Σ’ ένα ηλεκτρονικό επιστημονικό περιοδικό που δε γνώριζα, το Ethnomusicology online, στο τεύχος 4 (1998), εντόπισα ένα άρθρο για τις τζαμάρες και τα καβάλια: Tammer, Anthony, “Kavals and Dzamares: end-blown flutes of Greece and Macedonia”.
Ξεκινώντας από την επίσκεψη σ’ ένα σχεδόν μεσαιωνικό χωριό Αλβανών της ΠΓΔΜ (τότε ακόμη ΓΔΜ) όπου αγόρασε ένα ζευγάρι καβάλια από ένα φημισμένο μάστορη, ο συγγραφέας περικυκλώνει το θέμα του από κάθε πιθανή άποψη: μαθαίνει να παίζει, μαθαίνει να φτιάχνει, συγκρίνει την κατασκευή του (με σύγχρονο εξοπλισμό και μέθοδο) με την παραδοσιακή που καταγράφει βήμα βήμα από το γιο και διάδοχο του μάστορη είκοσι χρόνια αργότερα, εξετάζει το ρόλο που έχει το όργανο στην ισορροπία των εθνοτικών ταυτοτήτων στην περιοχή των Σκοπίων και το ρόλο του επίσημου κρατικού φολκλόρ στην αλλαγή αυτών των ισορροπιών, εξετάζει τη συντήρηση και την εξέλιξη μέσα σε τρεις γενιές κατασκευαστών, ξετινάζει τη σχετική βιβλιογραφία, αλληλογραφεί με το διευθυντή του μουσείου Σαρακατσάνων στα Σέρρας για να πάρει πληροφορίες για μια σαρακατσάνικη τζαμάρα, πληροφορείται ποιοι θεωρούνται αυθεντίες για τα φλογεροειδή στην Ελλάδα (Δ. Μαζαράκη) και στη Γιουγκοσλαβία (κάποιος Γερμανός) και επιδιώκει προσωπικές επαφές, ξεκινάει να καταγράψει τη μουσική ενός γέροντα από την (εντελώς άγνωστη σ’ εμένα) φυλή των Μιγιάτσι/Μιγιάκων, ο οποίος τελικά παίζει άλλο όργανο αλλά παίζει τόσο μαγευτικά ώστε ο δικός μας ξεχνάει την αποστολή του και αφήνεται να παρασυρθεί από τη μουσική, συζητάει με παλιούς νομάδες βοσκούς που πρόλαβαν, πριν κλείσουν τα σύνορα των βαλκανικών χωρών, να ταξιδεύουν από την Πίνδο μέχρι την Κωνσταντινούπολη… Συνδυάζοντας τη βιβλιογραφική με την επιτόπια συμμετοχική έρευνα, τη μέθοδο με τη φαντασία και την ιδιαίτερα γλαφυρή γραφή, και τη γνώση με την αγάπη, μας αποκαλύπτει πτυχές ενός τεράστιου και συναρπαστικού κόσμου, που ούτε κατά διάνοιαν δε χωράει να στριμωχτεί στα σημερινά τυποποιημένα βουλγάρικα καβάλια που παίζουν απόφοιτοι ωδείων.
Τσεκάρετε και τα άλλα τεύχη για ενδιαφέροντα άρθρα.
Περικλή, αν έχεις χρόνο και διάθεση, υπάρχει ένα πολύ καλό φόρουμ για τη μουσική των Βαλκανίων, που είναι συνδεδεμένο με το East European Folklife Center. Τα μέλη είναι εξαιρετικά καλά πληροφορημένοι για όλες τις πτυχές της μουσικής των Βαλκανίων. Πολλοί ασχολούνται επαγγαλματικά κιόλας, ως μουσικοί και δάσκαλοι χορών, και άλλοι είναι επιστήμονες. Εκεί θα βρεις πάμπολλες πληφορορίες για τα καβάλια και για άλλα όργανα (και για ένα σωρό άλλα πράγματα!):
Ένα από αυτά που έμαθα από το άρθρο είναι ότι σε διάφορα μέρη των Βαλκανίων τα καβάλια παίζονται/παίζονταν σε ζεύγη. Γι’ αυτό άλλωστε ο παλαιινός Αλβανός μάστορας δεν πούλαγε ένα-ένα αλλά δύο-δύο. Αυτό το θεωρώ πολύ σημαντική πληροφορία, γιατί δείχνει να συνδέει και αυτό το όργανο με την αρχαιότατη παράδοση των διπλών αυλών (αρχ. αιγυπτιακοί και ελληνικοί δίαυλοι, τσαμπούνες Αιγαίου-Β. Αφρικής-Καυκάσου κλπ., ζουρνάδες από Βαλκάνια μέχρι Ιαπωνία, τσαμπόνιες και λαουνέντας Ιταλίας και νήσων, καθώς και μια τεράστια ποικιλία διπλών πνευστών όλων αυτών των περιοχών με μικρή τοπική διάδοση το καθένα). Από Ελλάδα σχετική μαρτυρία υπάρχει για τα νάγια (εν. το νάι = ney) που παίζονταν σε ζευγάρια στο Καρπενήσι (Μαζαράκη, Λαϊκό κλαρίνο).
Από το παραπάνω λινκ της Εύας βρήκα μια ηχογράφηση με δείγμα του ήχου αυτής της ζυγιάς, από ΠΓΔΜ. Παρόλο που προφανώς απέχει από την αυθεντική μουσική των ορεσίβιων Βαλκάνιων βοσκών (οι εκσυγχρονιστικές επιρροές είναι εμφανείς), η βασική τεχνική είναι η ίδια που περιγράφει ο συγγραφέας, δηλ. ένα καβάλι για μελωδία κι ένα για ισοκράτημα. Αξιοσημείωτη η κυκλική αναπνοή σ’ ένα όργανο που τρώει τόσο πολύ αέρα.
Είναι πράγματι αλήθεια ότι μία φλογερίτσα τρώει περισσότερο αέρα από τον ζουρνά; Γιατί η εντύπωση του κόσμου είναι αντίθετη, πιθανώς λόγω της εντάσεως του οργάνου… Και πραγματικά κυκλική αναπνοή σε φλογέρα δεν έχω δει, ενώ έχω δει σε ζουρνά.
Ένα όργανο με γλωσσίδι προβάλλει κάποια αντίσταση στον αέρα. Έτσι ο αέρας φεύγει λίγος λίγος από μια στενή χαραμάδα, σμπρώχνοντάς την. Η φλογέρα που είναι ορθάνοιχτη μπρος πίσω τον αφήνει να φύγει ελεύθερος αμέσως.
Το απλό φύσημα μπορεί να είναι πιο εύκολο σε μια φλογέρα. Με την κυκλική όμως τι γίνεται: η μία ανάσα σού κρατάει περισσότερο στο όργανο με γλωσσίδι, οπότε μετά από κάποια ώρα που σου σώνεται κάνεις το κόλπο της κυκλικής. Στη φλογέρα πρέπει να το κάνεις συνέχεια, χωρίς…ανάσα!
Είναι στερεωμένα σε μια κοινή βάση, αυτό το καρδιόσχημο πραγματάκι. Το άρθρο που λινκάρω παραπάνω δεν το θυμάμαι απέξω, αλλά σα να νομίζω ότι την αναφέρει αυτή τη βάση.
Από το Μουσείο Μουσικών Οργάνων των Βρυξελλών. Μη επιτρεπομένου του φλας, η φωτογραφία σ’ ένα μισοφωτισμένο χώρο με βιτρίνες μοιραία δεν είναι πολύ σπουδαία.
