Η Πηριστιερούδα δεν είναι, βεβαίως, κάλαντα, αλλά και αυτό (θεωρητικά, τουλάχιστο) μπρος σε πόρτα τραγουδιέται. Μου διαφεύγουν κάποιες λέξεις των στίχων, μήπως υπάρχουν κάπου; (το σαράντα μέρες εντάξει, είναι πασίγνωστο)
Αμφιβάλλω αν και οι Σαράντα μέρες είναι ακριβώς κάλαντο.
Προς το τέλος λέει «το γείνορο που είδα» (=όνειρο). Το αμέσως πιο πριν είναι ακατάληπτο, και νομίζω ότι ακόμη και στο φυλλάδιο του δίσκου (δεν το έχω πρόχειρο) δεν έχει αποκρυπτογραφηθεί.
1 «Μου αρέσει»
Ε, πώς δεν είναι ακριβώς κάλαντο! Το μήνυμα είναι σαφέστατο: Χριστός γεννήθη. Το ότι τα γεννητούρια έχουν ντράβαλα, πόνους και απαιτήσεις, είναι κάτι που ο λαός το ξέρει πολύ καλά και, άσε τους άλλους να λένε….
Τα παινέματα και οι προτροπές για κεράσματα (τί κεράσματα, και κότες ολόκληρες ζητάνε άμα λάχει…) δεν είναι υποχρεωτικά ενταγμένα στο κυρίως κείμενο. Βέβαια, κάνει εντύπωση ο απρόσμενος ρεαλισμός του κειμένου, σε συνδυασμό με την πλήρη (ίσως και σκοπούμενη;) αποφυγή παινεμάτων - προτροπών. Υπάρχει περίπτωση να τραγουδηθεί αυτός ο στίχος εκτός τελετουργικού των καλάντων ή εκτός εορταστικής περιόδου; Υπάρχει περίπτωση να τραγουδηθεί μπρος σε ανοιγμένη πόρτα και να μην δοθούν κεράσματα;
Δε γνωρίζω. Σκέφτομαι όμως ότι, μιας και η γύρα για τα κάλαντα (με ενήλικους καλαντιστάδες) συχνά καταλήγει σε γλέντι στο κάθε σπίτι, ίσως να λέγαν και τραγούδια χριστουγεννιάτικα αλλά που να μην είναι κάλαντα.
Τα καθαυτού κάλαντα ανήκουν σε 2-3 τύπους πανελληνίως για κάθε γιορτή. Δε λέω, θα υπάρχουν και εξαιρέσεις, αλλά οπωσδήποτε κάθε εξαίρεση είναι ύποπτη. Εδώ λοιπόν η υποψία μου είναι ότι υπήρχε άλλο «καθαυτού» κάλαντο, και ότι αυτά είναι κάτι παρεμφερές αλλά όχι ακριβώς κάλαντα.
Υπάρχουν τέτοια, και δεν τα ξέρω; Και βεβαίως, δεν εννοώ το «Άγια νύχτα» (Stille Nacht) ή το Ώ έλατο (Oh Tannenbaum!) που σίγουρα τραγουδιόνταν τα Χριστούγεννα σε αθηναϊκά σπίτια, συνοδεία πιάνου βεβαίως, από την οικοδέσποινα ή κάποια κόρη, και προπολεμικά ακόμα.
