Τυποποιημένοι μανέδες

Θέσεις & αντιθέσεις
6
  1. ΜΑΤΖΟΡΕ ΜΑΝΕΣ (που είναι Χιτζάζ)

Την ύπαρξη αυτού του αντιφατικά τιτλοφορημένου μανέ την πληροφορήθηκα, όπως σημείωσα στο #1, από τον Ανδρίκο. Επειδή μου φάνηκε παράξενο (όσο κι αν δεν είναι βέβαια απίθανο) να έχει γίνει τέτοια παρονομασία, υπέθεσα ότι θα είναι κάτι που συνέβη άπαξ. Αντ’ αυτού, με τη βοήθεια των πηγών που αναφέρω στο προηγούμενο μήνυμα εντόπισα τον εντυπωσιακό αριθμό των 21 ηχογραφήσεων! Μετά σταμάτησα για να μην καώ, ωστόσο είναι βέβαιο ότι έχουν γίνει κι άλλες, ενώ είναι πιθανόν να υπάρχουν κάποιες και στο ΥΤ.

Οι ηχογραφήσεις που βρήκα είναι:

Γ. Τσανάκας, 1909.

Λευτ. Μενεμενλής, 1910.

Σταμάτης Μπόγιας, 1911.

Βαγγ. Σωφρονίου, 1926.

Αντ. Νταλγκάς (α), 1926.

Κ. Νούρος (α), 1926.

Κ. Θωμαΐδης, 1928.

Αντ. Νταλγκάς (β), 1928.

Κ. Καρίπης, 1928.

Στ. Περπινιάδης, 1929.

Ρ. Εσκενάζυ (α), 1929.

Κ. Νούρος (β), 1929.

Παν. Χριστοδούλου, 1930.

Κ. Νούρος (γ), 1930.

Αγγ. Παπάζογλου, 1930.

Αχιλλέας Μπαρούσης, 1930.

Αντ. Νταλγκάς (γ), 1931. (Ειδικά εδώ κρατάω μια επιφύλαξη, βλ. πιο κάτω.)

Κ. Ρούκουνας, 1931.

Μαρίκα Πολίτισσα, 1932.

Ρ. Εσκενάζυ (β), 1932.

Αμ. Βάκα, 1948.

Βρήκα μόνο έναν μανέ με το ίδιο όνομα που να μην είναι ο ίδιος: Στράτος Παγιουμτζής, 1964. Αυτός είναι όντως ματζόρε (ή μάλλον ραστ, που ίσως τότε πια να το έλεγαν έτσι). Επίσης, με μια γρήγορη αναζήτηση για «χιτζάζ μανέδες» δε βρήκα κανέναν που να είναι αυτός.

Πάμε τώρα στο κομμάτι.

Μετά από τη μελέτη και των προηγούμενων, με τον Ματζόρε μανέ αρχίζει πλέον να διαγράφεται μια κατηγορία τυποποιημένων μανέδων με συγκεκριμένα γνωρίσματα:

  • Δύο ενότητες αντί για τρεις - η επανάληψη του β’ ημιστιχίου ενσωματώνεται στη δεύτερη ενότητα (στον κλασικό μανέ συνιστά ιδιαίτερη ενότητα, αυτόνομη, για την οποία μάλιστα προβλέπονται συγκεκριμένα μελωδικά χαρακτηριστικά).
  • Μελωδικά, η δεύτερη ενότητα σχεδόν επαναλαμβάνει την πρώτη. Αυτό κρύβεται λίγο πίσω από το γεγονός ότι έχουν διαφορετική μετρική διάρθρωση οι στίχοι (15 συλλαβές η πρώτη, 21 η δεύτερη).
  • Η ανάπτυξη της μελωδίας περιορίζεται στη βασική υπομονάδα (4χ/5χ) της κλίμακας. Ελάχιστη δουλειά γίνεται (και αν) στο άνω 4χ /5χ, ενώ προς το τέλος μπορούν προαιρετικα΄να γίνουν σύντομες αυτοσχεδιαστικές εκτροπές προς το 4χ/5χ κάτω από την τονική, κατά την επιλογή του ερμηνευτή.
  • Η οργανική συνοδεία είναι έρρυθμη. Όχι μόνο με την έννοια ότι κάτω από τον αμανέ -που είναι βέβαια ελεύθερου ρυθμού- υπάρχει ένα σταθερό τέμπο, αλλά και ότι τα οργανικά που ακούγονται πριν το πρώτο μέρος, ανάμεσα στο πρώτο και το δεύτερο, και ενδεχομένως και στο τέλος (αν δεν υπάρχει γύρισμα) είναι έρρυθμες μελωδίες κι όχι ταξίμια. Επιπλέον, εκτός από έρρυθμες, είναι και τυποποιημένες, όχι αυτοσχέδιες.

Τα ίδια ακριβώς είχα σχολιάσει και για τον Γαλατά Μανέ και, άλλωστε -με λιγότερο αποκρυσταλλωμένη διατύπωση-, και για το Σμυρναίικο Μινόρε, αλλά πλέον προκύπτει ότι δεν είναι ατομικά χαρακτηριστικά του ενός ή του άλλου μανέ αλλά γενικά σταθερά χαρακτηριστικά μιας ομάδας. Τα ίδια λοιπόν συμβαίνουν και με τον Ματζόρε μανέ. Επιπλέον, εδώ η έρρυθμη μελωδία είναι η ίδια σε όλες τις εκτελέσεις που άκουσα, με μία εξαίρεση (εκείνην του Νταλγκά για την οποία κράτησα επιφύλαξη).

Το αν, πέρα από αυτά, η σύνθεση είναι υβρίδιο ανατολικής και δυτικής μουσικής ή καθαρά ανατολίτικη δεν αποτελεί σταθερό στοιχείο. Βρήκαμε το Σμυρναίικο Μινόρε να φέρει έντονες δυτικές επιδράσεις, ενώ τον Γαλατά μανέ όχι.

Η γνώμη μου είναι ότι και ο Ματζόρε μανές είναι δυτικότροπος, και απλώς πατάει σε κάποια εξωτερικά γνωρίσματα της ανατολικής μουσικής. Είναι δύσκολο να πει κανείς κάτι τέτοιο για ένα κομμάτι Χιτζάζ, που μοιάζει εξ ορισμού ανατολίτικο (και ιδίως μάλιστα μανέ Χιτζάζ!), αλλά βρήκα δύο σημεία που χαρακτηριστικά, αν και διακριτικά, με οδήγησαν σ’ αυτή την άποψη.

Το ένα είναι στην αρχή της μελωδίας. Έστω ότι παίζουμε από Λα. Αφού τελειώσει το εναρκτήριο «αμάν» (πρώτη φράση: παρατεταμένο Ρε και μετά παρατεταμένο Μι, με ενδιάμεσες παροδικές νοτούλες), εκφέρεται σε σχετικά γρήγορο ρυθμό και χωρίς πολλά μελίσματα το α’ ημιστίχιο (δεύτερη φράση). Αυτή η δεύτερη φράση κινείται στις νότες Ντο# - Ρε - Μι, καταλήγοντας στο Ντο#. Είναι σαν να υπήρχε ένα τρίχορδο Σεγκιάχ στο Ντο#, και η μελωδία να έκανε ένα χαρακτηριστικό πέρασμα Σεγκιάχ (μάλιστα σε κάποιαν απ’ όλες τις εκτελέσεις αυτό υπογραμμίζεται και μ’ ένα παροδικό Σι#). Όμως τέτοιο πράγμα δεν υπάρχει στο Χιτζάζ, ούτε και γενικότερα μπορεί να θεμελιωθεί 3χ Σεγκιάχ σ’ αυτή τη βαθμίδα.

Δεν μπορεί κανείς να πει ότι η χρήση τέτοιων υπομονάδων συνιστά δυτικότροπη διαχείριση της μελωδίας, σίγουρα όμως συνιστά αναίρεση των κανόνων της ανατολικής πρακτικής, αφού όλο το νόημα της τροπικότητας είναι ότι κάθε υπομονάδα μπορεί να θεμελειωθεί σε συγκεκριμένες βαθμίδες / ή, αλλιώς, ότι μια σειρά διαστημάτων σε κάποιο σημείο της κλίμακας ΔΕΝ ισοδυναμεί με την ίδια σειρά διαστημάτων οπουδήποτε.

Το δεύτερο σημείο είναι προς το τέλος της κάθε ενότητας, μεταξύ τελευταίων συλλαβών του εκάστοτε δεύτερου ημιστιχίου και του καταληκτήριου αμάν. Εκεί γίνεται μια στάση στη δεύτερη βαθμίδα, το Σι ύφεση. Αν και όχι ασυνήθιστο για τον λαϊκό δρόμο Χιτζάζ, σε μακάμι δε νομίζω ότι είθισται να γίνεται κάτι τέτοιο. Το ιδιαίτερο όμως δεν είναι απλώς το γεγονός ότι γίνεται αυτή η στάση -έτσι κι αλλιώς είναι σύντομη- αλλά ότι συνδυάζεται και με αλλαγή της συνοδείας από συγχορδία τονικής (Λα) σε συγχορδία υποτονικής (Σολ). Υπονοείται δηλαδή μια τρίφωνη συγχορδία Σολ μινόρε, και θεωρείται ότι οποιαδήποτε από τις τρεις νότες της κι αν παιχτεί στη μελωδία ταιριάζει. Άρα, έχει υπεισέλθει μια κάθετη (αρμονική) αντίληψη στη σύνθεση.

Τα έρρυθμα οργανικά θέματα που συμπληρώνουν το τραγούδι είναι πάλι στο ίδιο πνεύμα: είναι χιτζάζ (ανατολίτικη κλίμακα), είναι σ’ έναν 9σημο ρυθμό με διαίρεση ίδια με του καρσιλαμά, αλλά ούτε μακάμ χιτζάζ είναι ούτε χορός καρσιλαμάς ή έστω μελωδία καρσιλαμά, αντιθέτως έχουν έντονα δυτικό άρωμα, και απλώς διατηρούν κάποια εξωτερικά σημεία ανατολικής προέλευσης.

Προς το κλείσιμο της κάθε μουσικής ενότητας μπορεί προαιρετικά να γίνει το χαρακτηριστικό χαμήλωμα της 5ης βαθμίδας (θα γελάει και θα σου γνέφει). Συχνότερα από τους οργανοπαίχτες, σπανιότερα από τους τραγουδιστές.

Έρχομαι τώρα στην επιφύλαξή μου:

Υπάρχει μια εκτέλεση με τον Νταλγκά, 1931 (με στίχο «Ποτές μου δεν το ήλπιζα ότι θα με πληγώσεις / κάνε λοιπόν ό,τι μπορείς τη νιότη μου να σώσεις» - βλ. λίστα στην αρχή του παρόντος). Αυτή δεν είμαι βέβαιος αν αποτελεί διαφορετική πρόταση εκτέλεσης του ίδιου μανέ ή αν είναι ένας άλλος χιτζάζ μανές. Ο τίτλος είναι και πάλι Ματζόρε μανές. Δεν υπάρχει έρρυθμη συνοδεία, υπάρχουν μόνο ταξίμια λύρας (Λάμπρος) πριν, ανάμεσα και μετά, όπως γίνεται στους κλασικούς μανέδες, χωρίς κανένα άλλο όργανο. Έχουμε και πάλι δύο ενότητες αντί τριών, καθώς και περιορισμό της μελωδικής ανάπτυξης στο βασικό 5χορδο. Η ερμηνεία του Νταλγκά είναι πολύ πιο ελεύθερη (ίσως επειδή απελευθερώνεται από τη ρυθμική συνοδεία), και πιο μελισματική, κι έτσι δυσκολεύομαι να πω αν πίσω απ’ όλα τα πάνω-κάτω και τα γύρω-γύρω που κάνει υπόκειται κάποιος σκελετός κοινός στις δύο ενότητες, και κοινός με όλες τις άλλες ηχογραφήσεις, ή όχι. Επίσης, εδώ ακούγεται και το μεντέτ, που είναι ίσως η πιο χαρακτηριστική λέξη στον κλασικό ανατολίτικο μανέ, μαζί με το γιαρ / γιαρέμ (πιο πολύ κι απ’ το αμάν, αφού το αμάν το ακούμε σε χίλιω λογιώ τραγούδια), ενώ στους δυτικότροπους έχει μόνο αμάν.

