*αυτό ειδικά, το έγραψε για τη σύζυγό του.
Όταν πεθάνω, η πρώτη τραγουδίστρια που θα πάω να συναντήσω εκεί πάνω θα είναι η αγαπημένη μου, Μαρίκα Παπαγκίκα. Ε λοιπόν κύριε Γιάννη εμένα που προξενούνται πολλές απορίες για την αγαπημένη μου τραγουδίστρια:
Είναι το μόνο τραγούδι της,από όσα γνωρίζουμε ότι υπάρχουν, το οποίο είναι στην Τούρκική γλώσσα. Αλλά από πως κι ως που? Η Μαρίκα Παπαγκίκα γνωρίζουμε πως γεννήθηκε στην Κω αλλά έφυγε από εκεί για την Αλεξάνδρεια πριν γίνει 10 ετών. Κοντά τα Μικρασιατικά παράλια. Πρόλαβε να μάθει Τούρκικα ή απλώς τραγούδησε ένα τραγούδι με Τούρκικά λόγια? Και καλά όλα αυτά! Πως το ήξερε αυτό το τραγούδι? Από που? 1923 ηχογραφήθηκε. Πρόλαβαν και έφτασαν πρόσφυγες για να τις το πουν? Μου κάνει εντύπωση!
http://rebetiko.sealabs.net/forum/viewtopic.php?t=478
Είπε παραδοσιακά,ρεμπέτικα κ.α. Δεν μου ακούγεται περίεργο. Στο sealabs όμως δεν έχω δει και ακούσει ούτε ένα τραγούδι σε γλώσσα διαφορετική από την Ελληνική εκτός το Τσανάκαλε. Μπορεί στα κέντρα που τραγουδούσε να έλεγε και τραγούδια σε άλλες γλώσσες μια και ήταν κοσμογυρισμένη.Στην δισκογραφία όμως? Στα μαγαζιά που τραγουδούσε, είτε στην Αίγυπτο, είτε στην Αμερική, γνωρίζουμε αν σύχναζαν κυρίως Έλληνες?
Ένας φίλος μου υποστηρίζει,έχει και αποδείξεις, πως είναι η πρώτη Ελληνίδα της Ελληνικής δισκογραφίας με τον πρώτο της δίσκο στο 1916. Για περισσότερες πληροφορίες μπορούμε να ρωτήσουμε τους συλλέκτες.
Βλέπω στο sealabs χρονολογίες των ηχογραφήσεων.Μεγαλύτερη ημερομηνία το 1937 με τις “Σουλλιώτισσες”. Η αμέσως μικρότερη:1929.Αρκετά χρόνια πριν.Σίγουρα το κραχ έπαιξε ρόλο.Κάτι άλλο μήπως?
Μου κάνει εντύπωση πως και δεν επέστρεψε ποτέ στην Ελλάδα ή στην Αλεξάνδρεια.Πιθανόν τα οικονομικά της να μην της επέτρεπαν.Μπορεί και να μην ήθελε.Λίγο δύσκολο όμως.Ήταν και αυτός ο πόλεμος κοντά στο τέλος της ζωής της.Συνεργάστηκε πάντως και με Έλληνες που ήρθαν αρκετά αργότερα από αυτήν στην Αμερική!Σωστά?
ΥΓ. Εκείνες τις κωλοχρονιές του πολέμου,έφυγαν οι καλύτεροι: Νταλγκάς,Τσαούς, Παπαγκίκα, Κάβουρας, Αττίκ, Αρτέμης και πολλοί ακόμα… Δυστυχώς, αρκετοί από αυτούς από μελαγχολία… Και άλλοι πόσοι από άλλες μορφές τέχνης…
Για το ζήτημα της γλώσσας:
Έχω ακούσει ένα (1) τούρκικο τραγούδι της Ρόζας. Και αρκετές δεκάδες ελληνικά. Δεν έχω ψάξει τις πηγές που μπορεί να αναφέρουν αρχεία δισκογραφικών κλπ., οπότε μένω στο τι έχω ακούσει.
Αυτό το ένα ήταν αρκετό για να συνειδητοποιήσω ότι η Εβραία τραγουδίστρια από την Πόλη δεν ήταν περισσότερο Ελληνίδα απ’ όσο ήταν Τουρκάλα. Είναι πιθανόν, για χ-ψ λόγους, να δισκογράφησε όντως περισσότερο στα ελληνικά παρά στα τούρκικα. Ανεξαρτήτως αυτού όμως, είναι εύλογο ότι τα ελληνικά της τραγούδια είχαν και τότε και τώρα μεγαλύτερη απήχηση στην Ελλάδα απ’ ό,τι τα τούρκικα. Δε θα θεωρούσα απίθανο να υπάρχουν Τούρκοι φαν της Τουρκάλας Ρόζας που κάποια στιγμή να πληροφορήθηκαν με έκπληξη ότι είχε πει και ελληνικά τραγούδια. (Ομοίως και για τους Αρμένηδες, Τομπούλη, Μέλκον).
