεία όπου διαφοροποιείται μελωδικά, στο θέμα που κοιτάμε δε διαφοροποιείται.
Τα μαστούρια Μοντανάρη. Στίχος ιαμβικός (Μάγκες στην τρίχα έξι-εφτά).
Σακαφλιάς Γενίτσαρη. Στίχος ιαμβικός (Στα Τρίκαλα στα δυο στενά). Αξίζει να προσέξουμε ότι και στον κλασικό Σακαφλιά του Τσιτσάνη, ο οποίος πάνω σε στίχους από την ίδια αδέσποτη πηγή έγραψε πρωτότυπη δικιά του μουσική, πάλι απτάλικο έχουμε, παρόλο που είναι άλλο απτάλικο, τόσο πολύ πιο αργό ώστε να δημιουργεί εντελώς άλλα μουσικά δεδομένα. Κι όμως, ο ιαμβικός στίχος κάπου τον δέσμευε. - Ο σκοπός (του Γενίτσαρη) συγγενικός με διάφορους άλλους: με την ομάδα Αντιλαλούν, με την Ωραία Θεσσαλονικιά κλπ.
Σαν δε με θέλεις ταίρι σου Κατσαρού. Χονδρικά ο ίδιος σκοπός με το «Μες στου Συγγρού τη φυλακή» της Παπαγκίκα. Στίχος ιαμβικός (Σαν δε με θέλεις ταίρι σου / πάρε με ψυχοπαίδι σου), μόνο που σε ένα δίστιχο αλλάζει από 8σύλλαβο σε 15σύλλαβο (Σαν δε με θέλεις να περνώ από τη γειτονιά σου…). Μάλιστα ο Κατσαρός μοιάζει να το συνειδητοποιεί με έκπληξη αυτό στην αρχή του δεύτερου 15σύλλαβου - μέχρι τότε όλα φαίνονταν ίδια!
Στης Σύρας τον ανήφορο. Στίχος ιαμβικός (Στης Σύρας τον ανήφορο). Σημειώνω ότι είναι ακριβώς ο τύπος σκοπού που συνήθως βλέπουμε τον Κατσαρό να κρατάει σωστά τον ρυθμό, κι όμως εδώ δεν το κάνει.
Τώρα τα παίρνω Κατσαρού. Στίχος ιαμβικός (Τώρα τα παίρνω κι έρχουμαι).
Χαράμισα τα νιάτα μου Μοντανάρη. Στίχος ιαμβικός (Δεκαοχτώ χρονών παιδί).
Ωραία Θεσσαλονικιά. Στίχος ιαμβικός (Στα όρη βγαίνει η κάππαρη).
Τούρκικος Ρόδου. Και κάτι από τη δημοτική παράδοση. Ο «Τούρκικος» ή «Έλα να πάμε», τοπική ροδίτικη παραλλαγή του απτάλικου (ή μήπως του καρσιλαμά; χορευτικά εννοώ), είναι μια μουσική 3-2-2-2 μικρασιάτικης ρίζας με δωδεκανησιακή «προφορά». Είναι χαρακτηριστικό ότι αντίθετα από τα ρεμπέτικα, αλλά και τα παραδοσιακά της Μ. Ασίας, που επαναλαμβάνουν κυκλικά μία ή δύο ή άντε τρεις μουσικές φράσεις, εδώ έχουμε μουσική λογική Σούστας, με καμιά δεκαριά ή παραπάνω θέματα σε γραμμική παράθεση. Πάντως όταν μπαίνει το τραγούδι, όπου και αλλάζει η γραμμική δομή σε κυκλική (δύο θέματα μόνο), τα δίστιχα είναι ιαμβικά 8σύλλαβα (Έλα να πάμε εκεί που λες).

Β. Με το τριάρι στο τέλος:

Βάλε με στην αγκαλιά σου. Στίχος τροχαϊκός στα κουπλέ (Βάλε με στην αγκαλιά σου), ιαμβικός στο ρεφρέν (Βάλε με φως μου, βάλε με).
Γεροντόμαγκα ντερβίση Γενίτσαρη. Στίχος τροχαϊκός (Γεροντόμαγκα ντερβίση).
Δερβισάκι Σκαρβέλη. Ο στίχος ακολουθεί αρκετά σύνθετα μετρικά μοτίβα, αλλά πάντως στα σημεία όπου είναι 8σύλλαβος είναι τροχαϊκός (Δερβισάκι μου δεν παύεις / την νταμίρα να φουμάρεις).
Είμαι βέρος Πειραιώτης Γενίτσαρη. Στίχος τροχαϊκός (Είμαι βέρος Πειραιώτης).
Θα 'ρθω νύχτα τοίχο τοίχο. Στίχος τροχαϊκός (π.χ. Κοίτα φως να μην ανάψεις). Πρέπει να είναι κατ’ ουσίαν ο ίδιος σκοπός με τον Ψαρά μέσα στη χώρα, βλ. παρακάτω.
Θα σου κόψω τα χαδάκια Μουφλουζέλη. Στίχος τροχαϊκός (Έφυγες εχτές το βράδυ). Σκοπός παρεμφερής με το Όταν πλύνω τουμπεκάκι.
Κέρασέ μας βρε Μανώλη Γενίτσαρη. Στίχος τροχαϊκός (Στρώσε το χαλί και κάτσε).
Μαρίκα χασικλού. Στίχος τροχαϊκός (Για τα σένα βρε Μαρίκα), μόνο που σε μία από τις στροφές, αντί για δύο 8σύλλαβα δίστιχα, έχουμε ένα 15σύλλαβο. Αν εξαιρέσουμε αυτή την ανεπαίσθητη ανατροπή, είναι από τα πιο απλά και μίνιμαλ τραγούδια του Παπάζογλου. Ίσως για να τονιστεί, διά της αντιθέσεως, η εντυπωσιακή εισαγωγή (που μάλιστα, κατά σπάνια εξαίρεση στο σύνολο του ρεμπέτικου ρεπερτορίου, είναι όντως εισαγωγή, δηλαδή μπαίνει μόνο στην αρχή. Καλά, και στο τέλος. Πάντως όχι σε κάθε στροφή.)
Μάρκα μ’ έκαψες Μοντανάρη. Στίχος τροχαϊκός (Τα ματάκια σου κυρά μου).
Μ’ έναν καφετζή μπλεγμένη. Στίχος τροχαϊκός (Χτες το βράδυ μεθυσμένη), με κάποιες μη συστηματικές αποκλίσεις ([και] μ’ έναν καφετζή μπλεγμένη).
Μας τη σκάσανε Κατσαρού. Στίχος τροχαϊκός (Το ‘να μήλο τ’ άλλο ρόιδο). Πρόκειται για τον σκοπό του Μποχώρη, που και σε πιο συμβατικές εκτελέσεις πάλι το ίδιο πάτημα ακολοουθεί. Παρατηρώ ότι κι εδώ ο Κατσαρός σε γενικές γραμμές σέβεται το μουσικό μέτρο, πού και πού όμως πετάει και κάνα έξτρα ογδοάκι έτσι για να μην ξεχνιόμαστε, ενώ συνήθως είτε μένει συνεπής στην ασυνέπεια είτε στον ρυθμό!
Με κουράσαν τα φιλιά σου Κατσαρού. Στίχος τροχαϊκός (Πίστεψέ με βρ’ αλανιάρα). Στο ρεφρέν αποκλίνει (Με κουράσανε τα φιλιά σου / και η μπαμπέσα η αγκαλιά σου), αλλά νομίζω ότι είναι μόνο θέμα ερμηνείας, και ότι υπονοείται 8σύλλαβο δίστιχο Με κουράσαν τα φιλιά σου / κι η μπαμπέσα η_αγκαλιά σου (το άρθρο «η» χωρίς συλλαβή), όπως άλλωστε είναι γραμμένο και στον τίτλο.
Μέσα στου Μάνθου τον τεκέ. Αχταρμάς: κάποια δίστιχα 8σύλλαβα τροχαϊκά (Μέσα στου Μάνθου τον τεκέ), κάποια 8σύλλαβα ιαμβικά (Αργιλέδες και τσιγάρο), κάποια 15σύλλαβα ιαμβικά (Χαρμάνης είμαι απ’ το πρωί, πάω για να φουμάρω), χωρίς κανονικότητα στην κατανομή τους.