Θα ήθελα λοιπόν τη βοήθεια του κοινού: πιστεύετε ότι είναι ανατολίζουσα διασκευή του ίδιου Ματζόρε μανέ που έχουν όλες οι άλλες ηχογραφήσεις, ή διαφορετικός;

Πρέπει βέβαια να σχολιαστεί και ο αντιφατικός τίτλος. Από πού κι ως πού ένα κομμάτι Χιτζάζ ονομάζεται Ματζόρε, και μάλιστα σε τόσο πολλές εκτελέσεις (θυμίζω ότι γενικά εκείνη την εποχή δεν υπήρχε ιδιαίτερη εμμονή στην ταύτιση κάθε κομματιού μ’ έναν συγκεκριμένο τίτλο);

Και το Σμυρναίικο Μινόρε ονομάζεται Μινόρε (όχι τόσο καθολικά, συνήθως όμως), ενώ είναι κατά βάση Νιαβέντ. Αυτό, από μόνο του, δε μου είχε κινήσει τόσο την περιέργεια αφού, αν θέλουμε οπωσδήποτε να δώσουμε το όνομα Μινόρε στην κλίμακα κάποιου δρόμου/μακαμιού, κάθε κλίμακα που να ξεκινάει με τόνο και ημιτόνιο (σκληρό, μαλακό, αδιάφορο) θα ταίριαζε εξίσου, και θα μπορούσε να ταυτιστεί με κάποια υπαρκτή περίπτωση δυτικού μινόρε. Στην παλιότερη θεωρία των λαϊκών δρόμων ονόμαζαν Μινόρε το Ουσάκ: ε, και το Νιαβέντ δεν είναι λιγότερο μινόρε από το Ουσάκ. Άλλωστε, στο Σμυρναίικο Μινόρε υπάρχει και αναίρεση της (συνήθως) αυξημένης 4ης, άρα δεν είναι καθαρό Νιαβέντ (βασικά, τσιγγάνικο/ρουμάνικο μινόρε είναι).

Μεταξύ Χιτζάζ και Ματζόρε δεν είναι το ίδιο. Εδώ το μόνο κοινό είναι το διάστημα τονικής-τρίτης, κι αυτό μόνο αν -και πάλι- παραβλέψουμε τη διαφορά μαλακών και σκληρών διαστημάτων. Αλλά η τρίτη του Χιτζάζ δεν είναι κάποια σημαντική βαθμίδα του ώστε να το χαρακτηρίζει. Η μόνη εξήγηση που μπορώ να σκεφτώ είναι ότι ακολούθησαν την ίδια λογική με την οποία, γενιές αργότερα, όλοι οι δρόμοι με μεγάλη τρίτη ομαδοποιήθηκαν ως ματζόρε και όλοι με μικρή ως μινόρε: μια λογική κάθετη, σχετική μα το ποια τρίφωνη συγχορδία θα είναι η βασική.

Να λοιπόν μια επιπλέον ένδειξη ότι πρόκειται για μια συνειδητά δυτικότροπη σύνθεση. Υπ’ αυτό το πρίσμα, μπορεί κανείς να επανεξετάσει και την ονομασία «Μινόρε» του Σμυρναίικου Μινόρε και να βρει ότι πιθανώς υπόκειται το ίδιο σκεπτικό: το να δηλωθεί ότι πρόκειται για δυτικότροπο μανέ.

2 «Μου αρέσει»
7

Ο Γαλατά μανές του Κ.Ρούκουνα δεν είναι του 1932. Είναι από το δίσκο του 1976 που έκανε με τον Γ. Κόρο.

8

Γεια σου ρε Γιάννη!

Πράγματι, ο ήχος (ύφος βιολιού, ενορχήστρωση με τουμπελέκια…) είναι πολύ σύγχρονος. Δεν πήγε ο νους μου!

Όμως βλέπω στη λίστα του sealabs ότι ο Ρούκουνας είχε βγάλει σε δίσκο τον ίδιο μανέ, με το ίδιο δίστιχο, και το 1931 (όχι '32), οπότε ίσως εκεί οφείλεται το μπέρδεμα του ανεβάστορα. Στη λίστα αναφέρεται και ένα ΛΠ χωρίς χρονολογία, μάλλον αυτό που λες. (Βέβαια, έτσι όπως το διάβασα, είχα φανταστεί ότι μάλλον η ίδια ηχογράφηση που πρωτοβγήκε σε πλάκα το '31 επανεκδόθηκε αρότερα σε ΛΠ, αλλά προφανώς δεν έγινε αυτό.)

9

GA-1619%20GO-1799
GA-1619%20GO-17992560×1920 2.02 MB

1 «Μου αρέσει»
10
  1. Χιώτικος Μανές:

Μετά το Σμυρναίικο Μινόρε, τον Γαλατά Μανέ και τον Ματζόρε Μανέ, μια παρέκκλιση από τη σειρά των υπόλοιπων τυποποιημένων μανέδων με τους οποίους προεξήγγειλα ότι θα ασχοληθώ. Τον Χιώτικο, όπως και μερικούς ακόμη, τον ανακάλυψα στην πορεία, ψάχνοντας για τους υπόλοιπους.

Φέρεται να έχει ηχογραφηθεί 7 ή 9 φορές, όλες από τον Γιάγκο Ψαμαθιανό. Πιθανόν λοιπόν να είναι δική του σύνθεση. Εντόπισα στο ΥΤ πέντε ηχογραφήσεις:

1908 (Μη με χτυπάς με το σπαθί)
1909 (Τη θάλασσα την αγαπώ)
1911 (Χιώτικος Μπορδέλο Μανές: Ας ήμουνα τι να 'μουνα)
1929 α (Εγήρασα κι οι όμορφες)
1929 β (Το αχ με περικύκλωσε)

Αυτές που δεν εντόπισα είναι: «Γιατί αγάπη μου γλυκειά», με δύο χρονολογίες, 1906 και 1908, και «Το μόνο μου παράπονο», πάλι με δύο χρονολογίες, 1908 και 1910. Δεν έχω καταλάβει αν πρόκειται για διαφορετικές ηχογραφήσεις ή διαφορετικές κυκλοφορίες της κάθε ηχογράφησης.

Στις πέντε που άκουσα, πάντοτε συνοδεύει μια αρμόνικα, που ορισμένες φορές είναι δηλωμένα ο αδερφός του Βασίλης Ψαμαθιανός, και τις υπόλοιπες υποθέτω πως θα είναι πάλι ο ίδιος.

Ο Χιώτικος Μανές θα έλεγα ότι είναι μάλλον ένας οργανικός σκοπός, ανάμεσα στα θέματα του οποίου παρεμβάλλονται οι φράσεις ενός εντελώς υποτυπώδους μανέ, παρά το αντίστροφο. Η οργανική μελωδία είναι πάντοτε έρρυθμη, μάλλον χορευτική και δη πιθανώς μπάλος. Δεν είναι σταθερή από εκτέλεση σε εκτέλεση, αλλά μοιάζει τόσο ώστε τείνω να πιστέψω ότι πρόκειται για έρρυθμους αυτοσχεδισαμούς πάνω σε κάποιους κοινούς μελωδικούς πυρήνες. Πιθανολογώ μια συγγένεια με τον μπάλο «Μαστίχα», για την οποία επιφυλάσσομαι γι’ αργότερα.

Ο μανές είναι ο πιο στοιχειώδης που έχω ακούσει μέχρι στιγμής: δύο μόνο ενότητες όπως σ’ όλους όσους είδαμε μέχρι τώρα, χωρίς σπουδαίες διαφορές ανάμεσα στις δύο, και όλη του η μελωδική εξύφανση περιορίζεται μέσα σ’ ένα τετράχορδο Χιτζάζ.

Καθώς ο μανές τελειώνει γρήγορα, αφήνει αρκετό περιθώριο για ν’ ακουστεί μπόλικο οργανικό, οπότε παρατηρούμε ότι η οργανική μελωδία είναι παρατακτική και όχι περιοδική, δηλαδή μια αλληλουχία από πάρτες η μια πίσω από την άλλη και όχι στροφές με θέματα τύπου Α - Β που να ανακυκλώνονται. Η παρατακτική δομή είναι χαρακτηριστικό στοιχείο της μουσικής του μπάλου, σε αντίθεση (συνήθως) προς τον συρτό. Δεν έχει γύρισμα σε πιο γρήγορο ή σε τίποτε άλλο, κάποτε όμως έχει, προς το τέλος, ελεύθερο αλλά έρρυθμο αυτοσχεδιασμό (αυτό που πρακτικά λέμε «ρυθμικό ταξίμι»).

1 «Μου αρέσει»
11

Πριν προχωρήσω σε άλλους μανέδες, πρέπει να αναφέρω μια σημαντική διαπίστωση που έκανα μελετώντας τις δευτερογενείς πηγές που διαθέτω, οι οποίες είναι αφενός ο Μανιάτης, η δουλειά του Sealabs, και η συνοπτική της αναδημοσίευση (που είναι ωστόσο εμπλουτισμένη)στους Ρεμπέτικους Διαλόγους, και αφετέρου το ΥΤ.

Η διαπίστωση είναι ότι έχουν γίνει λάθη, και δεν είναι πάντα εύκολο ή εφικτό να εξακριβωθεί, μεταξύ δύο αντιφατικών πηγών, ποια είναι που έχει το λάθος.

Αναλυτικότερα:

Οι αρχικές αιτίες των λαθών, πέρα από το ότι τα στοιχεία των εταιρειών φαίνεται ότι δεν είναι πάντοτε γνωστά και πλήρη, είναι αφενός ότι κάποιοι τυποποιημένοι μανέδες φέρονται υπό πολλά ονόματα (π.χ. Γαλατά μανές = Αδαμαμάν Μανές), ενίοτε δε και το αντίστροφο (π.χ. Ματζόρε Μανές = άλλοτε ένας τυποποιημένος μανές σε Χιτζάζ, άλλοτε ένας ελεύθερος Ραστ μανές), χωρίς αυτό να έχει εντοπιστεί από όλους τους ενδιαφερόμενους σε όλες τις περιπτώσεις, και αφετέρου ότι πολλές ηχογραφήσεις έχουν το ίδιο δίστιχο, άλλοτε σε διαφορετικούς μανέδες (από διαφορετικούς τραγουδιστές ή και από τον ίδιο) και άλλοτε στον ίδιο μανέ από διαφορετικούς τραγουδιστές.

Έτσι, μόνο όποιος έχει πολύ ξεκαθαρισμένη εικόνα του τι ακούει (και του τι άλλο έχει ακούσει στη ζωή του!), και ταυτόχρονα έχει πρόσβαση στα πλήρη δισκογραφικά στοιχεία της κάθε ηχογράφησης, μπορεί με ασφάλεια να κάνει τις σωστές ταυτίσεις και να αποφύγει τις λανθασμένες.

Παράδειγμα (ένα από πάμπολλα): Υπάρχει ένα βίντεο με τίτλο «Αντώνης Διαμαντίδης ή Νταλγκάς-Του Πόνου Μανές (Karapetah Nevah Manes)». Το δίστιχο είναι «Πολλοί είναι που πικραίνονται και φανερά γελούνε / όσοι πεθαίνουν με καημό και δεν τον μαρτυρούνε», η μελωδία δεν είναι κάποια που να την έχω ξαναεντοπίσει. Δεν ξέρω αν είναι όντως Νεβά Καραπετάχ γιατί δεν έχω ιδέα τι σημαίνει αυτό.