Βέβαια δεν είναι το ίδιο, η Παπαγκίκα ήταν Ελληνίδα, αντικειμενικά. Αλλά οπωσδήποτε όταν για έναν άνθρωπο ξέρουμε μόνο το έργο του, και μόνο το μέρος του έργου του που είχε αυξημένες πιθανότητες να φτάσει ως εμάς, είναι δυνατόν να δημιουργήσουμε εντελώς δικές μας εντυπώσεις.
Πάντως η Παπαγκίκα έχει πει κι άλλο ένα τούρκικο τουλάχιστον, το Σινανάι (όχι το γνωστό, το καθ’ ημάς Νινανάι γιαβρούμ - απλή συνωνυμία). Επειδή Ζιλ σκοπεύω κι εγώ να πάω να την εύρω, και επειδή -καλώς εχόντων των πραγμάτων- θα φτάσω πριν από σένα, θα τη ρωτήσω και θα σου πω. Ζήσε προς το παρόν, και μετά έννοια σου.
Gilles, νομίζω ότι το παρακάτω άρθρο, γραμμένο από τον ακούραστο ιστορικό του ελληνισμού της Αμερικής, τον Στέφανο (“Steve”) Φράγκο, μπορεί να λύσει πολλές από τις απορίες σου. Το παρέθεσα ήδη μια φορά, αλλά η επανάληψη δεν βλάπτει, ελπίζω!
http://triceratops.brynmawr.edu/dspace/bitstream/handle/10066/5633/Frangos_20_1.pdf?sequence=1
Σχετικά με τη γλώσσα στην δισκογραφία των Ελλήνων τραγουδιστών της Αμερικής:
A case in point is Marika Papagika’s Turkish songs. The
first song for which documentation exists is the August 1919
Turkish song Ne ltsoun Saidin, released as Columbia E4878.
Next is Kioutsouk Hanoun (recorded in June 1922), which
Columbia issued as two pressings, Columbia E5272 and Columbia
75022-F.2 In September 1922 Marika records Ben Yiarimi
Giordoum (Columbia E9030) ; in 1923 Channakale and Sinanai
were released together as Columbia E5283. But Papagika was
not alone—other Greek female vocalists recorded Turkish, Armenian, Ladino, Syrian and mixed-language songs in America between 1911 and 1933.
Στα καφέ αμάν και τα Middle Eastern night clubs της Αμερικής είχαν θαμώνες από όλα τα μιλέτια…εκεί σύχναζαν Αρμένιοι, Τούρκοι, Άραβες, Έλληνες, και οι μουσικοί σίγουρα ταίριαζαν το ρεπερτόριό τους ανάλογα με τα γούστα του κοινού.
Όσο για τη Ρόζα…το ότι δεν υπάρχουν ηχογραφήσεις με τη Ρόζα στα ισπανοεβραϊκά νομίζω ότι οφείλεται σε εμπορικούς λόγους-εκείνα τα χρόνια, οι τραγουδιστές μάλλον έγραφαν τραγούδια που οι διευθυντάδες νόμιζαν ότι θα έχουν πέραση (ενώ τώρα με το Ιντερνετ μπορεί ο καθένας να γράψει ένα τραγούδι, να το βάλει στο youtube και να βρει χιλιάδες ακροατές!). Η Ρόζα μπορεί να τραγουδούσε στα σεφαρδίτικα σε οικονγενειακό περιβάλλον, αλλά δεν μπορούμε να το ξέρουμε εμείς.
Απ, ό, το ξέρω οι Σεφάρδιτες ήταν δίγλωσσοι (και ίσως και τρίγλωσσοι), τουλάχιστο οι άντρες που είχαν επαφές και νταραβέρια με αλλόθρησκους. Σίγουρα θα είχε και σημασία αν ζούσαν σε ένα αμιγές σεφαρδίτικο περιβάλλον, ή αν ζούσαν ανάμεσα σε Έλληνες και Τούρκους. Το ότι ήξερε η Ρόζα τρεις γλώσσες δεν μου φαίνεται απίθανο.
