Γεια σας. Μόλις μ’ έστειλε ο Διόνυσος από εδώ.
Διαβάζω Πένανεν αυτό τον καιρό. Στο θέμα του ως άνω λινκ εξέφρασα τις επιφυλάξεις μου για την οπτική του, και εδώ βλέπω να έχετε πει περίπου τις ίδιες. Δεν παύω ωστόσο να θεωρώ ότι έχει ενδιαφέρον να κοιτάξουμε τα πράγματα από τη γωνία που μας προτείνει ο Πένανεν.
Όταν ρωτάμε “γιατί τα σμυρναίικα λέγονται σμυρναίικα”, η προφανής απάντηση θα ήταν “γιατί είναι από τη Σμύρνη”. Άρα στην ερώτηση υπονοείται πως αμφισβητούμε αν ό,τι ονομάζεται σμυρναίικο είναι όντως από τη Σμύρνη. Αυτή την αμφισβήτηση πράγματι την κάνει ο Πένανεν. Ο ίδιος προτιμάει την ονομασία «ottoman cafe music».
Συγκεκριμένα στο «Nationalization», ένα άλλο άρθρο του που προαναφέρθηκε, υποστηρίζει ότι πρόκειται για τη λαϊκή εκδοχή της ίδιας μουσικής που ο λόγιος κλάδος της είναι αυτό που ξέρουμε ως κλασική οθωμανική μουσική (ή με κάθε άλλο ανάλογο όρο). Αυτή η μουσική είναι νομίζω γνωστό και αποδεκτό από όλους ότι είχε κέντρο την Κωσταντινούπολη. Όσο για τη λαϊκή της εκδοχή, ο Πένανεν αναφέρει ένα σωρό αστικά κέντρα όπου αναπτύχθηκε αυτή, πόλεις που με τα σημερινά σύνορα βρίσκονται στην Τουρκία, τη Βουλγαρία, την Ελλάδα, τα Σκόπια, την Αλβανία κλπ. Μια από αυτές και η Σμύρνη.
Υπ’ αυτή την οπτική, βλέπω μια λογική: αν μιλάμε για τις δύο όψεις του ίδιου νομίσματος, αλλά η μία όψη, η λόγϊα, έχει έδρα μια συγκεκριμένη πόλη και αυτή δεν είναι η Σμύρνη, ενώ η άλλη, η λαϊκή, εντοπίζεται σε πολλές και διάσπαρτες πόλεις, τότε πράγματι δεν είναι σωστός ο όρος Σμυρναίικα.
Εδώ μια στάση. Ισχύει αυτός ο συσχετισμός των δύο συγκεκριμένων παραδόσεων; Ως κοινά τους στοιχεία ο Πένανεν αναφέρει τον πολυεθνικό χαρακτήρα και των δύο, και επιτρέπει να εννοήσουμε και την μακαμίστικη δομή των δύο (δεν το λέει, αλλά το σκέφτομαι εγώ, ειδάλλως το πολυεθνικό στοιχείο από μόνο του είναι μεγάλη αοριστολογία). Όταν λέμε πολυεθνικό εννοούμε πλήρη μίξη: μαγαζιά με ανάμικτο κοινό, με ανάμικτες κομπανίες, τραγούδια με στίχους σε πολλές γλώσσες, τραγούδια σε μια γλώσσα που δεν είναι κατ’ ανάγκην η μητρική ούτε του ακροατή ούτε του τραγουδιστή αλλά οικεία και στους δύο.
Ότι το ίδιο ισχύει και για τη λόγϊα μουσική (μόνο για το θέμα των στίχων δεν ξέρω τι γίνεται), είναι γεγονός. Το ξέρουμε ότι μεταξύ των συνθετών, των μουσικών και των ακροατών υπήρχαν και Τούρκοι και Έλληνες και Αρμένηδες και (νομίζω;) Εβραίοι. Και εδώ που τα λέμε αυτοί οι 4, άντε και οι Γύφτοι, είναι και οι μόνοι που έχω υπόψη μου να συμμετείχαν και στη λαϊκή μουσική -δεν ξέρω για Βουλγάρους, Αλβανούς κλπ.