Σύμφωνα με τους Ρεμπ. Διαλόγους, δεν υπάρχει δίσκος με τέτοιο τίτλο. Υπάρχουν όμως τρεις δίσκοι του Νταλγκά με τίτλο «Μανές του Πόνου», και δύο με τίτλο «Νεβά Καραπετάχ Μανές». Ο ένας Μανές του Πόνου έχει αυτό το δίστιχο (Πολλοί είναιπου πικραίνονται…), άρα λογικά είναι αυτός του βιντέου. Από τους άλλους δύο Μανέδες του Πόνου ο ένας έχει δίστιχο «Αν μ’ αρνηθείς να μη βρεθεί τόπος να κατοικήσεις / δάκρυα από τα μάτια μου να πιεις να ξεψυχήσεις» και μελωδικά είναι το Σμυρναίικο Μινόρε, κι ο άλλος έχει δίστιχο «Γιατί να μη χαρώ κι εγώ τα μάτια μου πριν κλείσω; / μάνα με γέννησε κι εμέ, θέλω κι εγώ να ζήσω» και μελωδικά είναι ένας μανές του κλασικού τύπου, μάλλον Χιτζαζκιάρ. Όσο για τους δύο Νεβά Καραπετάχ μανέδες, ο ένας δε μας ενδιαφέρει, ο άλλος όμως συμβαίνει να έχει το ίδιο δίστιχο με έναν από τους άλλους δύο Μανέδες του Πόνου: «Γιατί να μη χαρώ κι εγώ…»! Υπάρχει κι αυτός στο ΥΤ (εδώ μάλιστα και με αναγραφή των δισκογραφικών στοιχείων - τα ίδια που δίνουν κι οι Ρ. Διάλογοι), και είναι τελείως άλλη μελωδία, άσχετη από τις υπόλοιπες τρεις.

Το συμπέρασμά μου είναι το εξής:

Αν υποθέσουμε ότι τα στοιχεία των Ρ. Διαλόγων (=του Sealabs) είναι σωστά, τότε ο γιουτουμπίστας που ανέβασε το βίντεο «Μανές του Πόνου (Νεβά Καραπετάχ)» στην πραγματικότητα ανέβασε μια ηχογράφηση που ονομάζεται απλώς Μανές του Πόνου και όχι Μανές Νεβά Καραπετάχ. Έχοντας όμως διαβάσει σε κάποια πηγή ότι κάποιο άλλο δίστιχο ο Νταλγκάς το ηχογράφησε και με τους δύο αυτούς τίτλους, και χωρίς να έχει ακούσει ούτε το ένα ούτε το άλλο, ή μάλλον χωρίς καν να συνειδητοποιήσει ότι είναι δύο διαφορετικές ηχογραφήσεις, υπέθεσε ότι θα πρόκειται για την ίδια μελωδία μ’ αυτήν που ανέβασε, και ότι αυτή η μελωδία έχει δύο εναλλακτικούς τίτλους. Ενώ η πραγματικότητα είναι ότι οι δύο ηχογραφήσεις του Νταλγκά με το ίδιο δίστιχο και διαφορετικούς τίτλους έχουν διαφορετική μελωδία, ότι καμία από τις δύο δεν ταυτίζεται μ’μ αυτήν που ανέβασε ο ίδιος, και επιπλέον όλων αυτών, το κερασάκι, ότι τον τίτλο «Μανές του Πόνου» ο Νταλγκάς ή η εταιρεία του τον κόλλαγαν αδιακρίτως σε όποιον σκοπό να 'ναι.

Αυτά, χωρίς απ’ ουδενί να θέλω να μειώσω τον ανεβάστορα: είναι τόσο μπερδεμένο το κουβάρι που τέτοια λάθη είναι απολύτως συγγνωστά, ενώ αντιθέτως η γενναιοδωρία του (όπως και πολλών άλλων) να αναρτά όλες αυτές τις ηχογραφήσεις δεν είναι καθόλου αυτονόητη και αξίζει την ευγνωμοσύνη μας.

Αν με διαβάζει κανείς που να εμπλέκεται με κάποιαν απ’ όλες αυτές τις δημοσιεύσεις, είτε δισκογραφικών στοιχείων είτε ηχογραφημέτων, ας έχει τον νου του: είναι πάρα πολύ εύκολο να γίνουν λάθη, θέλει πολλή προσοχή, και είναι πολύ σημαντικό να αναγράφονται με πιστή αντιγραφή όσα στοιχεία (κωδικοί δίσκου, τίτλοι, αριθμοί μήτρας κλπ.) προέρχονται από σίγουρη πηγή, και να διαχωρίζονται σαφώς από όσα προσθέτει ο ίδιος ο συντάκτης.

Μόνον έτσι μπορεί κάποιος (π.χ. εγώ) να ξέρει με ασφάλεια ποιο ηχογράφημα αντιστοιχεί σε κάθε δίσκο που τα στοιχεία του αναφέρονται σε μία λίστα. Από όλα τα παραπάνω, μόνο για το τελευταίο βίντεο, που έχει δισκογραφικά στοιχεία, μπορεί να γίνει ασφαλής ταύτιση με μια καταχώρηση στις λίστες (κι αυτό βέβαια εφόσον υποθέσουμε ότι τα στοιχεία στο βίντεο και στη λίστα προέρχονται από διαφορετικούς συντάκτες, που δεν αντιγράφουν αλλά διασταυρώνουν ο ένας τον άλλο).

Συμπλήρωσις:

Βρίσκω τυχαία ένα άλλο βίντεο, με τον ίδιο «Καραπετάχ μανέ - Γιατί να μη χαρώ κι εγώ» του Νταλγκά, όπου ο τίτλος είναι «Καραμπατάκ Νεβάτ μανές», και όπου διαβάζω:

Άλλος ένας εξαιρετικά σπάνιος δίσκος γραμμοφώνου του 1928! Τίτλος “Καραμπατακ νεβατ μανές” με τη δυνατή ερμηνεία του ΑΝΤΩΝΗ ΝΤΑΛΓΚΑ.(Γιατί να μην χαρώ και εγώ τα μάτια μου πριν κλείσω). Παραδοσιακό. Δίσκος PATHE Γαλλίας X-80061 / 70039. Στην πίσω όψη υπάρχει ο “Καραμπατακ χετζαζ μανές”. Στην καταγραφή δίσκων του Μανιάτη ονομάζεται “Καραπατάκ νεβατ μανες” μάλλον εκ παραδρομής.

Αν αυτός έχει δίκιο (που δείχνει να έχει), τότε πράγματι όλοι οι άλλοι αντιγράφουν ο ένας τον άλλον, αλλιώς δεν μπορεί το Καραμπατάκ να έγινε Καραπετάχ δύο φορές ανεξάρτητα.

2 «Μου αρέσει»
12

Μέχρι στιγμής, αυτός έχει το περισσότερο δίκιο απ’ όλους. Αλλά όχι απόλυτο:

Ο Μανιάτης δεν άλλαξε το «Καραμπατάκ Νεβάτ» σε «Καραπατάκ Νεβάτ» αλλά σε «Καραπετάχ Νεβάχ»! Μάλλον το Σιλαμπς και ο γιουτουμπίστας αντέγραψαν το λάθος του Μανιάτη, αν και δεν καταλαβαίνω πώς γίνεται αυτό: εφόσον το τραγούδι δεν προέρχεται από επανακυκλοφορία σε κάποιο σύγχρονο σιντί, για να το ανεβάσει κάποιος προφανώς θα έχει την πλάκα, άρα και την ετικέτα. Γιατί δεν την κοίταξε;

Ίσως κάτι μου διαφεύγει εδωπέρα. Αν μπορεί κανένας συλλέκτης ή άλλως γνώστης αυτού του σπορ να με διαφωτίσει…

13

Σύμφωνα με την ετικέτα του δίσκου, ο Μανές έχει τον τίτλο “Καραμπατάκ Νεβάτ”. Η άλλη πλευρά έχει τον Μανέ “Καραμπατάκ Χετζάζ”. Τα τραγούδια ηχογραφήθηκαν τον Σεπτέμβριο του 1929, σύμφωνα με τον Innes (φύλλο 41).

PATHE%2080061%20%20A
PATHE 80061 A.JPG2172×1629 1.63 MB

PATHE%2080061%20%20%CE%92
PATHE 80061 Β.JPG2172×1629 1.65 MB

14

Πολύ ωραία, ευχαριστώ Φώτη.

Πράγματι, «Καραμπατάκ Νεβάτ» μόνο, όχι «Καραμπατάκ Νεβάτ Μανές». Η λέξη «Μανές» είναι υπότιτλος-επεξήγηση. Αυτό ούτε ο γιουτουμπίστας δεν το παρατήρησε.

Θα μου πεις, και τι έγινε; Αμελητέα διαφορά. Κι όμως, μπορεί να δυσκολέψει την αναζήτηση και την ταύτιση. (Λες και δε μας φτάνει που πρέπει να μυρίζουμε τα νύχια μας πότε να ψάχνουμε Διαμαντίδη και πότε Νταλγκά, ή που στους Ρεμπέτικους Διαλόγους η λέξη «Μανές» έχει τυπωθεί με λατινικά γράμματα, MANES, σε 629 (!) τίτλους, και όταν ψάχνω στο ΥΤ πρέπει κάθε φορά να το αλλάζω, πλην έλα που μερικές φορές έχουν κοπιπαστώσει το ίδιο και στους τίτλους των βίντεο και άρα η αναζήτηση με «Μανές» στα ελληνικά δεν το πιάνει! Όλα αυτά είναι πολύ μικρά -τελικά το πιάνει και με άλλο αλφάβητο-, αλλά λίγο το ένα, λίγο το άλλο, η κατάσταση γίνεται μπέρδεμα.)

Έχω και κάποιες άλλες σχετικές απορίες, αλλά θα τις βάλω σε χώρια θέμα.

15
  1. Τζιβαέρι Μανές.

Καθώς τα ίδια τα στοιχεία που βρίσκω με αναγκάζουν να κάνω κάπως πιο εμπεριστατωμένη έρευνα και όχι πια τυχαίες αναζητήσεις στο ΥΤ, εφεξής θα δίνω πληρέστερα στοιχεία για την κάθε ηχογράφηση. Συγκεκριμένα, εκτός από τον τραγουδιστή και τη χρονιά, παραθέτω το πρώτο ημιστίχιο, τον αριθμό του δίσκου και, όπου παραδίδεται, τον αριθμό μήτρας. Αντίθετα, θα αποφεύγω να βάζω τον τίτλο της ηχογράφησης, καθώς πριοκύπτει ότι ενίοτε πρόκειται για αυθαίρετες περιγραφές από τους συντάκτες των καταλόγων ή τους ανεβάστορες του ΥΤ. Θα δίνω τίτλο όπου έχω δει φτγρ. της ετικέτας.

Από τις πηγές που αναφέρω στο #11, κινήθηκα κυρίως με βάση τη λίστα των Ρεμπέτικων Διαλόγων: είναι πιο ευσύνοπτη και εύχρηστη από το βιβλιαράκι του Sealabs και τον Μανιάτη, και προέρχεται κι αυτή από το Sealabs αλλά είναι πιο ενημερωμένη από το ίδιο το βιβλιαράκι του Sealabs, το οποίο με τη σειρά του έχει λάβει υπόψη του και την προηγούμενη δουλειά του Μανιάτη - άρα, κατά τεκμήριο, οι Ρ. Διάλογοι είναι η πιο καλά ενημερωμένη απ’ όλες τις δουλειές. Βέβαια βρήκα κάποιες φορές λάθη που δεν υπάρχουν στο βιβλιαράκι του Sealabs, άρα ουδείς άσφαλτος. Πρέπει να ομολογήσω ότι δεν έκανα εξαντλητική διασταύρωση όλων των στοιχείων κάθε φορά, δεδομένου ότι στόχος μου ήταν να μελετήσω τις ίδιες τις μελωδίες, όπως αποτυπώνονται στις ηχογραφήσεις, κι όχι τις ηχογραφήσεις καθ’ εαυτές ως δισκογραφικά γεγονότα.