Εύα
Το Τσανάκ Καλέ είναι για τους Τούρκους εμβληματικό τραγούδι, ουσιαστικά εθνικός ύμνος μέχρι να γραφτεί και επιβληθεί ο σημερινός εθνικός ύμνος της Τουρκίας. Αυτό γιατί η μάχη στο Τσανάκ Καλέ ήταν η καθοριστική εξέλιξη για την δημιουργία της Τουρκικής Δημοκρατίας. Τα λόγια λένε περίπου “μην κλαίς, μανούλα, για την πατρίδα σκοτώθηκα”, ούτε παραγγελία να τα είχε δώσει ο Αττατούρκ δηλαδή. Το περίεργο είναι ότι ακριβώς αυτά τα λόγια καταγράφηκαν και σε ελληνικές περιοχές (π.χ. Αίγινα), σε τραγούδι με τον ίδιο τίτλο και μελωδία.
Η Εύα έχει απόλυτο δίκιο: η Παπαγκίκα, ως εμπειρότατη καλλιτέχνις και με δικό της μαγαζί που έκανε στράκες, στο οποίο σύχναζαν όλοι οι “ανατολοτραφείς” μετανάστες της Νέας Υόρκης, όλα τα άλεθε.
Μερικά δείγματα…
Και το ίδιο τραγούδι στα αλβανικά:
Υπάρχουν πολλές, αυτή είναι μία απ’ όλες. Η της Αίγινας (μιά γιαγιά τραγουδάει) υπάρχει στο ΜΛΑ, αν βρεθείς στην Αθήνα ο κ. Δραγούμης ευχαρίστως θα σε δεχθεί και θα σου βάλει να την ακούσεις. Παρεμφερής στίχος πάντως.
Canakkale – Κατινάκι μου για σένα – Δώσε μου την ευχή σου
Bogos Kirecceyan & Udi Hrant & Sukru Tunar – Canakkale*
Μαρίκα Παπαγκίκα – Chanakale kanto
Ρίτα Αμπατζή – Κατινάκι μου για σένα (στο όνομα του Κώστα Καρίπη)
Αμαλία Βάκα – Δώσε μου την ευχή σου
Κώστας Γκαντίνης – Tsanakale
Boys from Buf - Ne placi majko (η σλαβομακεδόνικη εκδοχή)*
Από το sealabs:
https://rebetiko.sealabs.net/forum/viewtopic.php?t=2308
η κώς ήταν κομμάτι της οθμωμανικής αυτοκρατορίας μέχρι το 1912…και μετά πέρασε στους ιταλούς…
δηλαλή ήταν η μαρίκα π. ήταν ολόκληρη γυναίκα όταν πέρασε το νησή από τους ‘τούρκους’ στους ιταλούς…
αυτό δεν δηλώνει οτι ήταν τουρκόφωνη η μαρίκα παπαγκίκα, αλλά κάτι λίγα θα’ξερε…και ως μουσικός δεν είναι καθ’ολου παράξενο οτι θα έιχε ακούσει το τραγούδι canakkale…και άν το σκέφτεσαι, γιατί ήταν ‘ελληνίδα ακτικειμενικά’, και η ρόζα δεν είναι…και η δύο τους γεννήθηκαν στην οθωμανική αυτοκρατορία - η μιά μετά φεύγει για πάντα στη νέα υόρκη, ενώ η άλλη διαλέγει να κάνει μια ζωή στην ελλάδα…
δεν λέω, φαίνεται από τα τραγούδια που’λεγε οτι η μαρίκα παπαγκίκα πονούσε την ελλάδα…αλλά από απόσταση. και κάτι ακόμα - στα τραγούδια που έκανε η ρόζα με τον sukru tunar το '54 στη πόλη, έχει μια βαριά ελληνική προφορά…εγω αμφηβάλω αν μιλούσε τουρκικά καλά…
Η Κως είχε Τούρκους (και έχει ακόμα, αφού τον καιρό της Ανταλλαγής δεν ανήκε στην Ελλάδα). Αυτό αξίζει να το αναφέρουμε, γιατί τα μικρότερα 12νησα δεν είχαν Τούρκους κατοίκους ούτε όταν ανήκαν στην Οθ. Αυτοκρατορία.
Ήταν όμως ένα εντελώς αγροτικό νησί, χωρίς τα αστικά κοσμοπολίτικα στοιχεία της Σμύρνης και των άλλων μεγάλων πόλεων. Υπάρχουν τούρκικα χωριά και ελληνικά χωριά, και είναι αρκετά ξεχωρισμένα μεταξύ τους. Πιστεύω ότι οι επαφές μεταξύ των δύο εθνοτήτων πρέπει να ήταν αρκετά περιορισμένες και με μικρό αντίκτυπο. Η κληρονομημένη παράδοση των 12νησιακών αγροτικών κοινοτήτων παρουσιάζει έντονη «καθαρότητα», όχι μόνο σε επίπεδο μουσικής αλλά και γλώσσας, εθίμων κλπ… Δε θα ισχυριστώ ότι ζούσαν σε καμιά γυάλα (άλλωστε εκτός από αγρότες υπήρχαν και θαλασσινοί), αλλά η Κως δεν είναι νησί της Μικράς Ασίας όπως μπορούμε να πούμε π.χ. για τη Μυτιλήνη.