Όλο αυτό το σκεπτικό είναι αρκετά πειστικό. Σημεία που μου γεννούν επιφυλάξεις μπορεί να οφείλονται απλώς σε δική μου έλλειψη ενημέρωσης. Άρα, κατ’ αρχήν μπορούμε να το δεχτούμε. Αν και εφόσον το δεχτούμε, ο συλλογιστικός δρόμος προς το συμπέρασμα «η ονομασία “Σμυρναίικο” καθιερώθηκε για εθνικιστικούς λόγους» είναι ανοιχτός: Ένα, η Σμύρνη, όντας η λαμπρότερη πόλη με Έλληνες εκτός Ελλάδας και επιπλέον με την τραγική ιστορία της πυρκαϊάς, έγινε το σύμβολο όλου του ξεριζωμένου μικρασιατικού ελληνισμού. Δύο, από τα τραγούδια που μας ήρθαν εξ Ανατολών, προφανώς και τα ελληνόφωνα καλλιεργήθηκαν πολύ περισσότερο από τα υπόλοιπα, και αυτά αποτελούσαν χαρακτηριστικό διαφοροποιητικό στοιχείο της μικρασιάτικης ελληνικής κουλτούρας έναντι των παλιοελλαδίτικων. Οπότε η ταύτιση με τη Σμύρνη γίνεται αυτόματα, όπερ έδει δείξαι. Ακόμη κι αν αυτή η μουσική υπήρχε ήδη στην Αθήνα, τα Γιάννενα, τη Θεσσαλονίκη κλπ., η συρροή ολόκληρων πληθυσμών που την είχαν επίσης και την έφεραν μαζί τους από τη Μικρά Ασία κατάπιε σαν σταγόνα στον ωκεανό τη γνώση ότι δεν είναι υποχρεωτικά ανατολίτικη μουσική. Είναι λοιπόν ανατολίτικη, και ανατολή σημαίνει χαμένες πατρίδες, και η πρωτεύουσα των χαμένων πατρίδων είναι η Σμύρνη. Καθώς το συλλογικό θυμικό δεν μπαίνει σε πολλές λεπτομέρειες, οι όποιες λογικές ανακολουθίες ξεπεράστηκαν στα γρήγορα.
Εκτός αν δε δεχτούμε τη θεωρία του νομίσματος με τις δύο όψεις.
Η θεωρία δεν έχει κάποιο φανερό (σε μένα) αδύνατο σημείο. Μπορεί όμως να καταρριφθεί αν κάποια άλλη είναι πιο σωστή.
Μήπως η Σμύρνη είχε κάποια δική της λαϊκή αστική μουσική, ανεξάρτητη -πέρα από τις προφανείς γενικές συγγένειες- από τη λαϊκή μουσική των άλλων άστεων και από τη λόγϊα της Πόλης; Τι μας λένε επ’ αυτού οι ντόπιες σμυρναίικες μαρτυρίες; Η Αγγέλα Παπάζογλου για παράδειγμα; (Δεν την έχω διαβάσει ακόμα).
Δεν έχω πολλά στοιχεία στα χέρια μου, αλλά εκ πρώτης όψεως υποψιάζομαι ότι ναι. Και η Σμύρνη και η Πόλη ήταν πολυεθνικές, αλλά με άλλο μωσαϊκό η καθεμία. Η Σμύρνη μου φαίνεται πως ήταν μια πολύ πιο σύγχρονη, κοσμοπολίτικη, ευρωπαϊκή πόλη, με άλλο χαρακτήρα από την Κ’πολη που αν μη τι άλλο ήταν 16 αιώνες βασιλεύουσα. Για μένα το αυθεντικό σμυρναίικο είναι το ανατολικοδυτικό: οι μινόρε-μανέδες για παράδειγμα, που κι αυτούς ήδη τους αναφέρατε. Τα παραδείγματά μου μπορεί να είναι λίγο τυχαία, αλλά αν συγκρίνουμε δύο πολύ γνωστά σημερινά κομμάτια που ανήκουν στο ζωντανό ρεπερτόριο της μισής Ελλάδας, τον Πολίτικο Συρτό και τον Σμυρναίικο μπάλο (μπάλο Ντο ματζόρε), δε βλέπουμε την ίδια μουσική διάλεκτο. Ο Πολίτικος είναι πολύ πιο στενά προσκολημένος στο μακάμ, εξερευνά όλες τις πιθανότητες του Ραστ (δηλαδή του Ματζόρε) μεταξύ των οποίων και η μετάπτωση σε Νιγρίζ (είδος μινόρε), ενώ στον Σμυρναίικο έχουμε καθαρό ευρωπαϊκό ματζόρε που στηρίζεται στην αλληλουχία συγχορδιών, εκτός από το σημείο του αμανέ και / ή του ταξιμιού.
Οπότε μπορεί να αντιπαρατεθεί στον Πένανεν μια άλλη υπόθεση: ότι η αστική λαϊκή μουσική της Σμύρνης ήταν μια δεξαμενή, και της Πόλης μια άλλη. Ότι η καθεμία αντλούσε από διάφορες πηγές και ρυάκια, κάποια κοινά και για τις δύο αλλά σαφώς όχι όλα. Ότι αν στις πηγές για την Πόλη συμπεριλαμβάνεται και η λόγϊα Κ’πολίτικη παράδοση, για τη Σμύρνη αυτή έχει παίξει μικρότερο ρόλο, ενώ αντίθετα στη Σμύρνη σημαντική ήταν η δυτική φλέβα. Και λοιπά.
Αν αυτή η υπόθεση ελεγχθεί και αποδειχθεί ακριβής, τότε καταλήγουμε ότι Σμυρναίικο τραγούδι υπήρχε (θεέ μου πια, γιατί πρέπει να αποδεικνύουμε τα πάντα;). Και ψάχνουμε το επόμενο: αν αυτό το σμυρναίικο ταυτίζεται με ό,τι ονομάστηκε σμυρναίικο στους μετά το '22 και μέχρι σήμερα χρόνους.