Έχουν πιά εκφραστεί αρκετές γνώμες, ώστε νομίζω ότι είναι καιρός για μία ανασκόπηση και τοποθέτηση, με προτάσεις.
Η λέξη Ρεμπέτης και το παράγωγο Ρεμπέτικο τραγούδι δεν εμφανίστηκαν τυχαία. Από το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα περίπου, ίσως και νωρίτερα, ο όρος έχει χρησιμοποιηθεί στη λογοτεχνία της Σμύρνης για να περιγράψει μία ομάδα ανθρώπων «της νύχτας», με την έννοια μικροκλεπτών, μπαγαμπόντηδων ή κάτι τέτοιο. Λίγο αργότερα, στην «παραλογοτεχνία» εμφανίζεται συσχέτιση της λέξης με τα λαϊκά τραγούδια της Σμύρνης, αλλά όχι απαραίτητα εκείνα των «ανθρώπων της νύχτας», αν υποθέσουμε ότι υπάρχουν και τέτοια. Και λίγο αργότερα, πάλι, πρωτοεμφανίζεται η λέξη ως προσδιορισμός είδους σε δύο κομμάτια των αρχών του 20ού αιώνα, που όμως το περιεχόμενό τους δεν ταυτίζεται με όσα ως εδώ αναφέραμε.
Η πορεία του αστικού λαϊκού τραγουδιού αρχίζει, μέσα στον 20όν αιώνα πλέον, να διαμορφώνεται σε σημαντικό βαθμό μέσα από τη δισκογραφία, αλλά από καταβολής της και μέχρι την εποχή (δεκαετία ΄50) όπου οι περισσότεροι τοποθετούν τη σταδιακή μετάλλαξη του ύφους του αστικού λαϊκού τραγουδιού από αυτό που μερικοί ονόμασαν Ρεμπέτικο σε αυτό που ευρέως ονομάστηκε Λαϊκό, η αναφορά στις λέξεις Ρεμπέτης και τα παράγωγά τους είναι ουσιαστικά αμελητέα, αντίθετα μάλιστα, είναι πάρα πολλές οι μαρτυρίες των συντελεστών για το ότι οι ίδιοι μάλλον Λαϊκά ονόμαζαν πάντα τα τραγούδια τους και όχι ρεμπέτικα. Δεν συνέβαινε όμως το ίδιο και με τους «λογίους», επισημαίνω τη συζήτηση στο Ριζοσπάστη το 1947 κα τη διάλεξη του Χατζηδάκι το 1949, όπου χρησιμοποιείται ο όρος. Βλέπω πάντως κάποια διάχυτη σύγχυση στη χρήση των όρων αυτών, που ίσως οφείλεται και στο ότι οι ίδιοι οι συντελεστές δεν αισθάνονταν την ανάγκη να «ονοματίσουν» τα τραγούδια τους με κάποιον όρο (ο Μάρκος πάντως, όταν χρειάστηκε, τα ονομάτισε «η λαϊκή ρεμπέτικη ορχήστρα», επιτείνοντας την σύγχυση).
Το 1968 ο Πετρόπουλος, αυθαίρετα ονομάζει Ρεμπέτικα το σύνολο των αστικών λαϊκών τραγουδιών που δεν είναι Ελαφρά, Οπερέτες ή «έντεχνα» ή, γενικώς, παρεμφερή. Περίπου μία δεκαετία αργότερα και ο Σχορέλης αποδέχεται σιωπηρά τον όρο. Όλοι οι επέκεινα ασχοληθέντες με το θέμα, είτε σε μουσικολογικό είτε σε άλλο επίπεδο, και αυτοί έχουν σχεδόν όλοι αποδεχτεί αυτόν τον συλλογικό προσδιορισμό (λέω σχεδόν γιατί ορισμένα, κυρίως κοινωνιολογικής προσέγγισης βιβλία δεν τα έχω διαβάσει και ούτε σκοπεύω να το κάνω).
Επειδή λοιπόν δεν γίνεται, όπως έλεγα και σε προηγούμενη τοποθέτησή μου, να βάλουμε τον Μπαρμπαγιαννακάκη και τη Συννεφιασμένη Κυριακή, το για το γινάτι σου μωρή και τα Άσπρα περιστέρια στο ίδιο καζάνι, πρέπει να αποφασίσουμε κάτι. Δεν θα το κάνω εγώ, περιμένω λοιπόν προτάσεις.
Και τώρα, έχοντας ήδη κάποιαν ανάλυση, ας δούμε αν μπορούμε να προχωρήσουμε και στη σύνθεση, κάτι πολύ δυσκολότερο που, όμως, πρέπει κάποτε να γίνει. Ας ξεκινήσουμε μαζεύοντας όσες τυχόν «υποκατηγορίες» υπάρχουν στο αστικό λαϊκό τραγούδι.
Οι ρίζες: Παραδοσιακά: Δημοτικά όλης της Ελλάδας, με την ευρύτερη έννοια. Περιλαμβάνουν και τα Μικρασιάτικα. Από αιώνων.
Οι απαρχές: Μάγκικα (κουτσαβάκικα, μουρμούρικα κλπ.). Από τον 19ο αιώνα ως τη δεκαετία 1930.
Σμυρναίικα: τραγούδια από τη Σμυρναίικη και Πολίτικη αστική σχολή, που πρωτοεμφανίζονται (δισκογραφικά) στις ηχογραφήσεις Κων/λης και Σμύρνης και δεν είναι εκδήλως απομιμήσεις του λογίου αστικού τραγουδιού. Από τον 19ο μέχρι τον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο. Περιλαμβάνουν και τους αμανέδες.
Κυρίως ρεμπέτικα: Από τον Μάρκο και πέρα, και μέχρι τη δεκαετία 1950. Απαραίτητη προϋπόθεση η ορχήστρα να περιλαμβάνει μπουζουκομπαγλαμάδες. Περιλαμβάνονται και τα της δεύτερης περιόδου του Μάρκου.
Μεταγενέστερα ρεμπέτικα: τραγούδια που στο ξεκίνημά τους θυμίζουν αρκετά τα κυρίως ρεμπέτικα αλλά, με την εξέλιξή τους δημιουργούν ένα ιδιαίτερο είδος. Από τη δεκαετία 1950 μέχρι περίπου τη μεταπολίτευση.
Νεώτερα: τραγούδια που έχουν δυνατή απήχηση στα λαϊκά στρώματα αλλά έχουν ξεφύγει αρκετά από το ύφος των μπουζουκομπαγλαμάδων.
Και μάλλον τελειώσαμε. Τυχόν νεορεμπέτικα δεν νομίζω ότι αξίζει να αποκτήσουν δική τους ενότητα. Η έννοια «λαϊκά» δεν περιλαμβάνεται σε καμμία υποκατηγορία, υπάρχει όμως στην κορυφή (Λαϊκό Αστικό τραγούδι). Φυσικά, η απαρίθμιση δεν είναι οριστική, όλα ανεξαιρέτως όσα αναφέρω ή προτείνω υπόκεινται στην κρίση και το σχολιασμό όλων μας και καλούμεθα, από εδώ και πέρα, να αποφασίσουμε αν θα συμφωνήσουμε ή θα διαφωνήσουμε.