Αυτό μπορεί να είχε ή να μην είχε επίδραση και στην προσωπική μουσική διαμόρφωση της Παπαγκίκα. Πάντως ο τρόπος που τραγουδάει και τα Ελληνικά και τα Τούρκικα δε θυμίζει τίποτε τούρκικο, σε μένα τουλάχιστον. Δεν μπορώ να πω το ίδιο για τη Ρόζα, που είτε ήξερε τη γλώσσα είτε όχι είναι σαφές ότι ήξερε τη μουσική.
Να πούμε όμως και κάτι άλλο σχετικά με τον εναρκτήριο μύλο της συζήτησης: Πολυσχιδές ρεπερτόριο τραγουδούσαν πολλοί από τους γίγαντες εκείνης της εποχής: και ο Κατσαρός, και ο Παπασιδέρης, και η Ρίτα, και ο Νταλγκάς, και άλλοι. Το ότι ήταν φωνάρες και έχουν αφήσει ανεπανάληπτες ηχογραφήσεις δε σημαίνει ότι απέδιδαν και το κάθε είδος όπως «πρέπει» να αποδίδεται.
Θα μου πεις: και ποιος ορίζει πώς πρέπει;
Αυτό είναι μεγάλη κουβέντα. Πάντως όταν ακούω διαφορές στο πώς αποδίδουν τα κλέφτικα η Ρόζα και ο Παπασιδέρης, τον Παπασιδέρη θα πιστέψω. Όταν ο Νταλγκάς σείει τα μάρμαρα με την τεράστια γεμάτη φωνάρα του τραγουδώντας στίχους για τον τεκέ και την παρανομία, μπορεί μουσικά να μ’ ενθουσιάζει αλλά δε θα τον θεωρήσω πρότυπο ύφους.
Αυτοί οι άνθρωποι δεν ήταν λαογράφοι, δεν είχαν ορίσει τους εαυτούς τους θεματοφύλακες καμιάς παράδοσης. Ήταν καλλιτέχνες και επαγγελματίες. Βγάζαν το ψωμί τους. Και σήμερα ακούμε ρεμπέτες να λένε δημοτικά, δημοτικούς να λένε σκυλάδικα, κάποιους να λένε τα πάντα από λάτιν μέχρι κι εγώ δεν ξέρω τι, και μερικές φορές πρόκειται για πολύ ωραίες εκτελέσεις. Δε δείχνουν όμως κάτι παραπάνω, για την τέχνη του καθενός και το επίπεδό του, απ’ ό,τι αν έλεγαν λιγότερα είδη. Βασικά ο Νταλγκάς τραγουδάει σαν Νταλγκάς, η Ρόζα σαν Ρόζα κι η Παπαγκίκα σαν Παπαγκίκα. Το ταλέντο τους είναι ότι ήταν καλοί τραγουδιστές. Όχι ότι έλεγαν πολλώ λογιώ τραγούδια.
μπορώ να πω οτι συμφονώ με όλα αυτά που λες πεπε…με μιά εξαίρεση. με βάσει όλα αυτά που έχω μάθει για πως ήταν οι ζωή των ανθρώπων γύρω στο τέλος της οθ. αυτοκρατορίας, δεν πιστεύω οτι οι αποστάσεις ανάμεσα των δύο εθνοτήτων ήταν τώσο μακρινές οπως λές…γενικότερ, και στη περίπτοση της κώ…
δεν ξέρω αν ζεις στην αθήνα, αλλά αν ποτέ έχεις χρόνο, θα άξιζε να πας στο κέντρο μικρασιατικών σπουδών (το κουμουσου - κυδαθηναίων 11 στη πλάκα)…εκεί υπάρχουν χιλιάδες σελίδες από συνεντευξεις* προσφύγων…το αρχείο προφορικής ιστορίας είναι χορισμένο κατα περιοχή βιλιαέτι>καζά (νομος) > χωριό. μετά για το κάθε χωριό υπάρχουν θέματα σαν - οικονομική δομή του χωριού, δοικηση, έθιμα, γιορτές και μουσική, η ανταλλαγή, και - για το κάθε χωριό, η σχέσεις με άλλες κοινότητες και γείτονες…έδώ οι ίδιοι οι κάτοικοι μίλανε για το πως ζούσαν τις ζωές τους στα ‘πατρικά εδάφη’…και η συνύπάρξει (ή όχι) - έχει πολύ ενδιαφέρον η εικόνα που βγαίνει - και πως αλλάζει μες το χρόνο! είναι σήμερα ένα θέμα που αποσχολεί πολύ τους νέους ιστορικους της ελλάδας και της τουρκίας.