Μες στου Βάβουλα τη γούβα. Στίχος τροχαϊκός (Μες στου Βάβουλα τη γούβα).
Ξενιτεμένοι Μοντανάρη. Στίχος τροχαϊκός (Δέκα χρόνια μες στα ξένα). Εδώ βέβαια έχουμε μια άλλη ασυνήθιστη καινοτομία: αντί για δίστιχα με ομοιοκαταληξία Α-Β έχουμε τετράστιχα με ομοιοκαταληξία Β-Δ και τους μονούς στίχους ανομοιοκατάληκτους (Δέκα χρόνια μες στα ξένα / λείπω τώρα, αχ μανούλα, / την πατρίδα συλλογιέμαι / και μου καίγεται η καρδούλα). Μπορεί κανείς να το θεωρήσει και ως 16σύλλαβο δίστιχο.
Ο Αμερικάνος Μοντανάρη. Στίχος τροχαϊκός (Πέντε μάγκες στον Περαία).
Οι μάγκες Μοντανάρη. Στίχος τροχαϊκός (Πού να βρούμε, πού να βρούμε).
Ο Λαθρέμπορας Καμβύση. Ενδιαφέρον παιχνίδι: κυρίως ιαμβικά δίστιχα (Με μπαμπεσιά με πιάσανε / κι άδικα με δικάσανε), ανάμικτα και με μερικά τροχαϊκά (Γιατί έκανα παρέα / λαθρεμπόρους στον Περαία). Στο Α μουσικό θέμα πάντα ιαμβικά, στο Β άλλοτε έτσι κι άλλοτε αλλιώς. Δε φαίνεται να υπάρχει κάποια σκοπιμότητα, όπως π.χ. στη Χήρα και τον μάγκα (βλ. παρακάτω), απλώς επιβεβαιώνεται ότι σ’ αυτό τον ρυθμό, όσο κι αν προτιμάται ο τροχαϊκός στίχος, δεν παύουν να χωράνε και οι δύο.
Όλη μέρα παίζει ζάρια Κατσαρού. Ενδιαφέρουσα ηχογράφηση: πρόκειται για δύο τελείως ανεξάρτητα τραγούδια συρραμμένα σε ποτ-πουρί, όπως θα λέγαμε σήμερα. Τότε όμως δεν ήταν ποτ-πουρί: πέρα από τη δισκογραφημένη μουσική, στη ζωντανή πράξη ήταν κάτι τόσο στάνταρ και αυτονόητο όσο να συρράπτεις δίστιχα σ’ έναν σκοπό ή να συρράπτεις πολλά τσάμικα / συρτά / καλαματιανά σ’ έναν μακρύ χορό. Το τελευταίο γίνεται και σήμερα, σχεδόν αποκλειστικά (δεν μπορώ να φανταστώ να παίζουν ένα μόνο καλαματιανό με δικιά του αρχή και τέλος, παρά μόνο σε συναυλία ή φολκλορική εκδήλωση.) Από τα δύο κομμάτια λοιπόν το πρώτο έχει 15σύλλαβα τροχαϊκά δίστιχα και δε μας ενδιαφέρει, το δεύτερο όμως, από το οποίο και φερωνυμείται η ηχογράφηση, έχει 8σύλλαβα τροχαϊκά δίστιχα (Τι να κάνω η κακομοίρα).
Ο Μεμέτης. Βάζω ενδεικτικά την εκτέλεση του Κασιμάτη, αλλά νομίζω ότι σε όλες το ίδιο ισχύει: στίχος ιαμβικός (Μεμέτη μου, Μεμέτη μου / μ’ εσέ περνώ το ντέρτι μου).
Ο Νικοκλάκιας. Παρά το ασυνήθιστο ταίριασμα των συλλαβών στο μουσικό μέτρο, κι εδώ έχουμε 8σύλλαβα τροχαϊκά, κουπλέ (Μάγκες πέσανε στην πιάτσα) και ρεφρέν (που σε βάρεσαν οι μάγκες), εκτός από το «Αχ βρε Νικολή / φίλε μερακλή» στην αρχή του ρεφρέν, που κι αυτό όμως ακόμη, έστω και σε πρωτοφανές 5σύλλαβο δίστιχο, πάλι τροχαϊκό είναι!
