Λοιπόν, αυτό με την Άνδρο το είχα ακούσει, από έναν τοπικό ερευνητή / χοροδιδάσκαλο, το Θανάση τον Καρπούζη, στην εκπομπή του Μελίκη. Παρ’ ότι ο Καρπούζης είχε αρκετά συγκεκριμένα στοιχεία (ότι παιζόταν ειδικά στο Γιανισαίο και όχι αλλού), πίστευα ότι υπάρχει κάποιο λάθος ή παρανόηση στην ιστορία. Να όμως που διασταυρώνεται.
Από τσαμπούνες, στην Άνδρο παίζονται δυο λογιών: με 5+5 τρύπες, όπως στα υπόλοιπα Κυκλαδονήσια (πλέον έχει χαθεί), και με 5+1 τρύπες, όπως στη Χίο, Κάρπαθο, Πάτμο κ.α… Το ποια χωριά έπαιζαν τη μία και ποια την άλλη δεν έχει σχέση, περιέργως, με το αν ήταν αρβανίτικα ή ελληνόφωνα. 5+1 τρύπες έχουν και οι καβοντορίτικες τσαμπούνες της Εύβοιας, οπότε εκεί μπορεί κανείς να δει μια πιθανή συγγένεια ανάμεσα στους Αρβανίτες των δύο νησιών, αλλά μόνο πιθανή, καθώς δεν επιβεβαιώνεται από άλλα στοιχεία.
“Κάιντα” λένε και στην Κύθνο την τσαμπούνα, παρόλο που είναι καθαρά κυκλαδίτικη τσαμπούνα.
Επίσης, “ζουρνά” λένε και στα χωριά των Πιερίων (ν. Κατερίνης) τον ισοκράτη αυλό της γκάιντας. (Μάλιστα η ονοματολογία σ’ αυτά τα χωριά έχει πλάκα: το “γλωσσίδι” της γκάιντας το λένε “τσαμπούνα”, και τον μελωδικό αυλό “φλογέρα” -τρία όργανα σ’ ένα!). Αλλά αυτό προφανώς δεν είναι παρά σύμπτωση: σε δύο άσχετα και μακρινά μέρη ονόμασαν τον μακρύ αυλό από το όνομα ενός οργάνου που είναι από μόνο του ένας μακρύς αυλός. Ενώ μεταξύ Άνδρου και Εύβοιας μπορεί να μην είναι απλή σύμπτωση αλλά αλληλεπίδραση ή κοινή παράδοση -λέω τώρα εγώ…
Τέλος, ο Γιάννης Γκίκας που έγραψε το ως άνω βιβλίο για τους μουσικούς της Καρυστίας επισκέφθηκε δύο φορές το Θοδ. Μπουγιούκο σε διάστημα μερικών ετών. Τη δεύτερη φορά παρατήρησε ότι είχε βάψει το τουλούμι του με κάτι σαν λαδομπογιά!
Όχι, η κλίμακα είναι διατονική, απλώς με μικρή έκταση. Τυπικά οι νότες της τσαμπούνας είναι Σολ, Λα, Σι, Ντο, Ρε, Μι, με το Σι σχετικά χαμηλό. (Λέω “τυπικά” γιατί μπορεί αντί Λα να έχεις Λα#, Σι, Ντο, ή οποιαδήποτε απροσδιόριστη νότα της χαραμάδας, αλλά πάντα με τα ίδια διαστήματα). Και δεν υπάρχουν υφέσεις και διέσεις: 6 νότες και τέρμα.
(Ενώ η γκάιντα έχει πολύ πιο πλούσια κλίμακα, και σε έκταση και σε δυνατότητα αλλοιώσεων.)