εχω φτάσει πολύ off topic. σορρυ!
*βέβαια, (πάντωτε πρέπει να λάβουμε υπ όψιν το γεγονός οτί οι περισσότερες συνεντεύξεις έγιναν στα χρόνια του εμφυλίου πολέμου και μετά…καμιά φορά ο πληροφοροδώτης μπορεί να υπονωεί και άλλα πράγματα ).
Η Παπαγκίκα δεν διάλεξε να ζήσει στην Ελλάδα, ηχογραφεί το 1913 στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, απ’ όπου φεύγει με τον άντρα της το 1915 για Αμερική, κατευθείαν μέσω Πειραιά όπου μένει λίγες μέρες για να αλλάξει βαπόρι. Δεν ξέρουμε πότε έφυγε από Κώ και αν μετανάστευσαν στην Αλεξάνδρεια και οι γονείς της, ή πού γνώρισε και πού παντρεύτηκε τον (Έλληνα) άντρα της. Κατά μία, μάλιστα, πληροφορία γεννήθηκε στην Κων/λη, όχι στην Κώ. Αλλά στη Νέα Υόρκη υπήρχαν άφθονοι Τούρκοι που πήγαιναν στο “Marika’ s” κάθε βράδυ να την ακούσουν και το Canak Kale δεν είναι το μόνο κομμάτι όπου τραγουδάει τούρκικα. Οι εκτός Ελλάδος ελληνόφωνοι καλλιτέχνες της εποχής δεν γινόταν να μην τραγουδάνε και τουρκικά, ακόμα και αν δεν τα μιλούσαν.
Η Ρόζα, στις (ηχογραφημένες) συνεντέυξεις της μόλις 20 περίπου χρόνια μετά την επίσκεψή της στην Πόλη, έχει προφορά που δεν καταλαβαίνεις ότι δεν είναι Ελληνίδα. Καταλαβαίνεις ότι κάτι πρέπει να τρέχει, όταν απαντάει με νάζι “νό” αντί για όχι.
Κώστα, πολύ πιθανόν.
Δεν έχω επισκεφτεί τα αρχεία του ΚΜΣ, αλλά οπωσδήποτε έχω υπόψη μου άλλες μαρτυρίες (ακόμη και λογοτεχνικές) που επιβεβαιώνουν αυτό που λες. Όμως μιλάς για τη Μ. Ασία! Δεν ξέρουμε τίποτε μικρασιάτικο (τραγούδι, φαγητό, γλωσσικό ιδίωμα, βάλε ό,τι θες) που να μη δείχνει από μόνο του τις διαπολιτισμικές επαφές. Οι μαρτυρίες επιβεβαιώνουν κάτι που μπορούσε κανείς να το υποψιαστεί κι από μόνος του. Αυτό δεν είναι αρκετή απόδειξη ότι και στα 12νησα συνέβαιαν τα ίδια.
…
Το γεγονός ότι χρησιμοποίησα τον όρο «καθαρότητα» μάλλον κάνει απαραίτητες κάποιες διευκρινίσεις. Είμαι απολύτως ενήμερος για το τι συνειρμούς μπορεί να προκαλέσει αυτή η λέξη. Ξέρω ότι υπήρχαν εποχές που η απόδειξη της καθαρότητας αποτελούσε προγραμματικό στόχο της λαογραφίας, δηλαδή εποχές που η λαογραφία ήταν στρατευμένη. Και ξέρω ακόμη ότι αυτή η αντίληψη έχει ξεπεραστεί από τη σύγχρονη επιστήμη, αλλά και ότι, από την άλλη, υπάρχουν πλήθος νεοέλληνες που δεν το έχουν πάρει χαμπάρι και που εξακολουθούν να ανακατεύουν τα παλιομοδίτικα εθνικά τους ιδεώδη με την καταγραφή και ερμηνεία της πραγματικότητας. Όταν αυτοί λένε «ο βάρβαρος κατακτητής δεν μπόρεσε να αλλοιώσει την ελληνικότητα της ψυχής του λαού» κάνουν απλούστατα λάθος, γιατί σκέφτοννται με λάθος τρόπο.
Παρά ταύτα υποστηρίζω ότι υπάρχουν και κάποιες περιπτώσεις όπου, σκεπτόμενοι με τον τρόπο που η σημερινή επιστήμη δέχεται ως σωστό, μπορούμε και πάλι να καταλήξουμε σε παρόμοια συμπεράσματα. Δεν μπορώ να παραβλέψω το πόσο μικρές διαπολιτισμικές επιδράσεις εντοπίζονται στα 12νησα, απλώς και μόνο επειδή αυτά τα έλεγαν οι εθνόκαυλοι του περασμένου αιώνα που κάθε σύγχρονος άνθρωπος οφείλει να διαφωνεί μαζί τους. Ναι μεν κάτω τα στερεότυπα και ο Γκας Πορτοκάλος που όλα τα έβγαζε αρχαιοελληνικά, ναι μεν ζήτω η φιλία των λαών, αλλά αν άκριτα απορρίψουμε καθετί που να θυμίζει έστω και συμπτωμαστικά εκείνα τα ξεπερασμένα στερεότυπα, το μόνο που κάνουμε είναι να χτίζουμε σύγχρονα στερεότυπα.
Δεν ισχυρίζομαι ότι με παρεξήγησε κανείς, απλώς εξηγούμαι για κάθε ενδεχόμενο.
καλά, αυτό συμβαίνει στη γλώσσα όταν οι άνθρωποι είναι πράγματι κοσμοπολήτες…δεν ανοίκεις ούτε εδώ, ούτε 'κει - αλλά ταυτοχρόνος παντού. η ρόζα ασφαλώς τέτοια περίπτοση ήταν…άνετη με όλες τις παρέες…
Στο παρακάτω απόσπασμα από την “Εβραιοπούλα” με τον Βιδάλη υπάρχει ένας διάλογος στην αρχή όπου η Ρόζα λέει μερικές λεξούλες στα ισπανοεβραϊκά. Πιστεύω πως είναι το μόνο ηχητικό ντοκουμέντο που ακούμε τη Ρόζα να μιλάει λαντίνο:
https://www.sephardicmusic.org/artists/Vidalis,Giorgos/Vidalis,Giorgos.htm
Όσο για τη Γλυκερία, εμένα μου αρέσει πολύ, σαν τραγουδίστρια αλλά και σαν άνθρωπος. Σχετικά με τη γλώσσα…η Γλυκερία είναι πάρα πολύ δημοφιλής στο Ισραήλ και έχει βγάλει αρκετούς δίσκους στα εβραϊκά, όπου τραγουδάει και μεταγλωττισμένα ελληνικά λαϊκά και πολλά δικά τους κλασσικά “ανατολίτικα” τραγούδια. Απ, ό, τι έχω διαβάσει η προφορά της είναι καλή, παρόλο που δεν μιλάει τα εβραϊκά και πάντα έχει έναν διερμηνέα μαζί της όταν πάει στο Ισραήλ και εμφανίζεται στη τηλεόραση ή μιλάει με δημοσιογράφους. Μάλλον θα πρέπει να είσαι λίγο “μίμος” για να μπορέσεις να τραγουδήσεις σε μια γλώσσα χωρίς να τη ξέρεις καλά, και να έχεις κάποιον coach να σου δείχνει την σωστή προφορά των λέξεων. Πάντως, η περίπτωση της Γλυκερίας και των άλλων σύγχρονων τραγουδιστών που τραγουδάνε σε άλλες γλώσσες εκτός από τα ελληνικά είναι λίγο διαφορετική από την περίπτωση των παλιότερων τραγουδιστών, που ήξεραν ή θα είχαν ακούσει τουρκικά, αρμένικα και άλλες γλώσσες στο άμεσο περιβάλλον τους (τουλάχιστο οι Μικρασιάτες). Δηλαδή, η πολύγλωσση παραγωγή των Ελλήνων τραγουδιστών της Αμερικής είναι κάτι διαφορετικό από το σημερινό world music…έτσι λέω εγώ τουλάχιστο!
Εδώ η Γλυκερία τραγουδάει στα εβραϊκά στο σύγχρονο “ύμνο” “Shabechi Yerushalayim”:
Ίσως δεν τις έχω ακούσει/μελετήσει αρκετά για να εκφέρω γνώμη, αλλά έχω την εντύπωση πως μερικές σύγχρονες τραγουδίστριες με μεγάλο και multicultural ρεπερτόριο, όπως η Αρβανιτάκη, Τσαλιγκοπούλου, Γιαννάτου, τραγουδούν τα πάντα με περίπου το ίδιο ύφος (και το ίδιο ισχύει για τον Ακατονόμαστο…). Βέβαια, αυτό δεν σημαίνει ότι δεν είναι καλές τραγουδίστριες, όμως στα λαϊκά εγώ προσωπικά προτιμώ τις φωνές (φωνάρες!) της Καίτη Γκρευ, ή της Γιώτας Λύδια, παρόλο που το ρεπερτόριό τους είναι πιο περιορισμένο.