Ο ψαράς μέσα στη χώρα. Ασυνήθιστη δομή, καθώς η σταθερά επαναλαμβανόμενη στροφή μοιάζει σαν κουπλέ ενώ είναι ρεφρέν, και αντιστρόφως για τις εναλλασσόμενες. Εν πάση περιπτώσει αυτό το ρεφρέν είναι τροχαϊκό (Τι γυρεύει τέτοια ώρα / ο ψαράς μέσα στη χώρα). Τα κουπλέ δε μας ενδιαφέρουν γιατί είναι 15σύλλαβα, αλλά πάντως τροχαϊκά κι αυτά (Μην αγάπησε η καρδιά του, [ε]δώ σε κάποια γειτονιά…).
Παπατζής. Στίχος τροχαϊκός (Στον παπά τα κονομούσα). Εδώ Παπάζογλου σεμνός και συντηρητικός.
Πού 'σουν μάγκα τον χειμώνα. Στίχος τροχαϊκός (Πού 'σουν μάγκα τον χειμώνα).
Σαν εγύριζα απ’ την Πύλο. Στίχος τροχαϊκός (Σαν εγύριζα απ’ την Πύλο).
Σαν φουμάρω τσιγαρλίκι. Στίχος τροχαϊκός (Σαν φουμάρω τσιγαρλίκι).
Στην Αμερική σαν πήγα, αδισκογράφητο Κατσαρού. Πατάει σε κάποιον αδέσποτο μικρασιάτικο σκοπό που δεν μπορώ να τον θυμηθώ (θυμίζει δε και τον Αμερικάνο του Μοντανάρη, βλ. λίγο παραπάνω). Εν πάση περιπτώσει, στίχος τροχαϊκός (Στην Αμερική σαν πήγα).
Τ’ αντράκια Μουφλουζέλη. Άλλη μια περίπτωση όπου αρχίζει να διαφαίνεται η προσωπική τεχνοτροπία του Μουφλουζέλη, η οποία συνίσταται σε απόλυτη τήρηση της παράδοσης μελωδικά -εδώ ο σκοπός είναι το Τούτοι οι μπάτσοι!-, σε συνδυασμό με μικρές καινοτομίες στιχουργικά. Συγκεκριμένα, έχουμε στίχους τροχαϊκούς, οργανωμένους όμως όχι σε 8σύλλαβα δίστιχα αλλά σε τετράστιχα με 7+8+7+8 συλλαβές και ομοιοκαταληξία Β-Δ (οι μονοί στίχοι ανοκοιοκατάληκτοι: Πάνω έπιασε βροχή, / θα φυτρώσει το ραδίκι, / και σε μια μικρή σπηλιά / κάθονται δυο πιτσιρίκοι), ή αλλιώς χασματικά 14σύλλαβα δίστιχα (χασματικά σημαίνει ότι σ’ έναν σημείο, συγκεκριμένα μετά την 7η συλλαβή, λείπει μια άτονη συλλαβή). Άρα, καινοτομία-καινοτομία αλλά κι ο τροχαϊκός τροχαϊκός!
Τούτοι οι μπάτσοι. Στίχος τροχαϊκός (Τούτοι οι μπάτσοι που 'ρθαν τώρα).
Τράβα μάγκα στη δουλειά σου Κατσαρού. Στίχος τροχαϊκός (Τράβα μάγκα στη δουλειά σου).
Χήρα και μάγκας Μοντανάρη. Στίχος τροχαϊκός. Εδώ έχουμε το εξής ωραίο κόλπο: Το τραγούδι είναι διάλογος, λέει ο μάγκας (Ρούκουνας), απαντά η χήρα (Ρίτα). Λοιπόν, κάθε αντρική στροφή είναι ένα 15σύλλαβο δίστιχο, και κάθε γυναικεία είναι δύο 8σύλλαβα δίστιχα! Παράδειγμα: Αυτός → Δεν μου λες, καλέ μου, χήρα, για τα μαύρα που φορείς, / τα φορείς για σεβνταλίκι ή για να με τυραννείς; Αυτή → Τα φορώ γιατί είμαι χήρα / χωρίς άντρα η κακομοίρα, / τρία χρόνια μες στα μαύρα / το κορμάκι μου όλο λαύρα. Επομένως οι μεν γυναικείοι στίχοι επιβεβαιώνουν τη γενική παρατήρηση για τα μουσικά μέτρα σε σχέση με τα ποιητικά, οι δε αντρικοί μένουν εκτός του ερωτήματος. Τρελή μακγιά (κτγμ), όταν η παράδοση απαιτεί να μην αλλάζεις μέτρο, εσύ να το αλλάζεις με τρόπο που να περνάει τόσο απαρατήρητος! (Γενικά, μαγκιά είναι να κάνεις τα περίπλοκα και εξεζητημένα να ακούγονται απλά και συνηθισμένα.)