Μετά από αυτά τα εισαγωγικά, πάμε στο ψητό. Προς το παρόν ανεβάζω απλώς τις ηχογραφήσεις, και επιφυλάσσομαι για τον σχολιασμό τους σύντομα.

Έχω βρει το Τζιβαέρι-Μανέ σε 24 ηχογραφήσεις, εκ των οποίων οι 21 είναι μεταξύ 1906 και 1932, μία αχρονολόγητη (αλλά εκεί ανήκει κι αυτή), και οι άλλες δύο πιο πρόσφατες αλλά μπορούν κι αυτές, έστω καταχρηστικά, να υπαχθούν στις «ιστορικές». Έχω βρει δε ότι έγιναν τουλάχιστον άλλες 10, τις οποίες δεν εντόπισα ως ακροάματα.

Σημειώνω ότι η ένδειξη «Όχι στη λίστα των Ρεμπ. Διαλόγων» σημαίνει ότι η ηχογράφηση αναφέρεται στις άλλες δύο λίστες, ενώ αν δεν αναφέρεται ούτε στο βιβλιαράκι του Sealabs γράφω «Μόνο στον Μανιάτη». Όσες βρήκα μέσω της λίστας των Ρεμπ. Διαλόγων παρείλκε να τις αναζητήσω και στις άλλες δύο λίστες.

Οι 24 εντοπισμένες ηχογραφήσεις είναι:

  1. 1906, Ιω. Τσανάκας - Τα Πολιτάκια [Αλεξίου Γιάν.] (Σαν θυμηθώ το ταίρι μου: Odeon Record ΝΟ-58578 DE, αρ.μήτρας: CX-1880)
  2. 1909, Δεσποινίς Μαρή [Ελληνική Εστουδιαντίνα] (Για να σωθώ απ’ τον πόνο σου: The Gramophone CO 4-13545, αρ.μήτρας: 12827B). Σύμφωνα με πληροφορίες από το ΥΤ, κυκλοφόρησε και σε ανατύπωση, Victor Αμερικής 63524.
  3. 1911, Σταμάτης Μπόγιας (Ο έρως και ο χωρισμός: Favorit Record 1-55032 - Όχι στη λίστα των Ρεμπ. Διαλόγων)
  4. 1919 ή 1920, κα Κούλα (Σε βλέπουν τα ματάκια μου: P-0209 US 1920 - Μόνο στον Μανιάτη).
  5. 1926, Τέτος Δημητριάδης (Τι να μου κάνει η τύχη μου: Columbia 56040-F US, αρ.μήτρας: W-205351). Σύμφωνα με πληροφορίες από το ΥΤ, και Columbia Αγγλίας 11511.
  6. 1926, Κ. Νούρος (Κλίνε σ’ αυτό που σου ζητώ: Odeon GA-1161 DE, αρ.μήτρας: GO-194).
  7. 1926, Αχ. Πούλος (Αναστενάζω θλιβερά: Columbia 56051-F US - Μόνο στον Μανιάτη).
  8. 1926, Ευ. Σωφρονίου (Μ’ έκανες και σ’ αγάπησα: Polydor V-45098 DE, αρ.μήτρας: 4554AR).
  9. 1927, Λεων. Σμυρναίος («Το νέον Τζιβαΐρι», Θα πάω να εύρω σπήλαιο: Victor VI-68808 US, αρ.μήτρας: 38449-2).
    Την ίδια χρονιά, ο ίδιος ερμηνευτής έγραψε σε δίσκο με τον ίδιο κωδικό (άρα στην άλλη πλευρά του ίδιου δίσκου) και με αριθμό μήτρας τον αμέσως επόμενο (38450-2), μια εκτέλεση του Μπουρνοβαλιού Μανέ με τίτλο «Η Χήρα» και πρώτο στίχο «Χήρα ν’ αλλάξεις τ’ όνομα, χήρα να μη σε λένε», το οποίο από λάθος έχει περαστεί στη λίστα των Ρεμπ. Διαλόγων επίσης ως «Τζιβαέρι Μανές». Στο Sealabs το λάθος δεν υπάρχει. Στα δύο βίντεο φαίνονται πολύ καθαρά οι ετικέτες με τους κωδικούς και τους τίτλους.
  10. 1928, Δημ. Αραπάκης (Έλα ν’ αλλάξουμε καρδιές: Odeon GA-1375 DE).
  11. 1928, Κ. Θωμαΐδης (Αφού υπάρχει θάνατος: Odeon GA-1273 DE, αρ.μήτρας: GO-687).
  12. 1928, Κ. Καρίπης (Πόσες φορές με πλήγωσες: Columbia 8258 GB, αρ.μήτρας: 20348).
  13. 1928, Κ. Νούρος (Χήρα ν’ αλλάξεις τ’ όνομα: Odeon GA-1307 DE, αρ.μήτρας: GO-627).
  14. 1928, Α. Νταλγκάς, βιολί Ογδοντάκης (Και πώς να μη σε αγαπώ: AO-223 - Μόνο στον Μανιάτη).
  15. 1929 (ΥΤ) ή 1930 (Ρ. Διάλογοι), Ρ. Εσκενάζυ (Για να συναναστρέφομαι: Columbia 18056 GB).
  16. 1929, Κ. Νούρος (Κρυφή πληγή αδύνατον: Columbia 8386 GB).
  17. 1930, Γιώργος Λαζαρίδης (Ο κόσμος με κατηγορεί: Pathe X-80153 FR, αρ.μήτρας: 70260).
  18. 1930, Ευ. Σωφρονίου (Στο έρημό μου το κορμί: Parlophone B-21578 DE, αρ.μήτρας: 101113).
  19. 1931, Στέφ. Βέζος (Τύχη, γιατί με δίκασες: HMV AO-1025, αρ.μήτρας: OW-320)
  20. 1931, Κ. Ρούκουνας (Ως και αυτού η τύχη μου: Columbia DG-0127, αρ.μήτρας: WG-181).
  21. 1932, Μαρίκα Πολίτισσα (Τόσες πληγές που μ’ άνοιξες: Columbia DG-0269, αρ.μήτρας: WG-374).
  22. 1948, Βιργινία Μαγγίδου (Τέτοια μια έρημη ζωή: Metropolitan 157 US).
  23. 1977, Κ. Ρούκουνας (Η γκρίνια είναι μια φωτιά), από το LP «Κώστας Ρούκουνας ‎– Ρεμπέτικα Πολίτικα Σμυρναίικα Τραγούδια Ανατολίτικα», General Gramophone ‎– GGMG 2501, #Α6, «Η Γκρίνια (Τζιβαέρι Μανές)». Στο ΥΤ εμφανίζεται εσφαλμένα με τα στοιχεία και τη χρονολογία του ανωτέρω Νο 18. Τη σωστή παραπομπή τη βρήκα εδώ.
  24. [Αχρονολ.] Ευ. Σωφρονίου (Του έρωτος τη δύναμη - Σε καμία λίστα, μόνο στο ΥΤ).

Οι άλες 10 που δε βρήκα είναι:

  1. 1910, Λ. Μενεμενλής (Που ήμουν υπερήφανος: The Gramophone CO 11-12149, αρ.μήτρας: 1583Y).
  2. 1918, πάλι Λ. Μενεμενλής, ίδιο δίστιχο (Favorit Record 1-55018, αρ.μήτρας: 55018). Ο διαφορετικός αριθμός μήτρας σημαίνει ότι επανηχογραφήθηκε, ή μπορεί απλώς να επανεκδόθηκε;
  3. 1920, Κυριακή Αντωνοπούλου (Χήρα ν’ αλλάξεις τ’ όνομα: Panhellenion 6016 US).
  4. 1926, Νταλγκάς (Πολλές φορές με πλήγωσες: HMV AO-0160, αρ.μήτρας: BJ-265).
  5. 1927, Γιάννης Μούτσος (Μη λησμονήσεις να ρωτάς: Fabrik Setrak Mechian FSM-0561 EG).
  6. 1928, Δ. Αραπάκης (Μόνο μια ώρα χαίρομαι: Columbia 8257 GB, αρ.μήτρας: 20348).
  7. 1928, Κ. Καρίπης (Χήρα ν’ αλλάξεις τ’ όνομα: Polydor V-50208 DE).
  8. 1929, Δημ. Χριστοδούλου (Μ’ έκανες και σ’ αγάπησα: HMV AO-0382, αρ.μήτρας: BW-3074-2).
  9. 1931, Ρ. Εσκενάζυ (Πολλές φορές με πλήγωσες: Polydor V-51077 DE, αρ.μήτρας: 137BA).
  10. 1931, Νταλγκάς (Κρυφός είναι ο πόνος μου: HMV AO-1010, αρ.μήτρας: OW-119).

Πέρα από τις ιστορικές, θα υπάρχουν ασφαλώς και σύγχρονες εκτελέσεις, αλλά είναι δύσκολο να εντοπιστούν στην αναζήτηση, λόγω της απειρίας εκτελέσεων του ομώνυμου 12νησιακού σκοπού «Τζιβαέρι»! Παραθέτω ενδεικτικά μία που βρήκα τώρα, καλή, με τη Μαρία Σουλτάτου από εκπομπή Σπύρου Παπαδόπουλου…

…και μία που την ήξερα, με τον Νίκο Κωνσταντινόπουλο, από τη γνωστή συναυλία «Μέρες Μουσικής»…

…η οποία θυμάμαι ότι με είχε συγκλονίσει από τότε, αν και πλέον την αποτιμώ ίσως μετριοπαθέστερα.

Τα λέμε!

4 «Μου αρέσει»
16

Ο Μανές Τζιβαέρι είναι ένα Χουζάμ, που εκτελείται πάντοτε πάνω από μια υπόκρουση αργή μεν αλλά έντονα ρυθμική - ακόμα και χορευτική θα την έλεγες, αν και δε νομίζω ότι αυτός ο ρυθμός αντιστοιχεί σε συγκεκριμένο χορό. Είναι μια από τις πιο ολοκληρωμένες συναντήσεις του ανατολίτικου με το δυτικό στοιχείο, καθώς η μελωδική του κίνηση από τη μια ακολουθεί πλήρως τη δομή και τα ιδιώματα του μακάμ Χουζάμ, από την άλλη όμως υπαγορεύεται σε ορισμένα πολύ χαρακτηριστικά σημεία από την αλλαγή των συγχορδιών.

Η δομή της μελωδίας είναι, για πρώτη φορά εδώ, διαφορετική από τη σταθερή που ακολουθούν όλοι οι υπόλοιποι τυποποιημένοι μανέδες που είδαμε. Συγκεκριμένα, ενώ στους τέσσερις προηγούμενους η τριμερής δομή του κλασικού μανέ (Α: πρώτος στίχος, Β: επανάληψη δεύτερου ημιστιχίου, Γ: δεύτερος στίχος) έχει περιοριστεί σε διμερή, με συγχώνευση των ενοτήτων Β και Γ σε μία, εδώ η επανάληψη του δεύτερου ημιστιχίου ξεχωριστά από το υπόλοιπο του ίδιου στίχου παραλείπεται τελείως, κι έχουμε απλώς δύο ενότητες, μία για κάθε 15σύλλαβο στίχο. Από την άλλη, ενώ οι δύο ενότητες των προηγούμενων μανέδων είναι μελωδικά ισοδύναμες, στο Τζιβαέρι έχουν μια μικρή αλλά συστηματική διαφοροποίηση (αν και δεν την εφαρμόζουν όλοι - την εφαρμόζουν πάντως σαφώς οι περισσότεροι, ώστε να μη μένει αμφιβολία ότι μπορεί να προέκυψε τυχαία από αυτοσχεδιαστικές μικροαποκλίσεις στην εκτέλεση δύο βασικά ίδιων μελωδιών).