Όπως ήδη απάντησες μόνος σου “επισκέπτη”, πριν περάσει ένα άλφα χρονικό διάστημα δεν είναι εύκολο να κρίνουμε. Έστω όμως και τηρουμένων των αναλογιών, μια άποψη είναι δυνατόν να την έχει κανείς. Επειδή λοιπόν από Γλυκερία και Αρβανιτάκη δεν ξέρω καλά, να πω τι πιστεύω για τη Σαβίνα:
Αφενός, περίπου το ίδιο όπως η Εύα. Ίσως λίγο θετικότερα. Τη Σαβίνα τη θεωρώ σπουδαία τραγουδίστρια, όχι μόνο γιατί κάνει δύσκολα πράγματα αλλά γιατί με συγκινεί η φωνή και η ερμηνεία της. Αφετέρου όμως, θα την ακούσω όταν θέλω ν’ ακούσω Σαβίνα, όχι όταν θέλω ν’ ακούσω παραδοσιακά ή σεφαραδίτικα ή των Βαλεαρίδων. Το μουσικό είδος στο οποίο διαπρέπει είναι το είδος «Σαβίνα Γιαννάτου». Αυτό δεν είναι κακό, αρκεί να είσαι ενήμερος και συνειδητός ακροατής.
Χωρίς να θέλω να συγκρίνουμε μεγέθη, θεωρώ ότι κάτι ανάλογο ισχύει και για κείνους τους παλιούς. Ο Νταλγκάς, ο Κατσαρός, η Παπαγκίκα, η Ρόζα, βασικά τραγουδούσαν Νταλγκά, Κατσαρό, Παπαγκίκα και Ρόζα αντιστοίχως. Ο χρόνος έχει δείξει ότι οι ερμηνείες τους σε ρεμπέτικα, ελαφρά, δημοτικά, μακαμλήδικα και ό,τι άλλο έλεγε ο καθένας τους ήταν καλές (και φαντάζομαι ότι αυτό το αντιλαμβάνονταν και οι σύγχρονοί τους, όχι μόνο εμείς οι υστερινοί). Αυτό όμως δε σημαίνει ότι ήταν και πιστοί υπηρέτες του κάθε είδους.
Άρα στο αρχικό ερώτημα αν είναι καλός ο μύλος κι αν τ’ αλέθει όλα, η προσωπική μου απάντηση είναι ότι δεν ήταν πολυτάλαντοι. Ταλαντούχοι μεν ναι, κάργα. Όχι όμως πολυσχιδείς μουσικοί.
Σχετικά με τα όρια…
Υπήρχε χώρια ελληνική, χώρια τούρκικη, χώρια σεφαραδίτικη κλπ. μουσική στα αστικά κέντρα; Είναι πολύ της μόδας η άποψη περί της οθωμανικής (=πολυεθνικής / υπερεθνικής) ομπρέλας, κάτω από την οποία δεν υπήρχε παρά ένα ενιαίο πράγμα. Εμένα δε μ’ έχει πείσει.
Ακούστε τον «Γλεντζέ»: Καρσιλαμάς στο όνομα του Νίκου Στεφανίδη, που παίζει και κανονάκι, 1932. (Ρε παιδιά, είναι ο ίδιος Στεφανίδης που έπαιζε στα σέβεντις με τον Καρά;). Τραγουδάει ο Δημ. Ατραΐδης.
Έχει ένα γύρισμα από γνωστό καρσιλαμά. Η κυρίως μελωδία μάλλον πρωτότυπη είναι, δεν την έχω ξανακούσει. Τα λόγια είναι ελληνικά, όπως και οι συντελεστές (τουλάχιστον οι δύο που αναφέρονται) είναι Έλληνες. Αλλά το τραγούδι είναι ξεκάθαρα ξένη μουσική. Δεν υπάρχουν ελληνικά τραγούδια με τέτοια δομή, κι αν υπάρχουν μερικά είναι αυτά που μαρτυρούν όχι απλώς τούρκικη επίδραση αλλά κανονική τούρκικη σύνθεση. Δε χρειάζεται να είσαι Τούρκος για να γράφεις τούρκικη μουσική. Και Λάπωνας θα μπορούσε να γράφει ελληνικότατα τσάμικα αν τα είχε μάθει εις βάθος. Έτσι κι ο Έλληνας Στεφανίδης έγραψε ένα ξένο τραγούδι με ελληνικό στίχο.