Γ. Με το τριάρι μια μπροστά και μια στο τέλος (!)

Αργιλέ μου παινεμένε. Από τα (λιγοστά) τραγούδια που κάνουν αυτό το παιχνίδι, να τοποθετούν τις μουσικές φράσεις έτσι ώστε η αρχή τους να πέφτει άλλοτε στο πρώτο από τα τρία δυάρια του 9σημου (άρα 2-2-2-3) και άλλοτε στο τριάρι (άρα 3-2-2-2). Αυτό είναι από μόνο του πολύ πονηρό συνθετικό κόλπο, άρα κάργα μη-παραδοσιακό. Επιπλέον όμως ο Παπάζογλου εδώ κάνει κι άλλα, γενικώς κεντάει αθεόφοβα, και όμως! Ακόμα και σε μια τέτοια περίτεχνη σύνθεση, σε κάθε καθαρό 2-2-2-3 ο οχτασύλλαβος στίχος είναι τροχαϊκός (Αργιλέ μου παινεμένε), και σε κάθε 3-2-2-2 είναι ιαμβικός (Μίλα κι εσύ καλάμι μου).

Συμπεράσματα:

Επιβεβαιώνονται τα ίδια όπως προηγουμένως: απτάλικο → μόνο ιαμβικοί στίχοι, ζεϊμπέκικο 2223 → προτίμηση στους τροχαϊκούς αλλά όχι χωρίς εξαιρέσεις.

Παράπλευρα προκύπτουν και διάφορα άλλα συμπεράσματα, όπως ότι ο ρυθμός με το τριάρι στο τέλος υπερτερεί κατά 2:1 χονδρικά του ρυθμού που αρχίζει με τριάρι, καθώς και διάφορες παρατηρήσεις για τις τεχνοτροπίες του κάθε συνθέτη. Να αναφέρω χαρακτηριστικά ότι μέσα στις αναζητήσεις που έκανα ήταν και ο Δελιάς, όπου όμως δε βρήκα ούτε ένα παράδειγμα, καθώς γράφει σχεδόν αποκλειστικά σε 15σύλλαβο ιαμβικό (μόνη εξαίρεση το Χαμάμ, εξαίρεση ούτως ή άλλως μέσα στο έργο του και μέσα στο σύνολο του Πειραιώτικου, καθότι τσιφτετέλι). Όχι πείτε μου, το είχατε παρατηρήσει; Εγώ όχι, αν και τα τραγούδια του τα ξέρω καμιά εικοσαριά χρόνια! Θα μου πεις, και τι έγινε. Εμ πώς! Αν για παράδειγμα εμφανιστεί κάποιο τραγούδι αμφισβητούμενης πατρότητας, μια στατιστική για τις τεχνοτροπίες κάθε υποψήφιου δημιουργού ορίζει τις πιθανότητες να είναι δικό του.

Αλλά τέλος πάντων, όλη η προηγούμενη παράγραφος είναι πέρα από το ζήτημα που με απασχολεί επί του παρόντος.

Το δείγμα μέσα από το οποίο αλίευσα τα παραδείγματά μου δεν είναι ούτε απόλυτα ομοιογενές, ούτε ενδεικτικό όλου του φάσματος του ρεμπέτικου. Αλλά δεν πρόκειται να πάω παραπέρα, ψάχνοντας τι γίνεται λ.χ. στον Τσιτσάνη που, μετρικά, έρχεται σε πλήρη ρήξη με την παλιά παράδοση, ούτε στον Βαμβακάρη όπου ξέρω τι να περιμένω αλλά το έργο του μου πέφτει τεράστιο. Αν κάποιος ενδιαφέρεται και έχει πρόχειρα παραδείγματα στον νου του από άλλες υφολογικές κατηγορίες του ρεμπέτικου (όσα έβαλα στέκουν τουλάχιστον με το ένα πόδι στην παράδοση του μουρμούρικου, ή βέβαια και με τα δύο), ας τα αναφέρει. Κυρίως αντιπαραδείγματα, γιατί αυτά είναι που θα μας φωτίσουν - το να προσθέσουμε στα παραπάνω ~80 παραδείγματα άλλα 10-20-30 που να δείχνουν το ίδιο, δε θα μας κάνει σοφότερους.

Ανθιμος · Ιούλιος 8, 2021, 6:04πμ

Αυτός που αναζητείται είναι κυρίως ένας γερός φιλόλογος -και δη γερός μετρικός.

Γιωργος_Παπαντωνης · Ιούλιος 8, 2021, 9:58πμ

Βρηκα πριν καμποσο καιρο και ρωτησα! Πιστευω πως υπαρχει παρα πολυ κρυμμενη και αγνωστη μουσικη σ αυτα που λεει ο Μανιατης, αλλα θελει διαβασμα το πραμα. Εννοω μελετη…

Ανθιμος · Ιούλιος 8, 2021, 5:55μμ

Και τι είπε ο ερωτηθείς;

Ωστόσο, πέρα από την “κρυμμένη και άγνωστη”, υπάρχει και η γνωστή μουσική του Μανιάτη, ως τα κάτωθι δείγματα: