- Ο Νινί μανές
Με αυτό τον τίτλο υπάρχει ένα τραγούδι με τη Μαρίκα Φραντζεσκοπούλου (Πολίτισσα), που δεν είναι μανές. Πρόκειται για ένα συγκλονιστικό νανούρισμα προς ορφανό παιδί, εκτελεσμένο σε ύφος μανέ (υπόκρουση τσιφτετελιού, σύντομα ενδιάμεσα ταξίμια, και όλο το φωνητικό στυλ), αλλά, πρώτον, έχει δύο απανωτά δίστιχα που το καθένα αποτελεί μελωδική ενότητα από μόνο του χωρίς περαιτέρω υποδιαιρέσεις (=δομή άσχετη από του μανέ), δεύτερον, η εκφορά των στίχων είναι πολύ πιο σύντομη απ’ ό,τι των μανέδων, και τρίτον, η μελωδική εξύφανση γίνεται κυρίως στα ίδια τα λόγια κι όχι μόνο στα επιφωνήματα.
Το έχουν οι τρεις από τις τέσσερις πηγές - Ρ.Διάλογοι, Μανιάτης και βάση ΣΛ-, όχι το φυλλάδιο ΣΛ, ενώ υπάρχει και στο ΥΤ. Τίτλος «Νινί μανές» παντού, μόνο που η βάση ΣΛ προσθέτει εντός παρενθέσεως το πρώτο ημιστίχιο, «(Κοιμήσου ορφανό παιδί)». Δίσκος Odeon GA-1486 DE, όπου οι Ρ.Δ. προσθέτουν και αριθμό μήτρας GO-1539, 1930.
Στίχοι (τους παραθέτουν με μικρολαθάκια ο Μανιάτης και η βάση ΣΛ - εδώ διορθωμένοι):
Κοιμήσου ορφανό παιδί και δάκρυα μη χύνεις,
της τύχης σου ήτανε γραφτό ολόρφανο να μείνεις.
(Κοιμήσου ορφανό μωρό, νάνι.)
Παιδί μου τη μανούλα σου στον Άδη την πηγαίναν,
είχε τα μάτια ανοιχτά και έκλαιγε για σένα.
(Κοιμήσου ορφανό παιδί, νάνι.)
Με άλλους στίχους, αλλά ίδιας θεματολογίας, υπάρχει επίσης ένα κομμάτι με τον Ασίκη. Το αναφέρουν οι Ρ.Δ. και ο Μανιάτης με τίτλο «Νινί μανές» και η βάση ΣΛ ως σκέτο «Νινί» (στο ΥΤ «Το νινί», με άρθρο). Δίσκος Columbia 18052 GB, αρ. μ. (μόνο από τους Ρ. Διαλόγους) 20587, χρονολογία 1929 (Ρ.Δ.) ή 1930 (Μανιάτης, βάση ΣΛ).
Στίχοι (διορθωμένοι σε σχέση με τον Μανιάτη):
Κοιμήσου γιατί χάσαμε παιδί μου τη μαμά σου,
να σε φιλήσω μάτια μου να δροσιστεί η καρδιά σου.
(Νιν, νιν, νάνι.)
Σε μια στιγμή ορφάνεψες κι έχασες τη φωλιά σου,
μέρα και νύχτα αγρυπνώ παιδάκι μου κοντά σου.
(Νιν, νιν, νάνι.)
Παρά την αρκετά ελεύθερη απόδοση της μελωδίας και από τον Ασίκη και από τη Μαρίκα την Πολίτισσα, βασικά πρόκειται για την ίδια σύνθεση, με ιδιαίτερο χαρακτηριστικό το ότι οι δύο μελωδικές ενότητες (μία για κάθε δίστιχο) είναι διαφορετικές. Στη δεύτερη είναι που κυρίως αποκαλύπτεται ότι πρόκειται για το ίδιο κομμάτι, το οποίο άρα είναι τυποποιημένο μεν, αλλά όχι μανές.
Τέλος, μια τρίτη ηχογράφηση που φαίνεται αρκετά απομακρυσμένη τις δύο άλλες, αν όχι εντελώς άσχετη, είναι του Παπασιδέρη 1933: τίτλος «Ουσάκ Νινί μανές», δίσκος Columbia DG-0338, αρ.μήτρας: WG-548 (αλληλοσυμπληρούμενες πληροφορίες, χωρίς αντιφάσεις, και από τις τέσσερις πηγές -μόνο στη βάση ΣΛ ο τίτλος ορθογραφείται διαφορετικά, «Ουσάκ Νινή μανές»- καθώς και από το ΥΤ ). Δίστιχο: «Για μένα η μέρα χάνεται κι ο ήλιος χαμηλώνει / και της καρδιάς αυξάνονται τα βάσανα κι οι πόνοι».
Τόσο στιχουργικά όσο και μουσικά φαίνεται να έχουμε έναν εντελώς κλασικό μανέ, χωρίς καν ένδειξη ότι μπορεί να είναι τυποποιημένος, πόσο μάλλον χωρίς καμία σχέση ούτε με νανουρίσματα ούτε με θάνατο μάνας, ορφάνια κλπ. Δεν ακούγεται πουθενά η λέξη «νινί» του τίτλου, ούτε καμιά άλλη σχετική. Θα τον προσπερνούσε κανείς σαν έναν ακόμη ουσάκ μανέ, αν δεν έμενε η απορία: Γιατί τον τιτλοφόρησαν Ουσάκ Νινί;
Όποιος υποψιαστεί μια πιθανή σχέση με τις δύο προηγούμενες ηχογραφήσεις (που είναι επίσης Ουσάκ) μπορεί, ψυλλιασμένος, να παρατηρήσει κάποια ομοιότητα στη μελωδία. Η ομοιότητα όμως αυτή είναι τόσο καλά κρυμμένη πίσω από τις σημαντικές διαφορές στη δομή, στον ρυθμό εκφοράς των συλλαβών, στη θέση κάθε συλλαβής μέσα στον μουσικό χρόνο (όλα αυτά στον Ουσάκ Νινί γίνονται όπως σε όλους τους μανέδες, αντίθετα από πριν), και ακόμη πίσω από τα εκτενή αμανετζήδικα επιφωνήματα (στα οποία μάλιστα ο Παπασιδέρης, όπως το συνηθίζει και γενικότερα, εκτείνει τα μελίσματά του σε τόση έκταση προς τα πάνω και προς τα κάτω ώστε να καταργεί κάθε έννοια 4χόρδου ή 5χόρδου), ώστε ό,τι τελικά απομένει ως κοινό σημείο μπορεί να μην είναι και τίποτε περισσότερο από ένα κλασικό σεΐρι στο Ουσάκ. Με άλλα λόγια, δεν μπορώ να πάρω όρκο αν είδα μια ομοιότητα επειδή όντως υπάρχει ή επειδή ήθελα να τη δω.
Περαιτέρω σχόλια και σκέψεις σχετικά με τον Νινί Μανέ:
Στο γιουτουμπάκι με τη Μαρίκα την Πολίτισσα διαβάζουμε
…Με τον ίδιο τίτλο “Nini” ή “Ninni” έχουν ηχογραφηθεί τραγούδια και στα τουρκικά· άλλωστε η λέξη “Ninni” μεταφράζεται ως νανούρισμα. Στα ελληνικά υπάρχει άλλη μία φωνογράφηση με τον ίδιο τίτλο : του Γρηγόρη Ασίκη (φωνογραφημένο το 1928) που χρησησιμοποιεί την ίδια μελωδία με αντίστοιχο ομότιτλο τουρκικό τραγούδι. (Οι πληροφορίες λήφθηκαν από το βιβλίο (με cd) του Αριστομένη Καλυβιώτη : “ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ Η ΜΟΥΣΙΚΗ ΖΩΗ ΠΡΙΝ ΤΟ 1912”, Καρδίτσα 2015. Επίσης πληροφορίες και το τραγούδι στη σελίδα rebetiko.sealabs.net
Από τα παραπάνω στοιχεία, το ότι «Ninni» στα τούρκικα σημαίνει νανούρισμα επιβεβαιώνεται (και δε φαίνεται να έχει σχέση με το ελληνικό βρεφικό «νινί = μωρό»). Άλλωστε, ακούμε τον Ασίκη να λέει εν είδει ρεφρέν «νιν, νιν, νάνι», όπου το «νιν νιν», άνευ νοήματος στα ελληνικά, είναι προφανώς το τούρκικο αντίστοιχο του «νάνι».
Ποιο είναι όμως το αντίστοιχο ομότιτλο τουρκικό τραγούδι; Δεν ξέρω τι ακριβώς γράφει σχετικά ο Καλυβιώτης - όποιος διαβάζει κι έχει το βιβλίο, ας κάνει έναν κόπο να μας τα μεταφέρει με ακρίβεια, αφού η αναζήτηση στο ΥΤ με βάση τη λέξη ninni δίνει, όπως είναι αναμενόμενο, άπειρες ηχογραφήσεις με νανουρίσματα κάθε εποχής και ύφους. Ευχαριστώ πολύ.
Πάντως όλες οι ενδείξεις κατατείνουν στο ότι τουλάχιστον τα δύο τραγούδια πρέπει να προέρχονται από ένα αρχικό πρότυπο, και δη τούρκικο:
-Διαφορετικοί στίχοι, αλλα΄ίδια ιστορία: γιατί να σκεφτεί κάποιος να γράψει κάτι τέτοιο, αν δεν το έχει ήδη ακούσει σε κάποια άλλη μορφή;
-Τούρκικος τίτλος, και -στον Ασίκη- τούρκικη επωδός (νιν νιν - αν όντως αυτό είναι το «νάνι νάνι» στα τούρκικα, που δεν το ξέρω, απλώς το υποθέτω).
-Αμανεδοειδής απόδοση χωρίς να είναι αμανές: είδαμε όμως (#29) ότι οι μόνες άλλες εντοπισμένες περιπτώσεις τραγουδιού που να μοιάζει τόσο με μανέ χωρίς να είναι, προέρχονται από τούρκικα κομμάτια, μάλλον γαζέλια. Άλλη τέτοια ελληνική φόρμα δεν υπάρχει.
Στη βάση ΣΛ βρίσκω άλλο ένα κομμάτι, τούρκικο απ’ ό,τι καταλαβαίνω, που θα μπορούσε ενδεχομένως να είναι η ίδια μελωδία, αν και η άγνωστή μου γλώσσα με τη διαφορετική, σε σχέση με τα ελληνικά, κατανομή των συλλαβών στον μουσικό χρόνο δε με βοηθάει να είμαι σίγουρος: «Νινή Γκαζέλ», μουσ.-στ. Λ. Σαββαΐδης, 1931. Αντιγράφω από την εκεί ανάρτηση:
Στο όνομα του Λάμπρου Σαββαΐδη. Το κομμάτι βρέθηκε με τον τίτλο “Νινί (80156 - 70363)”. Ο Μανιάτης όντως καταγράφει ένα κομμάτι με αυτόν τον αριθμό δίσκου και μήτρας ωστόσο το καταχωρεί ως οργανικό ενώ το παρόν έχει και φωνή και μάλιστα σε ξένη γλώσσα (μάλλον τούρκικα). Συνεπώς, τα στοιχεία του παρόντος τραγουδιού σημειώνονται με επιφύλαξη. Pathe Γαλλίας X-80156 / 70363.
Δεν καταλαβαίνω πολύ καλά τι γίνεται εδωπέρα. Η παραπομπή στον Μανιάτη δεν αφορά το βιβλίο για τους μανέδες αλλά κάποιο άλλο - υποθέτω την Εκ Περάτων, που δεν την έχω. Και διερωτώμαι μήπως το όνομα Λάμπρος Σαββαΐδης είναι παραδρομή αντί Λεονταρίδης, αφού δεν έχει κανονάκι αλλά λύρα.
(Ακούμε μια ηχογράφηση, άρα κάποιος την ανέβασε. Άρα κάποιος έχει τον δίσκο, έτσι δεν είναι; Θα περίμενα πρώτα να μάθουμε από πρώτο χέρι -από τον κάτοχο του δίσκου- τι γράφει η ετικέτα, και μετά τι έχει γράψει, ορθά ή όχι, ο Μανιάτης.)
Να συγκρίνουμε άραγε και μ’ ένα ακόμη τούρκικο Νιννί Γκαζέλ; Fevzi Üreten, τίτλος «Ağlayan Yavruma Ninni (Gazel)», 78στρ., άλλα στοιχεία δε γνωρίζω, το βρήκα τυχαία. Ίσως και πάλι διακρίνεται μια ομοιότητα, αλλά έχουμε ήδη μπει σε νερά που ούτε τα γνωρίζω ούτε τα καταλαβαίνω - εδώ καλά καλά δεν έχω καταλάβει τι είναι το γκαζέλ.