Συνεπώς μπορεί τα όρια να μην ήταν στεγανά, αλλά υπήρχαν. Αβασάνιστα στερεότυπα του τύπου «δεν υπάρχουν όρια στη μουσική», ακόμη και στην δήθεν πιο ψαγμένη εκδοχή «δεν υπήρχαν στεγανά όρια ανάμεσα στην τάδε και δείνα μουσική της τάδε και δείνα περιόδου και περιοχής», δεν είναι παρά εμπόδια στην προσέγγιση της πραγματικότητας.
Έχουμε και τόσα άλλα παραδείγματα. Ακούσαμε πρόσφατα τον Τεκετζή και το τούρκικο πρότυπό του. Σαφέστατα δεν είναι το ίδιο! Ο Τεκετζής είναι ελληνικό τραγούδι, όχι ξένο με ελληνικό στίχο, και για να γίνει αυτό χρειάστηκε η αυθεντική τούρκικη μουσική να διασκευαστεί αισθητά.
Κάπου θα βρίσκονται και μερικά κομμάτια που στην ίδια ακριβώς μορφή να γίνονται εξίσου αποδεκτά από Έλληνες και Τούρκους (προχείρως π.χ. μου ‘ρχεται ο Μέμος, που ήταν σουξέ εδώ ένώ δεν έχει καν ελληνικούς στίχους και είναι και σε ρυθμό τζούρτζουνα που δεν υπάρχει ποτέ σε ελληνικά κομμάτια), αλλά στατιστικά αποτελούν την εξαίρεση. Σε γενικές γραμμές η αισθητική γραμμή είναι άλλη για τα ελληνικά κι άλλη για τα τούρκικα, γι’ αυτό άλλωστε και οι αλληλεπιδράσεις είναι εντοπίσιμες.
[Καταλαβαίνετε τι εννοώ «ποτέ» και «στατιστικά», παρακαλώ να μη σκαλώσουμε σ’ αυτές τις λέξεις. Όχι, δεν έχω κάνει στατιστική μελέτη.]
Πέπε, το τραγούδι που παρέθεσες αναφέρεται ως διασκευή παλιότερης μικρασιάτικης μελωδίας εδώ:
https://www.kanonaki.gr/index.php/el/kanonaki/nikos-stefanidis
Όσο για τις διαφορές στο ύφος της κάθε μουσικής παράδοσης, νομίζω ότι η γλώσσα και ο στίχος έχει επίσης σημασία, μαζί με τον τρόπο που παίζουν και τραγουδάνε οι μουσικοί/τραγουδιστές. Ας πούμε, ο “Τεκετζής” παραπέμπει σε εντελώς διαφορετικές καταστάσεις από το “Zeynebim”, που είναι ένα “ελεγειακό”, θα έλεγα, τραγούδι για μια χαμένη αγάπη
Εύα
Η γλώσσα, ναι. Κάθε γλώσσα έχει αναπτύξει κάποιες συνήθειες στη στιχουργική της, και τις ανάλογες μουσικές φόρμες για να ταιριάξουν οι στίχοι. Γι’ αυτό συχνά οι προσαρμογές στίχων σε ξένες μελωδίες είναι λίγο αταίριαστες και αναγνωρίζονται.
Το περιεχόμενο του στίχου όχι. Έχουμε χαρούμενες μελωδίες με τραγικούς στίχους και τ’ ανάπαλιν, και συχνά έχουμε λόγια χαρούμενα και λόγια τραγικά που τραγουδιούνται στον ίδιο σκοπό. Τουλάχιστον στα ελληνικά τραγούδια αυτό είναι συχνό, σε άλλες γλώσσες δεν ξέρω.
αυτό ίσως είναι το ποιό όμωρφο στοιχείο - και κάτι ιδιαίτερο ελληνίκό - αυτής της μουσικής! για μένα, το καλύτερο παράδειγμα είναι
"ο πόνος του πρεζάκια’ του αρτέμη. πιό ‘light’ τραγούδι (στο νιχαβέντ) δεν έχω ακούσει ποτέ - και μετά προσέχεις για πιο θέμα τραγουδάει…και αυτό είναι το πρόβλημα αυτής της μουσικής εκτός ελλάδας - αν παίζεις μαζί με/ η για ανθρώπους που δεν κατέχουν τη γλώσσα και δεν καταλαβαίνουν το πόνο στους στοίχους - ε, καταλαβαίνετε…