Φυσικά, το πιο χαρακτηριστικό αναγνωριστικό στοιχείο του μανέ είναι το τσάκισμα «Τζιβαέρι μου», που σε κάθε ενότητα ακούγεται μετά την ολοκλήρωση του στίχου και ακολουθείται από επανάληψη του δεύτερου ημιστιχίου. Από τις 21 ηχογραφήσεις, υπάρχουν μόνο τρεις όπου το τσάκισμα, μαζί με την επανάληψη, παραλείπεται από τη δεύτερη ενότητα (στην πρώτη υπάρχει πάντοτε): στη λίστα του προηγούμενου μηνύματος είναι οι υπ’ αριθμόν 6 (Νούρος 1926, Κλίνε σ’ αυτό που σου ζητώ), 17 (Λαζαρίδης 1930, Ο κόσμος με κατηγορεί) και 18 (Σωφρονίου 1930, Στο έρημό μου το κορμί). Δεν ξέρω αν αναγκάστηκαν να την παραλείψουν ξαφνικά επειδή έφτασαν στο τέλος του χρόνου -βρήκα και τέτοια παραδείγματα όπου στο τέλος τους πιάνει μια ξαφνική βιασύνη, πράγμα όχι περίεργο δεδομένου ότι στον αμανέ ο έλεγχος του χρόνου είναι πολύ πιο δύσκολος- ή αν είναι συνειδητή επιλογή που περιλαμβάνεται στις δυνατότητες του σεναρίου, πάντως είναι πολύ ταιριαστό ως παραλλαγή, καθόλου άγαρμπο. Πάντως επισημαίνω ότι από τους τρεις τραγουδιστές οι δύο, Σωφρονίου και Νούρος, έχουν κι άλλες εκτελέσεις όπου δεν το κάνουν. Επίσης, στην ηχογρ. #10 (Αραπάκης 1928, Έλα ν’ αλλάξουμε καρδιές) τα τσακίσματα δε λένε «Τζιβαέρι μου» αλλά την πρώτη φορά το μετρικά ισοδύναμο και ωραιότατο «Συ με τρέλανες» και τη δεύτερη το κάπως αταίριαστο, κατά τη γνώμη μου, «Αρχοντοκοπελάρα μου». Αξίζει να παρατηρήσουμε ότι την ψαγμένη αυτή λεπτομέρεια την ξαναβρίσκουμε στη σύγχρονη εκτέλεση της Μαρίας Σουλτάτου, που την πρώτη φορά λέει «Τζιβαέρι μου» αλλά τη δεύτερη «Συ με τρέλανες».

Αν Ραστ=Σολ, ο σκοπός εισάγεται στην πρώτη ενότητα από το Ρε, κορυφή του βασικού τριχόρδου Σεγκιάχ και βάση του άνω τετραχόρδου Χιτζάζ, και στη δεύτερη από το άνω Σολ, κορυφή της κλίμακας. Αυτή είναι και η μόνη ουσιαστική διαφορά των δύο ενοτήτων. Μόνο δύο εκτελέσεις (#1, Τσανάκας 1906 - Σαν θυμηθώ το ταίρι μου, #10 Αραπάκης 1928 - Έλα ν’ αλλάξουμε καρδιές) έχουν και στις δύο ενότητες είσοδο από το Ρε, και μία (#2, Δ/νίς Μαρή 1909, Για να σωθώ απ’ τον πόνο σου) έχει και στις δύο είσοδο από το άνω Σολ.

Οι πρώτες φράσεις κινούνται στο 4χ Ρε Χιτζάζ, ενίοτε με κάπως εντονότερη υπογράμμιση του Σολ στη δεύτερη ενότητα απ’ ό,τι στην πρώτη, και καταλήγουν στο Ρε. Εδώ όμως υπάρχει μια πολύ μερακλήδικη λεπτομέρεια: σχεδόν όλοι οι τραγουδιστές, αφού καταλήξουν στο Ρε και την τελευταία στιγμή πριν την παύση, παρεισάγουν ένα εντελώς φευγαλέο Ντο# που είναι η τελευταία νότα που ακούγεται. Αυτό γίνεται τόσο διακριτικά ώστε σαφώς το Ρε είναι που δίνει την αίσθηση της καταληκτήριας νότας, ενώ το Ντο# είναι πολύ εύκολο να μην το παρατηρήσει καν ο ακροατής. Κι όμως, όσο διακριτκικά κι αν γίνεται, επαναλαμβάνεται τόσο συστηματικά ώστε δεν μπορεί να θεωρηθεί τυχαίο. Άλλωστε σε ορισμένες εκτελέσεις τονίζεται -διακριτικά και πάλι- και από μια σύντομη αλλαγή της συγχορδίας από Σολ+ σε ντιμινουΐτα.

Από κει και πέρα οι δύο ενότητες ταυτίζονται. Το υπόλοιπο της καθεμιάς αποτελείται από το δεύτερο ημιστίχιο, το τσάκισμα (Τζιβαέρι μου) και ξανά το δεύτερο ημιστίχιο, π.χ. «και τώρα το καυχάσαι, τζιβαέρι μου, και τώρα το καυχάσαι». Είναι το τμήμα όπου η μελωδία υπαγορεύεται από τις αλλαγές των συγχορδιών, και συγκεκριμένα από τρεις αλλεπάλληλες εναλλαγές από Σολ+ σε Ντο- και πάλι πίσω. Η συγχορδία Ντο- δείχνει, προφανώς, κυρίως τη νότα Ντο, η οποία ορίζει 5χ Νιγρίζ, όπως συμβαίνει ενίοτε στο μακάμ Χουζάμ. Σε αρκετές εκτελέσεις μία από τις δύο πρώτες αλλαγές υπογραμμίζεται με ολόκληρη ανάλυση της συγχορδίας από τη φωνή (Ντο > Μιb > Σολ, ή και [κάτω] Σολ - Ντο > Μιb > [άνω] Σολ).

Η επάνοδος από το Ντο- στο Σολ+ και από το περιβάλλον Νιγρίζ στο Χουζάμ ενίοτε τονίζεται από ένα οργανικό γέμισμα (από τα ωραιότερα σημεία του σκοπού, κατά τη γνώμη μου) που, ενώ από την αρχή μέχρι σχεδόν το τέλος έχει έντονο το άρωμα του Ντο Νιγρίζ, στην τελευταία νότα μάς προσγειώνει μ’ έναν εντυπωσιακά απλό και απροσδόκητο τρόπο ξανά στο Χουζάμ. Η ακριβής μορφή του γεμίσματος δεν είναι σταθερή, άλλοι το παίζουν έτσι, άλλοι αλλιώς, κάποιοι καθόλου, προσωπικά τρελαίνομαι με την απόδοσή του στην ηχογράφηση 16 (Νούρος 1929, Κρυφή πληγή αδύνατον) που η κιθάρα με το βιολί παίζουν αντιστικτικά και καταλήγουν στο ίδιο σημείο από άλλους δρόμους. Η τρίτη αλλαγή Σολ+ > Ντο-, λίγο πριν το κλείσιμο της ενότητας, είναι πολύ πιο σύντομη από τις άλλες δύο, φευγαλέα, απλός απόηχος των δύο προηγούμενων.

Παρόλο που οι αποκλίσεις από το βασικό σενάριο είναι λιγοστές και έχουν κι αυτές μια κανονικότητα, παρόλο δηλαδή που πρόκειται για έναν πολύ τυποποιημένο μανέ, ωστόσο υπάρχει πλούσιο πεδίο φωνητικού αυτοσχεδιασμού, ιδίως μετά τις δύο πρώτες φράσεις κάθε ενότητας. Και δεν μπορώ να μη σχολιάσω ότι από τις δύο σύγχρονες εκτελέσεις που παρέθεσα, η μεν Σουλτάτου με τους μουσικούς της δείχνουν να έχουν κατανοήσει σε βάθος το σενάριο, αυτοσχεδιάζοντας όπου πρέπει όπως πρέπει και μένοντας πιστοί όπου πρέπει, και τελικά δίνοντας μια εκτέλεση που δεν ξεσηκώνει καρμπόν καμία απ’ όσες παλιές εντόπισα αλλά παραμένει απόλυτα πιστή στο κοινό πνεύμα όλων, ενώ ο Κωνσταντινόπουλος με τους δικούς του μουσικούς, παρά τη μεγαλοπρέπεια και την ομορφιά της εκτέλεσής τους, δεν έχουν εμβαθύνει στο κομμάτι. Όσο για την ηχογράφηση #23, τη γεροντική του Ρούκουνα (1977, «Η γκρίνια»), δεν ξέρω ποιος παίζει βιολί αλλά πρέπει να είναι κάποιος παλιός που δεν ήξερε το κομμάτι από ηχογραφήσεις αλλά βιωματικά, καθώς κι αυτός αξιοποιεί όλες τις προβλεπόμενες από το σενάριο ελευθερίες και μόνον αυτές.

Δυνητικά μπορούν να υπάρξουν τρία οργανικά μέρη: ένα πριν την πρώτη ενότητα, ένα ανάμεσα στην πρώτη και τη δεύτερη κι ένα στο τέλος. Κάποιες εκτελέσεις έχουν και τα τρία, άλλες παραλείπουν το πρώτο ή το τρίτο, ή αντικαθιστούν το τρίτο με γύρισμα σε γρήγορο χασάπικο.

Φαίνεται να υπάρχει μια νοητή παρακαταθήκη από μελωδικά θέματα που μπορούν να χρησιμοποιηθούν σ’ αυτές τις θέσεις. Υπάρχει αρκετή ελευθερία στο ποια θα επιλεγούν κάθε φορά, πώς θα συνδυαστούν μεταξύ τους, αλλά και πώς ακριβώς θα παιχτεί το καθένα, όχι όμως απόλυτη (δεν παίζει δηλαδή ο καθένας ό,τι του καπνίσει).

Για παράδειγμα, στην ηχογράφηση #1 (Τσανάκας 1906) ακούγονται τρία θέματα. Ας τα ονομάσουμε Α, Β και Γ. Στην εισαγωγή ακούγεται το Α και μετά το Β, στο ενδιάμεσο το Β μόνο του, και στο φινάλε το Β και μετά το Γ. Στην ηχογράφηση #2 (Δ/νίς Μαρή 1909) η εισαγωγή αποτελείται και πάλι από δύο θέματα, που το πρώτο δεν μπορώ να πω με βεβαιότητα αν είναι παραλλαγή του Α ή άλλο θέμα, ενώ το δεύτερο είναι και πάλι το Β. Στο ενδιάμεσο ακούγεται ένα καινούργιο θέμα, το Δ, και φινάλε δεν υπάρχει καθόλου. Σε όλες τις υπόλοιπες ακούμε στην εισαγωγή πάντα το Α (εκτός από την #18, Σωφρονίου 1930, που δεν έχει ολωσδιόλου εισαγωγή), σε ποικίλες παραλλαγές, άλλοτε εκτενέστερες, άλλοτε συνοπτικότερες, και επίσης άλλοτε μόνο του, άλλοτε μαζί με το Β. Σε καμία δεν ακούμε το θέμα Α σε άλλη θέση εκτός από την αρχή. Επίσης το Β ακούγεται σε πολλές ηχογραφήσεις ως ενδιάμεσο και/ή ως φινάλε, αλλά συνήθως μόνο του, σπανιότατα ενωμένο με άλλο όπως γίνεται αρκετές φορές στην εισαγωγή. Σε άλλες πάλι ηχογραφήσεις το Β δεν υπάρχει καθόλου, και στο ενδιάμεσο και το φινάλε ακούγονται άλλα θέματα. …Και ούτω καθεξής. (Σημειωτέον ότι το θέμα Β, από τα χαρακτηριστικότερα και συχνότερα εμφανιζόμενα, δεν είναι Χουζάμ, ούτε καν Ραστ, παρά κανονικό ματζόρε.)