Δε νομίζω να υπάρχουν ανημίτονα όργανα. Υπάρχουν κλίμακες που προκύπτουν από τις εκ κατασκευής δυνατότητες συγκεκριμένων οργάνων, αλλά ειδικά οι ανημίτονες κλίμακες αποτελούν πάντα, απ’ όσο ξέρω, επιλογή. Δηλ. παίζονται με όργανα που έχουν και τα ενδιάμεσα ημιτόνια και απλώς δεν τα χρησιμοποιούν.
Με κάποιο μαγικό τρόπο, στην ηλ. δ/νση που είχε βάλει ο Δημήτρης βρέθηκε άσχετο και μάλιστα νεότερο βίντεο.
Το σωστό είναι αυτό:
Τα νεότερα που προέκυψαν σ’ αυτό το θέμα από το 2012 που έγινε η συζήτηση είναι ότι η ισχνή τεμκηρίωση για την γκάιντα της Καρυστίας συμπληρώθηκε με μια ακόμη ηχογράφηση: αρβανίτικα κάλαντα Πρωτοχρονιάς από την Καρυστία, στην έκδοση του ΚΕΠΕΜ «Ανοίξετε την πόρτα σας». Παίζει τσαμπούνα με ζουρνά και τραγουδάει ο ίδιος ως άνω Θοδωρής Μπουγιούκος. Στη συζήτηση που είχε γίνει γι’ αυτό τον δίσκο είχα ξανασχολιάσει περίπου τα ίδια για το όργανο, καθώς δε θυμόμουν αυτό εδώ το νήμα:
Αυτό το έγραψα το 2012 (τώρα είναι 2023), και ακόμα θυμάμαι ότι τότε έψαχνα και δεν μπορούσα να ξαναβρώ τα βιντεάκια με την αλβανική γκαϊντοτσαμπούνα. Ούτε και τα βρήκα έκτοτε, ούτε τα ίδια αλλά ούτε και άλλα που να δείχνουν το ίδιο όργανο. Ενώ αντίθετα έχω δει ένα σωρό βίντεο με κανονικές γκάιντες από την Αλβανία, ίδιες με όλες τις βαλκανικές, δηλαδή και τις δικές μας θρακομακεδόνικες.
Μέχρι που τώρα τελευταία άρχισα να πέφτω σε βιντεάκια σαν αυτό:
Αυτό δεν είναι ούτε γκάιντα ούτε τσαμπούνα.
Η γλώσσα της περιγραφής και των σχολίων είναι αλβανική, όπως και το χαρακτηριστικό άσπρο φέσι του οργανοπαίχτη. Έχω την εντύπωση ότι είναι από το Κόσοβο.
Το όργανο ονομάζεται μίσνιτσα (mishnica), αλλά αλλού είδα να ονομάζεται και γκάιντα (gajde) και να είναι, όσο μπορούσα να καταλάβω, το ίδιο. Έχει έναν μελωδικό αυλό με 5 τρύπες, σαν της τσαμπούνας, και έναν μικρό ισοκράτη που παίζει την τονική στην ίδια οκτάβα (στις γκάιντες είναι 2 οκτάβες παρακάτω, στην καρυστινή τσαμπούνα με ζουρνά μία οκτάβα παρακάτω). Ο συγκεκριμένος μουσικός χρησιμοποιεί εντελώς ανορθόδοξη δαχτυλοθεσία που μοιάζει λες και παίζει σε 6 τρύπες, αλλά στην πραγματικότητα ο δείκτης του πάνω χεριού απλώς ακουμπάει στο δέρμα
Και οι δύο αυλοί είναι ξύλινοι (όπως στις γκάιντες), και με κεφαλάρια (βάσεις), και πάλι όπως στις γκάιντες. Τα ίδια ισχύουν και στην καρυστινή. Ο τρόπος που είναι προσαρμοσμένοι οι δύο αυλοί και το επιστόμιο στο δέρμα είναι όπως στην καρυστινή, διαφορετικά τόσο από τις κανονικές γκάιντες όσο και από τις κανονικές τσαμπούνες, δηλαδή: επιστόμιο στον λαιμό, αυλοί στα δύο χεράκια (στάνταρ γκάιντα: μελωδικός αυλός στον λαιμό, επιστόμιο και ισοκράτης στα χεράκια / τσαμπούνα: επιστόμιο στο ένα χέρι, αυλοί στο άλλο, ο λαιμός δεμένος).
