Χελιδονισματα, Κάλαντα του Μάρτη: Τι, πως και γιατι;

Τα χελιδονισματα είναι τα κάλαντα που έλεγαν τα παιδιά τη πρώτη μέρα του Μαρτη, από σπίτι σε σπίτι ζητώντας χρήματα. Πρώτη καταγραφή αυτού του δρώμενο έγινε στη Ρόδο, τον 2ο αιώνα μ.Χ από τον συγγραφέα Αθηναιο, ο οποίος έγραψε ότι ο ερχομός της άνοιξης γιορτάζοταν με “φεστιβαλ”,ας πούμε, χορούς τραγούδια θέατρο κλπ. Καλό μήνα λοιπον, ανοίγω το facebook και πετάγεται μια δημοσίευση με τα χελιδονισματα. Το ανοίγω λοιπόν εγώ έχοντας στο νου τα χελιδονισματα που έμαθα μικρος από τους γονείς μου, το βάζω να παίξει και ξαφνικά ακούγεται ένα πιάνο και μια σχολική μελωδία. Εκείνη τη στιγμή σκέφτηκα "σε όλα τα χωριά της Ελλάδος τραγουδούν τα χελιδονισματα με την δική τους εκδοχή κάτι που τα καθιστά πλούτο για την ελληνική παράδοση.

Και φτάνω στο σημείο να πω: γιατί να δημιουργηθεί μια μελωδία πανελλαδική; ποιος την συνθεσε; γιατι; πόσα ακόμα έθιμα που διδάσκονται στα σχολεία διδάσκονται λαθος;

Ας αναλύσουμε λίγο παραπάνω το έθιμο. Το ομοίωμα της χελιδόνας έχει ένα ξύλο στη μέση δεμένο με ένα σκοινί που πιάνεται και από τις δύο άκρες. Πάνω στο ξυλο είναι στερεωμένο το ομοίωμα της χελιδόνας με δυο-τρία κουδουνακια.
το ένα παιδί κρατάει από τα αριστερά το άλλο από τα δεξιά. Τραβάει πρώτα το ένα παιδί μετά το άλλο και έτσι η χελιδόνα περιστρέφεται δημιουργώντας ρυθμό με τα κουδουνια. Οι στίχοι πηγαίνουν ανάλογα το ρυθμό, ο οποίος είναι γρήγορος καθώς αν δεν είναι γρήγορη η περιστροφή δεν υπάρχει σταθερό tempo.

Πως λοιπόν οι δάσκαλοι διδάσκουν αυτή την ηλιθια μελωδία που τη μαθαίνουν πανελλαδικά στα σχολεία, όταν υπάρχει η γνώση των πραγματικών; προσωπικά,λόγω επαγγέλματος, προχτές διδάξα στην ομάδα των παιδιών τα χελιδονισματα της ρόδου και τους έδωσα και τη χελιδόνα για να καταλάβουν το έθιμο. Θεωρώ ότι κάθε σύλλογος πρέπει να ασχοληθεί με αυτό το θέμα, που αποτελεί το 1% της “πανελληνιοποιησης” των εθιμων και να διασωσουν όλα αυτά τα τοπικά χαρακτηριστικα που συνδέουν το σήμερα με την αρχαία Ελλάδα.

Ξαναλέω λοιπόν, τι είναι τα χελιδονισματα, πως τα άλλαξαν και γιατι τα αλλαξαν;

Γεια σου Νίκο.

Μου κάνει εντύπωση αυτό που γράφεις, γιατί πίστευα ότι η μελωδία που έχει γίνει πανελληνίως γνωστή είναι, ακριβώς, η ροδίτικη. Και αυτό δεν θα ήταν παράξενο, γιατί και το αρχαίο χελιδόνισμα που έχει βρεθεί ήταν από τη Ρόδο (τη σύνδεση έκανε ήδη ο Μπο-Μποβύ το 1930-τόσο, αν δεν είχε γίνει κι από νωρίτερα, και είναι πολύ ισχυρή). Πάντως εγώ τη ροδίτικη είναι που έχω ακούσει σε σχολεία.

Δεν ξέρω πόσο ζωντανό είναι σ’ εσάς το έθιμο. Σε μέρη που δεν είναι καθόλου, δεν το θεωρώ και τόσο τραγικό να μαθαίνουν μια μη τοπική μελωδία. Ούτε θεωρώ τραγική, για το σχολείο, μια εκτέλεση με πιάνο και χορωδία. Έτσι κι αλλιώς, και με τοπικά όργανα δε θα ήταν πιο αυθεντική, αφού η πραγματικά αυθεντική εκτέλεση είναι με σκέτες παιδικές φωνές. Τώρα βέβαια, αν ένας δάσκαλος επιχειρήσει μια πλήρη αναβίωση του εθίμου, δηλαδή όχι απλώς να μάθει στα παιδιά το τραγούδι αλλά και να τα βγάλει στις στράτες να κάνουν όντως γύρα στα σπίτια*, και μάλιστα σε μέρος όπου αυτό γινόταν, ε, προφανώς καλό είναι να γίνει με την τοπική μελωδία.

Πάντως και τα πιο συνηθισμένα κάλαντα, Χ’γέννων και Πρωτοχρονιάς, είναι πολύ σπάνιο οπουδήποτε να τα ακούσεις σε άλλη εκτέλεση εκτός από τις πανελλήνιες. Ακόμη και στην Ικαρία, που τα κάλαντά της είναι το μεγαλύτερο σουξέ της ενότητας «Κάλαντα απ’ όλη την Ελλάδα» τις τελευταίες δεκαετίες, αν ψάξεις στο ΥΤ περιστατικά πραγματικών καλάντων θ’ ακούσεις (και) τα πανελλήνια.


*Σε όσα τοπικά χελιδονίσματα έχω ακούσει, καταγραμμένα κυρίως τον καιρό που το έθιμο ήταν ζωντανό, γίνεται συχνά αναφορά σε δάσκαλο και μαθητές. Άρα το να τους τα μάθει ο δάσκαλος και να οργανώσει το όλο έθιμο είναι κάτι που μάλλον γινόταν από παλιά. Αυτό φυσικά σημαίνει κάποια ευθύνη για τον δάσκαλο.

Σωστά είναι το ροδιτικο! Έλα όμως που ο σκοπός ενώ είναι παραλλαγή του σκοπού για πολύστιχα τραγουδια δεν είναι των χελιδονισματων! Μόλις σήμερα ανέβασα τα χελιδονισματα Νότιας Ρόδου. Οπότε ποιας ρόδου είναι η μελωδια; σημειώνω πάλι ότι πρακτικά δεν γίνεται να τραγουδήσει καποιος αυτή τη μελωδία με τις χελιδονες.

Νίκο μήπως, λέω, μήπως; τα παραψιψιρίζεις τα πράγματα; όπως λέει και ο Περικλής, δεν είναι υποχρεωτικό να μάθουν τα παιδιά την τοπική μελωδία, όταν αυτή έχει ήδη ξεχαστεί εδώ και γενεές κάτι λιγότερο από δεκατέσσερες. Δεν είναι τόσο τραγική η χρήση του πιάνου, άσε που οι πραγματικά ακαλλιέργητες παιδικές φωνές είναι τόσο φάλτσες που ίσως να μην τις άντεχες, ενώ το πιάνο τις βοηθάει να στηθούν σωστότερα. Και τα καθοδηγεί να τραγουδήσουν, αν η μελωδία φαντάζει σήμερα τόσο απόκοσμη ώστε να μην μπορούν να την τραγουδήσουν. Όσο για το “πόσα έθιμα που διδάσκονται στο σχολείο, διδάσκονται λανθασμένα;”, να 'ταν το μόνο… Εδώ ξεκινάμε με (πανελλήνια συντονιζόμενη!) οργανωμένη μεθόδευση να διδαχτούν τα παιδιά λανθασμένη Ιστορία!

Ισως να το παραψυριζω,μόνο που χτες έβλεπα μια εκπομπή του Παναγιώτη μυλωνα στο μέγαρο μουσικής με μουσική από όλη την Ελλάδα. Και όταν έφτασε η ώρα των Δωδεκανήσων ακούστηκαν τα χελιδονισματα με τη σχολική μελωδία. Και λέω γιατί να παρουσιάσεις αυτά ενώ υπάρχει αυθεντική ηχογραφηση; δεν ξέρω βλέπω τα πράγματα όπως είναι ίσως αισθητικά να ήταν καλύτερα, αλλά πάλι η παράσταση ήταν για την παράδοση.

Γιατί και ο κύριος Μυλωνάς, την ευκολία του κυττάει και δεν κάθεται να σκάσει, όπως εσύ Νίκο.

Το αναφέρει και ο Δημαράς στην αρχή της Ιστορίας της νεοελληνικής λογοτεχνίας.

[τα αποσιωπητικά σε παρένθεση, δικά μου)

Μήπως δηλαδή, λέω τώρα εγώ ο περί το συγκεκριμένο θέμα παντελώς άσχετος, η οποιαδήποτε λαϊκή μελωδία, που μας αρέσει επειδή ακριβώς είναι λαϊκή, αφτιασίδωτη κλπ. κλπ. όταν παρουσιαστεί με πιάνο, σχολική χορωδία και δασκάλα να διευθύνει, φαντάζει πλέον ηλίθια (sic) ως μελωδία και επομένως, την απορρίπτουμε;