Αυτή η λογική, όπου μια σύνθεση αποτελείται από μια σειρά θεμάτων, αντλημένων από μια ευρύτερη παρακαταθήκη, που σε κάθε εκτέλεση αναδιατάσσονται κατά μία σειρά που δεν είναι ούτε απόλυτα προκαθορισμένη ούτε απόλυτα ελεύθερη, είναι χαρακτηριστική της παρατακτικής μουσικής. Κομμάτια παρατακτικής μουσικής είναι οι μπάλοι, καθώς και διάφοροι χοροί (συνήθως γρήγοροι και οργανικοί) των πιο παλαιινών, καθαρά λαϊκών παραδόσεων, όπως σούστες, πηδηχτοί, διάφοροι χοροί της τσαμπούνας, της γκάιντας, της λύρας κλπ. - πράγματα που ακουστικά φαίνονται να απέχουν κόσμους ολόκληρους από τον σμυρναίικο μανέ, και όμως μοιράζονται μαζί του κάποιες βαθιές δομές. Ο λόγος που το τονίζω αυτό είναι επειδή όσο προχωρώ αυτή τη μελέτη τόσο πιο έντονα βλέπω τις ενδείξεις μιας συγγένειας ανάμεσα στο γενικότερο φαινόμενο του τυποποιημένου μανέ και στη μουσική των μπάλων. Το Τζιβαέρι είναι σαφές ότι δεν είναι μπάλος, αλλά η μουσική συγγένεια παραμένει. Σκοπεύω να επανέλθω σ’ αυτό το σημείο αναλυτικότερα, όταν θα έχουμε τελειώσει με την παρουσίαση των επιμέρους τυποποιημένων μανέδων.

Τέλος, σ’ όσες εκτελέσεις γυρίζουν σε χασάπικο, είναι κάθε φορά διαφορετικό.

3 «Μου αρέσει»
17

Φυσικά, αφού πέρασα κάμποσες μέρες να χτενίζω τις λίστες αναζητώντας εκτελέσεις, να τις συγκρίνω, να διπλοκαρατσεκάρω, και να γράφω το μήνυμα, μόλις τελικά το ολοκλήρωσα βρήκα άλλες τέσσερις ηχογραφήσεις που δεν ήξερα! Τις ενσωμάτωσα και έκανα όλες τις αναγκαίες, τρομερά ανιαρές ως διαδικασία, διορθώσεις στην αρίθμηση, με την ελπίδα να μην τα έχω κάνει χειρότερα.

Τελικά δε φαίνεται να υπάρχουν και πολλές, υπάρχουν ωστόσο κάποιες και είναι γενικά αξιόλογες.

Μία με την Αρετή Κετιμέ, με μουσική ευθύνη (απ’ ό,τι καταλαβαίνω) του Κλ. Κορκόβελου δείχνει πλήρη κατανόηση του κομματιού. Η φωνή της Αρετής είναι γλυκιά και απαλλαγμένη από τη φλυαρία της Σουλτάτου, που αλλάζει όλη την ώρα τοποθέτηση και χροιά χωρίς να χρειάζεται. Από την άλλη, της Αρετής τής λείπει λίγο νεύρο.

Πάντως δεν καταλαβαίνω γιατί ο Κορκόβελος έγραψε το κομμάτι σε δίσκο με την Κετιμέ, τη στιγμή που ο ίδιος το έχει παίξει απείρως καλύτερα με το Τρίο Μανέρως (σαντούρι ο ίδιος, τραγούδι - κιθάρα Γιάννης Νιάρχος, κλαρίνο Κ. Κοπανιτσάνος). Εδώ πραγματικά ακούμε το Τζιβαέρι έτσι όπως πρέπει.

[Μια ελάσσων παρατήρηση: την ώρα που παίζουν τα παιδιά στο μαγαζί, η κάμερα πιάνει και κάποιες φωνές από το κοινό που μουρμουρίζουν το τραγούδι μαζί με τον Νιάρχο. Κουφάθηκα όταν, φτάνοντας στο σημείο που περιέγραφα παραπάνω με το αδιόρατο και μερακλήδικο Ντο#, άκουσα να το λέει καθαρά όχι μόνο ο Νιάρχος αλλά και το κοινό! Αργότερα, η κάμερα φέρνει μια βόλτα γύρω γύρω. Βλέποντας τις φάτσες του κοινού κατάλαβα πώς εξηγείται το φαινόμενο… :slight_smile: ]

Ισάξια θα θεωρούσα και την απόδοση από την ομάδα ΜΑΚΑΜ. Ίσως είναι κάπως κομπλαρισμένοι, ίσως κάπου διακρίνεται ότι ακόμα εξαρτώνται από την πρόβα και την απομνημόνευση και δεν έχουν φτάσει ακόμα να ρέει γάργαρα και αβίαστα το τραγούδι σαν να έλεγαν το όνομά τους, πάντως υπάρχει πλήρης κατανόηση της δομής, της μελωδίας, του ύφους και του ήθους του κομματιού. («Το ήθος» δεν είναι απλώς ένα κλισέ για να συμπληρώσουμε «το ύφος»: το ήθος του Τζιβαέρι-Μανέ είναι περιπαθές μεν και νοσταλγικό, όπως σε κάθε μανέ, αλλά και λίγο πιο τσαμπουκαλήδικο απ’ ό,τι, ας πούμε, του Σμυρναίικου Μινόρε. Κι αυτό είναι κάτι που το έχουν πιάσει οι Μακάμ, όπως και το Τρίο Μανέρως, ενώ η μεν Αρετή το παρέβλεψε τελείως, η δε Σουλτάτου το παρατράβηξε.)

Τέλος, έχει ενδιαφέρον και μια οργανική απόδοση του κομματιού από τον Κόρο.

Εγώ πάντως θυμάμαι ότι το Τζιβαέρι το έλεγε και ο Γκολές. Περιέργως, δε φαίνεται να υπάρχει πουθενά στο ΥΤ. Δεν πιστεύω να το είπε αποκλειστικά τη βραδιά που είχα πάει να τον ακούσω!

1 «Μου αρέσει»
18

Τελικά αυτή η εντύπωσή μου καταρρίπτεται. Είχα υποψιαστεί κάποιες ταυτίσεις, αλλά δεν ισχύουν όλες. Ισχύουν παρά ταύτα ορισμένες, όπως η παρακάτω:

  1. Ο Ταμπαχανιώτικος Μανές ή Σουλτανί Μανές.

Πρόκειται για τον ίδιο μανέ, παρ’ ότι υπάρχει κάποια κανονικότητα στο πότε χρησιμοποιείται ο ένας τίτλος και πότε ο άλλος, δεν είναι απολύτως ισοδύναμοι. Εδώ βέβαια πρέπει να επαναλάβω την επιφύλαξή μου ότι ο τίτλος μπορεί να είναι πολύ αμφίβολης αξίας στοιχείο, από τη στιγμή που δεν είναι καθόλου σαφές αν ο κάθε τίτλος που εντόπισα στις 3 γραπτές πηγές ή στο ΥΤ προέρχεται αυτούσιος από την ετικέτα ή αποτελεί προσωπική περιγραφή του κάθε συντάκτη ή γιοτουμπίστα. Κάποιες λιγοστές φορές στα βιντεάκια εμφανιζόταν η αυθεντική ετικέτα: τότε, και μόνο τότε, μπορούμε να είμαστε σίγουροι για τον δισκογραφικό τίτλο.

Παρά την παραπάνω επιφύλαξη, εντόπισα 6 ηχογραφήσεις του Σουλτανί Μανέ (+ την ύπαρξη άλλης μιας που δεν τη βρήκα), και 19 του Ταμπαχανιώτικου (+άλλες 20 που δε βρήκα, σύνολο 39). Όπως και τις προηγούμενες φορές, ξεκινώ πρώτα να τις παραθέτω, μαζί με όλα τα διαθέσιμα δισκογραφικά στοιχεία (αριθμό δίσκου, χρονολογία, ενίοτε αριθμό μήτρας, και επίσης πρώτο ημιστίχιο και φυσικά τραγουδιστή), και θα επανέλθω αργότερα για τον σχολιασμό τους.

ΤΑΜΠΑΧΑΝΙΩΤΙΚΟΣ ΜΑΝΕΣ:

  1. 1906, Γιάγκος Ψαμαθιανός (Μη με παιδεύεις βρε μικρό: D Ρ Zonophone / X-102811). Κατά τον Μανιάτη, ο τίτλος είναι «Ταβαχανιώτικος Μανές».
  2. 1909, Ελληνική Εστουδιαντίνα (Μου λένε να μη σ’ αγαπώ: Victor VI-63534 US, αρ.μήτρας: 12801B). Στο ΥΤ βρίσκω την πληροφορία ότι πρόκειται για ανατύπωση του δίσκου The Gramophone Co 6-12686, ωστόσο στον Μανιάτη βρίσκω ότι μ’ αυτό τον κωδικό κυκλοφόρησε άλλος Ταμπαχανιώτικος μανές, βλ. εδώ #22. Το περίεργο είναι ότι στους Ρ. Διαλόγους τον ίδιο αριθμό δίσκου έχει κι ένας τρίτος Ταμπαχανιώτικος, βλ. εδώ #23. Δύο κομμάτια με τον ίδιο αριθμό δίσκου είναι προφανώς οι δύο πλευρές του ίδιου δίσκου, αλλά πόσο πιθανό είναι να ηχογράφησαν οι ίδιοι (Γ. Τσανάκας με την Ελληνική Εστουδιαντίνα) τον ίδιο μανέ με διαφορετικό δίστιχο στον ίδιο δίσκο;;; Αν συνέβη κάτι τέτοιο, τότε οποιοδήποτε ζευγάρι από τους παραπάνω τρεις είναι εξίσου πιθανό. Αυτό είναι ένα από τα πολλά σημεία όπου θα μας διαφώτιζε πολύ να μπορούσαμε να δούμε τις ετικέτες.
    Edit: Αποκατέστησα τη σωστή αρίθμηση των ηχογραφήσεων γιατί είχαν προκύψει λάθη (δικά μου).
    Ξαναedit: Σύμφωνα με έρευνα του Φώτη, ο αριθμός εδώ είναι σωστός. Στα #22 και #23 είναι λάθος.
  3. 1911, Λ. Μενεμενλής (Ίδιο δίστιχο με #2: Favorit Record 1-55020).
  4. [1911], Γ. Τσανάκας (πάλι ίδιο δίστιχο: Orfeon Record NO-00137). Η πληροφορία για τη χρονολογία από το ΥΤ, καθώς οι Ρ. Διάλογοι το έχουν αχρονολόγητο και στο Σίλαμπς και τον Μανιάτη δεν το βρίσκω.
  5. 1915, Γ. Τσανάκας (Σ’ είχα για ευτυχία μου: Victor VI-67176 US).
  6. 1916, Κυριακή Αντωνοπούλου (Κρυφά απ’ τον κόσμο σ’ αγαπώ: Columbia E-3325 US, αρ.μήτρας: 44921).
  7. 1926, Κ. Νούρος (Ως πότε την αγάπη σου: Odeon GA-1162 DE, αρ.μήτρας: GO-197).
  8. 1926, Αντ. Νταλγκάς (Το ξεύρω πως δε μ’ αγαπάς: HMV AO-0160, αρ.μήτρας: BJ-273).
  9. 1928, Κ. Θωμαΐδης (Έχω πολλά παράπονα: Odeon GA-1349 DE, αρ.μήτρας: GO-686).
  10. 1928, Κ. Καρίπης (Λησμόνησέ με ολότελα: Odeon GA-1340 DE).
  11. 1928, Αντ. Νταλγκάς (Κάθε στιγμή τα μάτια μου: HMV AO-0241, αρ.μήτρας: BF-1678).
  12. 1929, Κ. Νούρος (Πνοή πλέον δε μ’ άφησες: Columbia 8400 GB, αρ.μήτρας: 20604).
  13. 1929, Δημ. Χριστοδούλου (Με πόνους και με βάσανα: HMV AO-0382, αρ.μήτρας: BW-3071).
  14. 1929, Γιάγκος Ψαμαθιανός (Πονώ, δε χύνω δάκρυα: Columbia 12316 GB, αρ.μήτρας: 22088).
  15. [1930 ή1931], Ρόζα Εσκενάζυ (Στην τελευταία μου πνοή: Parlophone B-21576 DE, αρ.μήτρας: 101145). Στο ΥΤ αναφέρεται «1930 ή 1931», στον Μανιάτη και το Sealabs 1930, στους Ρ. Διαλόγους 1931.
  16. 1932, Πάνος Καμβακίδης (Όσο μπορείς καρδούλα μου: Columbia DG-0276, αρ.μήτρας: WG-407).
  17. 1931, Ιω. Φωκίου (Πάσχω να γειάνει ο πόνος μου: Pathe X-80203 FR ).
  18. 1934, Κ. Ρούκουνας (Σαν το σβησμένο κάρβουνο: Odeon GA-1757, αρ.μήτρας: GO-2057). Παραθέτω δύο ανεβάσματα στο ΥΤ. Στο πρώτο ο ήχος είναι καλύτερος, αλλά υπάρχουν λάθη στα στοιχεία. Στο δεύτερο τα στοιχεία είναι ορθά και δίνεται και η εξήγηση για το πώς προέκυψαν τα λάθη (υπήρχαν λάθη ήδη στην αυθεντική ετικέτα).
  19. 1906, Εστουδιαντίνα Κώτσου Βλάχου (Ποτές μου δεν το ήλπιζα: Odeon Record NO-46007 DE).
  20. 1908, Τα Πολιτάκια (Πάσχω να γειάνει ο πόνος μου: Odeon Record ΝΟ-58576 DE).
  21. 1909, Ελλ. Εστουδιαντίνα (Μόνο μια ώρα χαίρομαι: Orfeon Record NO-11078, αρ.μήτρας: S-1483).
  22. 1909, Ελλ. Εστουδιαντίνα (Μόνον εγώ γεννήθηκα: The Gramophone CO 6-12686, αρ.μήτρας: 12801B). Πρέπει να υπάρχει κάποιο λάθος, καθώς τον ίδιο αρ. μήτρας δίνουν οι Ρ. Διάλογοι και για την ηχογρ. #2, αλλά δεν μπορώ να το ξεδιαλύνω με βάση τις άλλες δύο πηγές.
    Edit: Πράγματι, είναι λάθος εδώ όπως και στο επόμενο. Βλ. #2.
  23. 1909, Ελλ. Εστουδιαντίνα (Πάσχω να γειάνει ο πόνος μου: The Gramophone CO 6-12686).
  24. 1909, Ζαχ. Κωνσταντίνου (ίδιο δίστιχο με #20 και #23: Orfeon Record NO-11078).
  25. 1911, Δέσπ. Καλλιγέρη (πάλι το ίδιο δίστιχο: Orfeon Record NO-12966).
  26. 1911, Λευτ. Μενεμενλής (Μου λένε να μη σ’ αγαπώ: Favorit Record 1-55020).
  27. 1911, Λευτ. Μενεμενλής (Σαν ευτυχεί ο άνθρωπος: Favorit Record 1-55020).
  28. 1911, Γ. Τσανάκας (ίδιο δίστιχο με #25 κλπ.: The Gramophone CO 14-12037).
  29. 1912, Γ. Τσανάκας (Στην τελευταία μου στιγμή: Favorit Record 1-55044, αρ.μήτρας: 7056T).
  30. 1919, Κυριακή Αντωνοπούλου (Κρυφά απ’ τον κόσμο σ’ αγαπώ: Panhellenion 209 US).
  31. 1920, Κυριακή Αντωνοπούλου (Βαρύτερα απ’ τα σίδερα: Panhellenion 209 US). Ίδιος αριθμός δίσκου με το αμέσως παραπάνω > πιθανό λάθος. Ο Μανιάτης πάντως δίνει και τρίτο μανέ της κας Κούλας με τον ίδιο αριθμό!
  32. 1926, Ευ. Σωφρονίου (Μου λένε να μη σ’ αγαπώ: Polydor V-45094 DE, αρ.μήτρας: 4533AR).
  33. 1927, Αρ. Κατσάνης (Κρυφά απ’ τον κόσμο σ’ αγαπώ: Greek Record CO GRC-526 US).
  34. 1928, Σεραφείμ Γεροθεοδώρου (ίδιο δίστιχο με #32: Columbia 8259 GB, αρ.μήτρας: 20284).
  35. 1928, Γ. Λαζαρίδης (Μόνον εγώ γεννήθηκα: Odeon GA-1358 DE, αρ.μήτρας: GO-684).
  36. 1929, Κ. Νούρος (Εμένα πρέπει μια σπηλιά: Pathe X-80088 FR). Διερωτώμαι μήπως πρόκειται για λάθος: το αναφέρουν μόνο οι Ρ. Διάλογοι, όχι ο Μανιάτης ή το Sealabs, ενώ με το ίδιο δίστιχο υπάρχει «Πειραιώτικος Μανές» του Νούρου. Διατηρώ παρά ταύτα μια επιφύλαξη μήπως δεν υπάρχει λάθος, καθώς ο Πειραιώτικος έχει άλλο αριθμό δίσκου, Pathe X-80187 FR, και άλλη χρονολογία, 1930.
  37. 1930, Χρύσα Βαβδύλα (Πάσχω να γειάνει ο πόνος μου: Odeon GA-1478 DE).
  38. 1931, Στέφ. Βέζος (Με πόνους και με βάσανα: HMV AO-1025, αρ.μήτρας: OW-333).
  39. 1932, Ειρήνη Φικαρίνα (ίδιο δίστ. με το προηγούμενο: Columbia DG-0266, αρ.μήτρας: WG-367).

Μια πολύ νεότερη (δεκ. '70;) ηχογράφηση του Ρούκουνα με τίτλο «Ταμπαχανιώτικος Μανές» σε 45άρι (Τα βάσανα κι οι λογισμοί: Parlophone GDSP-2619) δεν είναι «ο» Ταμπαχανιώτικος Μανές, αλλά απλώς ένας μανές.

ΣΟΥΛΤΑΝΙ ΜΑΝΕΣ (ή Σουλτανί Γιάλα-γιάλα ή Σουλτανί μπάλος μανες):

  1. 1928, Αντ. Νταλγκάς (Κι αν κλαίω τι με ωφελεί: Pathe X-80062 FR, αρ.μήτρας: 70047).
  2. 1929, Αντ. Νταλγκάς (Καμιά φορά και η καρδιά: Odeon GA-1484 DE, αρ.μήτρας: GO-1417). Ο ακριβής τίτλος είναι «Σουλτανί γιάλα-γιάλα», όπως προκύπτει από την ετικέτα, που εμφανίζεται στο ΥΤ. Οι γραπτές πηγές τον αναφέρουν ως «Σουλτανί γιάλα» ή «Σουλτανί γιάλα μανέ».
  3. 1929, Αντ. Νταλγκάς (ίδιο δίστιχο με #1: Columbia 56200-F US). Δεν το βρήκα στο ΥΤ, αλλά διερωτώμαι μήπως πρόκειται για επανέκδοση της ίδιας ηχογράφησης: ίδιος τραγουδιστής, ίδιο δίστιχο, διαφορετική εταιρεία, ένας χρόνος διαφορά. Δεν ξέρω αν είναι πιθανόν κάτι τέτοιο.
  4. 1929, Αντ. Νταλγκάς (Όποιος βρεθεί στον πόνο μου: Columbia 18064 GB).
  5. 1929, Αντ. Νταλγκάς (Ως και τ’ αστέρια τ’ ουρανού: HMV AO-0376, αρ.μήτρας: BW-2950). Ο τίτλος αναφέρεται στις πηγές ως «Μανές Σούστα» ή «Σούστα Μανές», ονομασία που μάλλον αντιστοιχεί σε άλλον μανέ. Πάντως είναι σαφώς το Σουλτανί.
  6. 1929, Ευ. Σωφρονίου (Αυτή η έρημη ζωή: Polydor V-50513 DE, αρ.μήτρας: 1234BF).
  7. 1929, Ευ. Σοφρωνίου (Πολλές φωτιές με τριγυρνούν: Columbia 18062 GB, αρ.μήτρας: 20678).
4 «Μου αρέσει»
19

Εξαιρετική δουλειά Περικλή.

X-102811
X-1028111024×768 383 KB

VICTOR%2063534%20%20A

FAVORITE%2055020%20%20A
FAVORITE%2055020%20%20A622×594 150 KB

3 «Μου αρέσει»
20

Μου λένε να μην σ αγαπώ τους λέγω τι να κάνω, που γώ μια ώρα αν δεν σε δω το νου μου τονε χάνω

Στον δίσκο η ετικέτα γράφει “Ταρπαχανιότικος”.

http://rebetiko.sealabs.net/display.php?d=0&recid=16686

12686
126862560×1920 2.06 MB

3 «Μου αρέσει»
21

Χμ… Εδώ μπορεί να είναι και δικό μου το λάθος. Θα το κοιτάξω και βλέπουμε.

Edit: Το ξανακοιτάξαμε μαζί, κι έγιναν οι αναγκαίες διορθώσεις. Το λινκ προς το ηχητικό του Σίλαμπς είναι η ίδια ηχογράφηση με αυτήν του ΥΤ που δίνω στο #2 της λίστας του μνμ. 18.
Μ’ αυτή την ευκαιρία, πρόσθεσα από το Σίλαμπς μια ηχογράφηση του Σουλτανί Μανέ που δεν την είχα βρει στο ΥΤ. Κανονικά, θα έπρεπε τώρα να κοιτάξω και για τον Ταμπαχανιώτικο αν κάποια από τις 20 που δε βρήκα στο ΥΤ υπάρχει στο Σίλαμπς, αλλά δεδομένης της συνωνυμίας με άλλα 19 κομμάτια, δηλαδή ψάξιμο ανάμεσα σε συνολικά 39 Ταμπαχανιώτικους (ΑΝ δεν υπάρχουν κι άλλοι εκεί) δεν ξέρω αν θα έχω το κουράγιο, και ούτε κι αν θα έχει νόημα - ήδη, με 19 ηχογραφήσεις από το ΥΤ, νομίζω ότι έχω κάνει το point μου clear.

22

Πανάθεμά το, όλο λάθη διορθώνω και καθυστερώ να προχωρήσω στην ουσία!

Την ίδια ηχογράφηση ανέβασα και στα δύο!! (Από διαφορετικά βιντεάκια, με διαφορετική επεξεργασία του ήχου, αλλά η ίδια, εκτός αν έχουν απομνημονεύσει το παίξιμό τους μέχρι την τελευταία λεπτομέρεια - ελέγξτε κι εσείς όποιος θέλει).

Άρα, λογικά μου λείπει η ηχογράφηση #4, η δε πληροφορία για τη χρονολόγησή της ακυρώνεται. Στο sealabs (το σάιτ, όχι το βιβλιαράκι) βρίσκω δύο καταχωρήσεις που και πάλι είναι η ίδια ηχογράφηση (ή όχι;), με άλλους αριθμούς όμως.