Αλλού όμως είδα και την μπίσνιτσα (bishnica), πολύ παρόμοιο όργανο που παίζουν μάλλον οι ίδιοι πληθυσμοί και σε κάποιες περιπτώσεις οι ίδιοι μουσικοί αυτοπροσώπως. Η διαφορά από τη μίσνιτσα είναι ότι ο μελωδικός αυλός στην μπίσνιτσα είναι διπλός, κάπως όπως της τσαμπούνας, από μονοκόμματο ξύλο στο οποίο είναι τρυπημέρα τα δύο bore (δεν έχουμε ελληνική λέξη γι’ αυτό: η εσωτερική «τρύπα» ενός σωλήνα, το τούνελ ας πούμε). Ο ένας αυλός είχε μόνο τις δύο κάτω-κάτω τρύπες, ενώ ο άλλος όλες. Αυτή η κατασκευή μάς φέρνει κοντά στα κροατικά ντίπλε (diple), που έχουν έναν τέτοιο διπλό αυλό αλλά χωρίς ισοκράτη. Υπάρχει μάλιστα και η πολύ χαρακτηριστική λεπτομέρεια των ντίπλε ότι εξωτερικά το γύρω γύρω από τις τρύπες για τα δάχτυλα είναι βαθουλωμένο για να κάθονται καλύτερα τα δάχτυλα, που την ξαναβρίσκουμε τόσο στη μίσνιτσα όσο και στην μπίσνιτσα.
Άρα λοιπόν έχουμε:
α. Τις στάνταρ γκάιντες (περίπου παμβαλκανικώς)
β. Τις στάνταρ τσαμπούνες (Ελλάδα, Τουρκία και αλλού…)
γ. Τα ντίπλε (κυρίως Κροατία)
δ. Την καρυστινή τσαμπούνα με ζουρνά, που φαίνεται να είναι ενδιάμεσος τύπος μεταξύ γκάιντας και τσαμπούνας
ε. Την (κοσοβάρικη;) μίσνιτσα, ό,τι πλησιέστερο προς την καρυστινή τσαμπούνα με ζουρνά
στ. Την (επίσης κοσοβάρικη;) μπίσνιτσα, ενδιάμεσο τύπο μεταξύ μίσνιτσας και ντίπλε.
Πιθανολογώ λοιπόν ότι η υπόθεση περί αλβανικής προέλευσης του καρυστινού οργάνου ενισχύεται κατά μία μικρή ενδειξούλα ακόμη.
(Πριν 10-15 χρόνια που είχα κάνει, για τη διατριβή μου, εκτενή βιβλιογραφική έρευνα για οποιοδήποτε όργανο ανά τον κόσμο μπορεί να έχει σχέση με την ελληνική τσαμπούνα, δεν είχα εντοπίσει απολύτως τίποτε ούτε για τη μίσνιτσα ούτε για την μπίσνιτσα. Αυτό που έκανα τώρα δεν είναι έρευνα, χαζολόι στο ΥΤ είναι, αλλά το ΥΤ δεν ήταν έτσι πριν 10-15 χρόνια, οπότε να που κάτι ψάρεψα τελικά!)
και το γεγονός οτι οι κάτοικοι Καρύστου, ειναι κυρίως Αρβανίτες, εξηγεί και την παρουσία αυτής της γκάιντας στα μέρη αυτά.
δεν ειναι καθόλου σύμπτωσης.