Μεμονωμένα υπάρχουν. Π.χ. στη σχετικά πρόσφατη έκδοση του ΚΕΠΕΜ με παλιές καταγραφές καλάντων, θυμάμαι ένα χανιώτικο που είναι ένας κοινός συρτός με μαντινάδες, μόνο που είναι κάπως αγιοβασιλιάτικης θεματολογίας. Πάλι από την Κρήτη, από την άλλη μπάντα, ορεινά του Ν. Λασιθίου, ο Δ. Σγουρός έχει καταγράψει και παίξει σε δίσκο χριστουγεννιάτικες (ή πρωτοχρονιάτικες;) μαντινάδες που σχετίζονται μεν με τον επίλογο των συνήθων καλάντων (δώσε και τούτο, δώσε κι εκείνο, και λάδι, και καρύδια, και αβγά κλπ.) αλλά είναι αυτονομημένες, σε σκοπό κοντυλιών και χωρίς τίποτε πιο πριν. Και τα γνωστά φουρνιώτικα κάλαντα (βάλτε μας κρασί να πιούμε), που από παρανόηση έχουν γίνει γνωστά ως ικαριώτικα, τι είναι; γλεντζέδικα δίστιχα γενικού τύπου.
Σε άλλο επίπεδο, έχω ακούσει και τραγούδια… καλικαντζάρων! (Απώσταν αποθάναμε σύγληνα δεν εφάγαμε…) Αυτά σαφώς δεν είναι κάλαντα, αλλά είναι της εποχής.
Μετά, ο γνωστός σκοπός «Έντεκα» της Κοζάνης (Τι ήθελα και σ’ αγαπούσα) για κάποιον λόγ που αγνοώ ονομάζεται και «Αγιοβασιλιάτικος».
Δεν έχω υπόψη μου να έχει αναγνωριστεί από κάποιον ξεχωριστή κατηγορία «τραγούδια 12ημέρου εκτός από κάλαντα», αλλά από δω κι από κει μαζεύονται μερικά. Και δε φαίνεται παράλογο: όπως οι αστοί τραγουδούσαν Άγια νύχτα και Ω έλατο, γιατί να μην τραγουδούσαν κι οι αγρότες κάτι ανάλογο, προσαρμοσμένο στις δικές τους συνήθειες;
Γιατί οι συνήθειές τους, απλούστατα δεν προβλέπουν τραγούδια μη χρηστικά, και τραγούδια χρηστικά που να σχετίζονται με το δωδεκάμερο είναι … τα κάλαντα και μόνον, και ίσως ελάχιστα παρακλάδια / σπαράγματα όπως αυτά που αναφέρεις.
Λοιπόν, πάμε ξανά πιο οργανωμένα. (Είπα ν’ ανοίξω και καμιά πηγή, αντί όλο από μνήμης.) 
α) Οι στίχοι:
Δεν ακούς περιστερούδα μου; Ήρθα στον μαχαλά σου
κι ο μαχαλάς σου ξύπνησε κι εσύ βαριά κοιμάσαι.
Κι αν κοιμάσαι κόρη ξύπνησε, κι αν κάθεσαι έβγα έξω.
-Κοιμούμαι αφέντη μ’, κοίμουμαι, βαριά ειμαι υπνωμένη,
να μη ‘χα πέσ’, κι αντά 'πεσα, το γείνορο που είδα.
[Εντός αγκυλών παρατίθενται και στίχοι για το όνειρο.]
Δηλαδή: κοιμάμαι, που να μην είχα πλαγιάσει. Κι όταν πλάγιασα, τι όνειρο ήταν αυτό που είδα!
Τους αντιγράφω από το βιβλίο της ως άνω έκδοσης, όπου επίσης σχολιάζεται το περίεργο μέτρο (16σύλλαβο στους μονούς στίχους, 15σύλλαβο στους ζυγούς, κατά τη μελωδία). Στη συνέχεια λέει:
…η Πιριστιρούδα, τραγούδι με θέμα άσχετο προς την εορτή, που ωστόσο ξεκινά καλώντας την κοπέλα να ξυπνήσει και αναγγέλλοντας τον ερχομό του νέου στη γειτονιά. Για τον λόγο αυτόν καθιερώθηκε προφανώς να λέγεται ως εισαγωγή στα κάλαντα. Ο Σ. Καράς στις χειρόγραφες σημειώσεις του το ονομάζει προοίμιον αγερτήριον.
[…]
Το δεύτερο μέρος των καλάντων, το οποίο ο Σ. Καράς στις χειρόγραφες σημειώσεις του το αναφέρει ως κυρίως κάλαντα, αναφέρεται στη γέννηση του Χριστού…
Βέβαια δε διευκρινίζεται (=δεν είναι γνωστό) αν ο Καράς το έμαθε αυτό κάπου ή απλώς το υπέθεσε μόνος του.
Ε, εντάξει… Σε μια επίσκεψη που ξεκινάει για κάλαντα και καταλήγει σε γλέντι, δεν είναι απίθανο, εκτός από εντελώς «γενικά» τραγούδια (=όσα θα λέγονταν και σε οποιοδήποτε άλλο γλέντι μες στη χρονιά) να λέγονται και κάποια που να κολλάει η θεματολογία τους με τις ημέρες χωρίς να είναι κάλαντα.
Το Ελάτε εδώ γειτόνισσες, το ηπειρώτικο, το ξέρεις; Κι αυτό κυκλοφορεί σε συλλογές παραδοσιακών καλάντων. Είναι καταπληκτικό τραγούδι, αλλά δεν μπορεί ρε παιδί μου να είναι κάλαντο! Ακόμη κι αν αφαιρέσουμε νοερά τις συνήθεις ενορχηστρώσεις (με φουλ κομπανία, βέρσο στο κλαρίνο κλπ.) και το φανταστούμε με σκέτες φωνές.
Φυσικά και δεν είναι κάλαντα. Κάποιος να ξέρει από Θεσπρωτία, ας μας εξηγήσει το τελετουργικό όπου φτιάχνονταν οι τηγανίτες που ονομάζονται «σπάργανα» και πώς «αλλάζεται ο Χριστός». Κάποιο έθιμο πρέπει να είναι, της παραμονής ή προπαραμονής χριστουγέννων. Ανάλογα με τα διάφορα τελετουργικά γάμων, κυρίως σε Δωδεκάνησα αλλά και αλλού φυσικά, όπου διάφορες δουλειές όπως ξύρισμα γαμπρού, πλάσιμο κουλουριών κλπ. συνοδεύονται από σχετικά τραγούδια, κάτι ανάλογο θα υπήρξε κι εδώ. Μάλιστα, σε κάποιαν από τις καταχωρημένες στο γτ ηχογραφήσεις, κάποιος από Θεσπρωτία σχολιάζει από κάτω «Μα δεν είναι κάλαντα αυτό το κομμάτι, η δισκογραφία το ονομάτισε έτσι». Μάλλον ο άνθρωπος εκνευρίστηκε γιατί του άλλαξαν χρήση του κομματιού. Και βεβαίως, ποτέ τέτοια τραγούδια δεν τραγουδιόντουσαν σε γλέντι στην ταβέρνα κλπ. σε παλαιότερες βεβαίως εποχές. Σήμερα, ναι…
Α μάλιστα, αυτό δεν το ήξερα. Ε να λοιπόν: κανονικά λειτουργικό (χρηστικό) κομμάτι, για μια λειτουργικότητα που δεν τη φανταζόμουν. Το ίδιο μπορεί να έχει συμβεί και σε άλλα.
Πολύ πιθανόν και άλλα.
Λειτουργικός είναι, τώρα που το θυμήθηκα, και ο Ες-Βασίλης, το καππαδόκικο. Αν και αυτό μάλλον δεν έχει παρανοηθεί: η αναπαράσταση του καππαδόκικου δρώμενου, καθώς είναι πολύ υποβλητική, είναι προσφιλής στις χορευτικές ομάδες κι έτσι αυτός ο κόσμος ξέρει ότι δεν είναι κάλαντο. Είναι όμως άλλο ένα παράδειγμα λειτουργικότητας που δεν τηφαντάζεται κανείς αν δεν του την πουν.