Ο λόγος που παρά ταύτα επιμένω τόσο πολύ στον Νινί Μανέ (ενώ δεν είναι καν μανές!), είναι ο εξής:
Στη φιλολογία περί μανέ, ένας κοινός τόπος είναι ο συσχετισμός του με τα μοιρολόγια και τα νανουρίσματα. O Νινί Μανές, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά το περιεχόμενό του, είναι ταυτόχρονα και μοιρολόι και νανούρισμα (άσχετα αν επί της ουσίας δείχνει να είναι απλώς ένα τραγούδι, που μιλάει για τον πόνο του θανάτου και για τον ύπνο του ορφανού, και όχι κάτι που λειτουργικά να έχει όντως χρησιμοποιηθεί είτε για μοιρολόγισμα νεκρής είτε για αποκοίμισμα παιδιού).
Ο διπλός αυτός συσχετισμός εντοπίζεται ήδη το 1881 στο γνωστό κείμενο του Γ. Φαίδρου για τον «σμυρναϊκό μανέρω», τον βρίσκουμε δε ακόμη και στο σχετικά πρόσφατο άρθρο της Γκέιλ Χολστ για τον αμανέ (το οποίο δεν μπόρεσα να βρω πότε δημοσιεύτηκε - περιλαμβάνεται σε φετεινό -2019- συλλογικό τόμο, αλλά στο φόρουμ είχε αναφερθεί από το 2006) - Μάλιστα η Χολστ, στην ηλεκτρονική έκδοση του άρθρου της, παραθέτει ακριβώς την ηχογράφηση του Νινί μανέ.από τη Μαρίκα την Πολίτισσα.
Φυσικά, το κείμενο του Φαίδρου δε θα άντεχε ούτε στιγμή σε μια στοιχειωδώς κριτική ανάγνωση. Η Χολστ δεν έχει την παραμικρή αυταπάτη περί αυτού. Έτσι, αντί να χασομερήσει εξηγώντας γιατί δεν ευσταθούν οι αυθαίρετες νοητικές ακροβασίες του Γ. Φαίδρου, το τοποθετεί στη σωστή θέση που του πρέπει σε μια ανασκόπηση της συζήτησης περί μανέ, δηλαδή: «Αν ένας Έλληνας λόγιος του 19ου αιώνα θέλησε να χαρίσει στον μανέ αρχαιοελληνικές ρίζες, τι συμπεραίνουμε από αυτή του την επιθυμία;».
Αυτό δεν την εμποδίζει να υιοοθετεί κι η ίδια τον συσχετισμό μεταξύ μανέ αφενός και μοιρολογιού και νανουρίσματος αφετέρου. Στηρίζει μάλιστα σ’ αυτό τον συσχετισμό μια ολόκληρη συλλογιστική σχετικά με τον έμφυλο (γυναικείο) χαρακτήρα του μανέ, χάριν της οποίας επιστρατεύει πληροφορίες για το μοιρολόι και το νανούρισμα από ένα σωρό χώρες, πολιτισμούς, και ερευνητές.
Η γνώμη μου είναι ότι η Χολστ δεν έχει ακούσει μανέδες. Τους έχει πάρει τ’ αφτί της λίγο ξώφαλτσα, παρατήρησε ότι είναι αργά άρρυθμα φωνητικά τραγούδια όπως το νανούρισμα και το μοιρολόι, δεν έψαξε ούτε κατ’ ελάχιστον να εντοπίσει τι άλλο μπορεί να υπάρχει που να χαρακτηρίζει αυτό το είδος, επομένως τι κοινά και τι διαφορές υπάρχουν με τα άλλα δύο είδη, και βιάστηκε να βγάλει συμπέρασμα. Και το ίδιο υποψιάζομαι και για όσους άλλους έχουν υιοθετήσει αυτό τον συσχετισμό.
Αν, παρ’ όλα ταύτα, υπάρχει κάπου ένα σημείο στο οποίο όντως τα τρία είδη -μανές, μοιρολόι, νανούρισμα- συναντώνται, αυτό είναι ο Νινί Μανές. Γι’ αυτό τον λόγο, κρίνω πως κάθε επιπλέον πληροφορία που θα μπορουσε να βρεθεί σχετικά με τον έλληνικό ή τον τούρκικο Νινί μανέ / Νινί γκαζέλ είναι πολύτιμη.