Όμως Αρβανίτες δεν εγκαταστάθηκαν μόνο στην Κάρυστο, ήταν σ" όλη τη νότια Εύβοια, σχεδόν σε όλη την Αττική, στο Μωριά και γενικά ίσως και στη μισή νότια Ελλάδα, ο Φαλμεράιερ μας θεώρησε Αλβανούς, όχι Έλληνες. Έχει εντοπιστεί τέτοια γκάιντα κάπου αλλού;
Όχι, πουθενά. Στην Καρυστία και στην Αλβανία ή Κόσοβο, απ’ όλο τον κόσμο!
Να προσδιορίσουμε ότι Καρυστία είναι η νότια Εύβοια. Η Εύβοια χωρίζεται, από τη Δίρφυ, σε βόρεια και νότια που δεν έχουν καμία σχέση μεταξύ τους, παλότερα ούτε καν επικοινωνία. Η νότια, δηλαδή η Καρυστία, χωρίζεται στην περιοχή Κύμης, που αναλογικά είναι βορειότερα (νοτίως πάντως της Δίρφυος) και την περιοχή Καρύστου, τον Καβοντόρο. Σχεδόν όλα τα καβοντορίτικα (=νότιας Καρυστίας = νοτιότερου τμήματος της νότιας Εύβοιας) χωριά είναι αρβανίτικα. Φυσικά, και πολλά άλλα μέρη της Νότιας Ελλάδας είναι αρβανίτικα.
Η Καρυστία και ιδιαίτερα ο Καβοντόρος, παρά την κυριαρχία του αρβανίτικου στοιχείου, μουσικώς είναι σχεδόν Κυκλάδες. Η βόρεια Εύβοια (που αν δεν απατώμαι δεν έχει Αρβανίτες) μουσικώς είναι Ρούμελη.
Ναι, μόνο η Άνδρος απ’ όσο ξέρω. Στην Τζια σώζονται κάτι απόμακρες αναμνήσεις Αρβανιτιάς (μερικά τοπωνύμια και ίσως και επώνυμα), τίποτε περισσότερο. Για τα άλλα νησιά δεν έχω υπόψη μου τίποτε. Εκτός από τον Αργοσαρωνικό βέβαια.
Αυτό (δηλαδή από ποιους Αλβανούς προέρχονται οι δικοί μας Αρβανίτες, ή με ποιους συγγενεύουν) είναι κάτι που δεν το γνωρίζω καθόλου, καθώς είναι ζήτημα αλβανικής εθνολογίας.
Απ’ ό,τι βλέπω εδώ, στο άρθρο και σε άλλα άρθρα όπου παραπέμπει το αρχικό άρθρο, τα αλβανικά χωρίζονται σε δύο κύριους διαλεκτικούς κλάδους, τόσκικα και γκέκικα. Τα αλβανικά του Κοσσυφοπεδίου ανήκουν στην γκέκικο κλάδο. Ο τόσκικος περιλαμβάνει τη γλώσσα των Τόσκηδων (προφανώς), των Λιάπηδων και των Τσάμηδων, και ακόμη των Αρβανιτών Ελλάδας και Ιταλίας. (Γκέκηδες, Τόσκηδες, Τσάμηδες και Λιάπηδες είναι οι τέσσερις «φυλές» των Αλβανών, όπως έχω ακούσει από δω κι από κει ότι αυτοπροσδιορίζονται. Το αναφέρω χωρίς την παραμικρή αξίωση επιστημονικής εγκυρότητας…)
Τώρα, αυτά τα γλωσσολιγικά δεδομένα βρίσκονται άραγε σε στενή αντιστοιχία με άλλα εθνολογικά και πολιτισμικά στοιχεία; Δεν έχω ιδέα. Βρισκόμαστε ήδη πολύ μακριά από κάθε πεδίο στο οποίο να διαθέτω οποιαδήποτε ενημέρωση. Το λήμμα «Αρβανίτες» της Βικηπαίδειας λέει πότε ήρθαν, πού ήρθαν, αλλά ούτε κουβέντα για το από πού ήρθαν!
Δεν το έχω στις άμεσες προτεραιότητες να μελετήσω ειδικότερη βιβλιογραφία για τους Αρβανίτες και τη σχέση τους με τους διάφορους αλβανικούς πληθυσμούς. Εντόπισα μια ομοιότητα, ένα λαϊκό μουσικό όργανο που φαίνεται να εντοπίζεται μόνο σε μια αρβανίτικη περιοχή της Ελλάδας και σε κάποιαν άλλη αλβανική περιοχή (που δεν είμαι καν σίγουρος ότι είναι Κόσοβο, έτσι;), και κατέθεσα την απορία μου μήπως άραγε αυτό το κοινό στοιχείο δεν είναι τυχαίο. Ας πλανάται, και ίσως κάποτε απαντηθεί, ή ίσως κάποτε μάθουμε ότι έχει ήδη απαντηθεί…
Η γκάιντα, έτσι όπως είναι και παίζεται σήμερα στη Β. Ελλάδα και στο μεγαλύτερο μέρος των Βαλκανίων (και πουθενά αλλού), είναι ένα ιδιαίτερα σοφιστικέ όργανο. Μπορεί να έχει «αρχέγονο» ήχο και να παιζόταν από αγράμματους βοσκούς, αλλά η λογική στο άνοιγμα των τρυπών και στους δακτυλισμούς είναι περίπλοκη και μελετημένη (θυμίζω δύο σχετικά μηνύματα εδώ και εδώ). Καμία σχέση με τον πρωτογονισμό της τσαμπούνας, που ουσιαστικά απλώς παίζει τη φυσική κλίμακα έτσι όπως έπεσε από τον ουρανό.
Είναι λογικό λοιπόν να υποθέσουμε ότι πρόκειται για προϊόν εξελίξεων που ξεκίνησαν από κάτι πολύ πιο απλοϊκό. Ίσως λοιπόν αυτό το παλιότερο και απλοϊκότερο να είναι κάτι που σ’ όλη την υπόλοιπη Βαλκανική υποκαταστάθηκε από τις πιο εξελιγμένες εκδοχές, και επεβίωσε μόνο σε δύο νησίδες, μία στην Εύβοια και μία εκεί στο Κόσοβο (ή Αλβανία τέλος πάντων - κάποια στιγμή θα το βρούμε κι αυτό). Βέβαια η τόση της διάδοση δείχνει ότι το σημερινό της εξελικτικό στάδιο έχει ήδη ηλικία κάποιων αιώνων.
Στην Ελλάδα σήμερα η γκάιντα βρίσκεται στη Θράκη και σε διάφορες περιοχές της Μακεδονίας. Το νοτιότερο σημείο όπου εντοπίζεται σαφής μαρτυρία (ηχογράφηση) σχετικά πρόσφατης παρουσίας της, πέρα από τους β/Θρακιώτες του Δομοκού, είναι στη Θεσσαλία στη λίμνη Πλαστήρα. Είναι όμως διάχυτα γνωστό ότι παλιότερα παιζόταν πυκνόυτερα μέχρι κάτω στην Πελοπόννησο, ακόμη και σε κάποια νησιά όπως η Σκιάθος (επανειλημμένες αναφορές από Παπαδιαμάντη), και η περίεργη μαρτυρία για την Άνδρο (βλ. πιο πάνω στο παρόν νήμα), καθώς και στη Μ. Ασία. Αλλά δεν ξέρουμε τι γκάιντες ήταν αυτές: όπως όλες όσες ξέρουμε σήμερα, ή κάτι απλούστερο/παλαιινότερο;
Πάντως ένα στοιχείο που πρέπει να έχουμε υπ’ όψιν στο θέμα αυτό είναι το τι κράτησαν οι Αρβανίτες από τον τόπο προέλευσής τους. Προφανώς τη γλώσσα, προφανώς κάποια έθιμα. Από τη μουσική δεν έχω βρει κάτι που να τους συνδέει με το ηπειρώτικο-αλβανικό μουσικό ιδίωμα…