Μπέρδεμα…

23

Πάμε τώρα να δούμε τι γίνεται με αυτόν τον μανέ, τον Ταμπαχανιώτικο ή Σουλτανί.

Αντίθετα από τους προηγούμενους, εδώ θα ξεκινήσουμε με τα οργανικά θέματα που τον πλαισιώνουν (θεωρώ ότι εν προκειμένω εξυπηρετεί καλύτερα).

Πρόκειται για μια έρρυθμη οργανική σύνθεση που βασικά εκτελείται όμοια και σταθερά από όλες (σχεδόν) τις ορχήστρες που συνοδεύουν τον κάθε τραγουδιστή. Υπάρχουν οι αναμενόμενες μικροαποκλίσεις ως προς τη διάταξη των μερών σε σχέση με τα μέρη του μανέ, τον αριθμό των επαναλήψεων κλπ., όπως επίσης και ως προς το τέμπο και την αίσθηση του ρυθμού, αλλά χωρίς να αφήνουν περιθώριο αμφιβολίας αν πρόκειται για το ίδιο κομμάτι ή όχι.

Το κομμάτι είναι ένα τετράσημο Σεγκιάχ. Αν Ραστ=Σολ, η τονική του είναι το Σι (βέβαια στην πράξη κάθε εκτέλεση έχει τον τόνο της). Ορισμένες εκτελέσεις, ιδίως οι πιο πρώιμες, έχουν ένα ρυθμό (κάπως ακαθόριστο) που θα μπορούσε ίσως και να χορεύεται. Όσο όμως προχωρούμε προς πιο «συνειδητές»,ας το πούμε, εκτελέσεις, με σαφέστερη κατανομή των ρόλων μεταξύ των οργάνων (αυτός για μελωδία, αυτός για ρυθμό, αυτός για να εμπλουτίζει την περιοχή των τάδε ή δείνα συχνοτήτων), τείνουμε προς ένα μοντέλο αρκετά αργό, έντονα μεν ρυθμικό -άνετα θα μπορούσε κανείς να λικνίζεται στην καρέκλα του ακούγοντάς το- αλλά που δε νομίζω ότι μπορεί να ταιριάξει με κανέναν υπαρκτό ελληνικό χορό. Ωραία και ενδεικτικά παραδείγματα αυτής της κατασταλαγμένης -όπως μου φαίνεται- απόδοσης είναι οι ηχογρ. #10 (Κ. Καρίπης 1928*, με τον Ογδοντάκη στο βιολί) και #17 (Ιω. Φωκίου 1931). Συνολικά πάντως θεωρώ ότι το κομμάτι δεν είναι χορευτικό, και ότι μόνο συμπτωματικά κάποιες παλιότερες εκτελέσεις μοιάζουν σαν να μπορούσαν να ήταν.

Έχει ωστόσο πολύ ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε τις εξαιρέσεις, τις εκτελέσεις δηλαδή όπου τα οργανικά που συνοδεύουν τον μανέ είναι άλλα εκτός από αυτό το στάνταρ κομμάτι.

Επανέρχομαι άμεσα.

*: Παρατηρώ τώρα μόλις άλλη μια αντίφαση στην τεκμηρίωση: την εκτέλεση #10 τη βρήκα να χρονολογείται στο 1928, αλλά στο ΥΤ λέει 1931. Δε θα ασχοληθώ άλλο με το ποιος κάνει λάθος, λίγη σημασία έχει.)

24

Συνεχίζουμε με τα οργανικά μέρη του Ταμπαχανιώτικου. Σχεδόν όλες οι ηχογραφήσεις είναι όπως περιγράφηκαν παραπάνω, εκτός από λίγες εξιοσημείωτες εξαιρέσεις.

Η πρώτη εξαίρεση, και σαφώς πιο ιδιαίτερη συνολικά απ’ όλες τις ηχογραφήσεις, είναι και η παλαιότερη, η #1 (Γιάγκος Ψαμαθιανός 1906 - στην αρμόνικα, υποθέτω, ο αδερφός του Βασίλης). Η εισαγωγή γίνεται μ’ ένα οργανικό θέμα που κάπως θυμίζει το κλασικό, χωρίς να ταυτίζεται όμως μαζί του, παιγμένο σ’ έναν ρυθμό που φαίνεται αρκετά έντονα χορευτικός, πιθανόν συρτός ή μπάλος. Αφού ξεκινήσει ο -εντελώς ιδιόρρυθμος, παρεμπιπτόντως- μανές, ακούμε στις ανάσες του τραγουδιστή και τις επιμέρους παύσεις του πρώτου μέρους την αρμόνικα να κάνει εκείνο το χαρακτηριστικό κόλπο με το ανεβοκατέβασμα μέρους ή όλης της κλίμακας, που χαρακτηρίζει ιδιαίτερα τους μπάλους και μάλιστα τον κλασικό Σμυρναίικο Μπάλο ή Μπάλο [Ντο] Ματζόρε (αυτόν που και σήμερα είναι ο πιο γνωστός και δημοφιλής μπάλος), όπου επαναλαμβάνεται με διάφορες ατυποποίητες παραλλαγές στο τέλος κάθε οργανικής μελωδικής φράσης. Με το πέρας του πρώτου μέρους, όταν η αρμόνικα ξαναπαίρνει τον πρώτο λόγο, γίνεται πλέον σαφές ότι πράγματι πρόκειται για μπάλο και μάλιστα γι’ αυτό τον ίδιο Μπάλο Ματζόρε / Σμυρναίικο: μπορεί να μην είχε ξεκινήσει με κανένα από τα θέματα που συνηθίζονται ως πρώτα, τώρα όμως βάζει ένα πασίγνωστο και απαραγνώριστο θέμα που συνηθίζεται ως τουλάχιστον δεύτερο ή και πιο μετά. Σημειωτέον ότι το θέμα αυτό (όπως και όλα του εν λόγω μπάλου) δεν είναι Σεγκιάχ: θα μπορούσε να θεωρηθεί Ραστ, αφού κάνει το χαρακτηριστικό χαμήλωμα της 7ης όπου προβλέπεται, αλλά η συνολικά δυτικότροπη, συγχορδιοκεντρική διαχείριση της μελωδίας θα το χαρακτήριζε μάλλον ως Ματζόρε με μια νότα (την 7η) εκτός κλίμακας.

Μετά το τέλος και του δεύτερου μέρους του μανέ, την επόμενη και τελευταία φορά που η αρμόνικα πρωταγωνιστεί, παίζει ταξιμοειδή αυτοσχεδιασμό. Αρχίζει σχετικά ελεύθερα, χωρίς όμως να λησμονεί να χτυπάει μια στα τόσα πάνω στον ρυθμό, και σύντομα γίνεται κανονικά ρυθμικό - κάτι που επίσης συνηθίζεται στους μπάλους (αν και, ασφαλώς, όχι μόνο στους μπάλους). Στο δίλημμα «Ματζοροράστ ή Σεγκιάχ;» δεν παίρνει ξεκάθαρη θέση.

Η δεύτερη αποκλίνουσα εκτέλεση είναι, 23 χρόνια αργότερα, ξανά από τον Γιάγκο Ψαμαθιανό (#14). Το πνεύμα αυτής της εκτέλεσης έχει κάποια κοινά σημεία με εκείνο της παλιάς,. αλλά και αρκετές διαφορές. Ο ίδιος ο Γιάγκος, ως τραγουδιστής, δείχνει να έχει …ωριμάσει να πω; συνετιστεί να πω; -εν πάση περιπτώσει αποδίδει έναν πολύ πιο κλασικό και αναγνωρίσιμο Ταμπαχανιώτικο μανέ σε σχέση με τον ακροβατικό και γεμάτο εκπλήξεις μανέ του 1906. Η οργανική συνοδεία είναι και πάλι μπάλος, που ως ένα σημείο θα μπορούσε να περιγραφεί με τα ίδια λόγια όπως και στην παλιά εκτέλεση, μόνο που εδώ ο αρμονικατζής φαίνεται να αυτοσχεδιάζει, και μάλιστα με κάποια αβεβαιότητα, βγάζοντας φράσεις που δεν έχει αποφασίσει πού και πότε θα τις κλείσει, με αποτέλεσμα η φωνή, κάποιες φορές, να μην έχει υπομονή να δει πού θα καταλήξει όλο αυτό και να τον διακόπτει εισάγοντας το δικό της μέρος… Παράξενη εκτέλεση. Ίσως ακόμη και ατυχής από μια άποψη, αν και συναρπαστική.

Και τέλος έχουμε τις 6 εκτελέσεις που φέρονται υπό κάποια παραλλαγή του τίτλου «Σουλτανί» (Σουλτανί μπάλος, Σουλτανί μανές, Σουλτανί γιάλα-γιάλα…), για τις οποίες αξίζει ξεχωριστή ανάρτηση.

25

Ο Σουλτανί μπάλος, όπως είδαμε, παραδίδεται σε επτά ηχογραφήσεις, από τις οποίες έχουν εντοπιστεί έξι. Οι τέσσερις είναι με τον Νταλγκά και οι δύο με τον Σωφρονίου, όλες μεταξύ 1928 και 1929 (και η μία που λείπει είναι κι αυτή Νταλγκάς 1929).

Εδώ είναι ξεκάθαρο και από το άκουσμα αλλά και από τον τίτλο (με όλες τις γνωστές επιφυλάξεις για τους τίτλους βέβαια) ότι πρόκειται για μπάλο. Το ύφος της σύνθεσης δεν είναι σαν του Ματζόρε μπάλου (Σμυρναίικου), με τα πάμπολλα θέματα που παρατάσσονται με μικροδιαφορές στη σειρά από εκτέλεση σε εκτέλεση, από τα οποία το καθένα έχει μελωδική αυτοτέλεια και όλα μαζί αναδίνουν ένα ρυθμό ανάλαφρο και λικνιστικό: είναι ένας πιο έντονος και πιο μινιμαλιστικός μπάλος, με γρήγορες δοξαριές λίγο σαν του Βοθριάτικου μπάλου της Νάξου και με την επίμονη επαναληπτικότητα των παλαιινών μοτιβικού τύπου μπάλων της τσαμπούνας.

Είναι όμως αξιοσημείωτο ότι, τόσο στο κυρίαρχο μελωδικό θέμα, που σε όλες τις εκτελέσεις πλην μιας (της τελευταίας) είναι πρώτο και σε αρκετές και μοναδικό, όσο και στα άλλα θέματα που ακούγονται σε ορισμένες μόνο ηχογραφήσεις, ο δρόμος δεν είναι Σεγκιάχ όπως του μανέ ή έστω Ματζόρε ή Ραστ, αλλά Χουζάμ (με χρωματικό άνω τετράχορδο).

Δεν ξέρω πώς πρέπει να ερμηνευθεί αυτή η αντινομία. Το γεγονός ότι όλες οι ηχογραφήσεις προέρχονται από δύο μόνο τραγουδιστές, αλλά και το ότι, παράλληλα, οι ορχήστρες δεν παίζουν ακριβώς το ίδιο ακόμη και όταν συνοδεύουν τον ίδιο τραγουδιστή, δημιουργεί αβεβαιότητα ως προς το ερώτημα σε ποιο ακριβώς σημείο του φάσματος μεταξύ ανώνυμης δημώδους και ατομικής δημιουργίας βρισκόμαστε. Αν ξέραμε αυτό, θα μπορούσαμε ίσως να ερμηνεύσουμε καλύτερα και το φαινόμενο της τροπικής ασυνέπειας.

Σε κάθε περίπτωση, πρόκειται σαφώς μεν για τον Ταμπαχανιώτικο μανέ και πάλι (η φωνητική μελωδία μεταξύ Σουλατανί και Ταμπαχανιώτικου είναι απολύτως ταυτόσημη), αλλά με ερμηνευτικό ήθος πολύ διαφορετικό μεταξύ του μπάλου Σουλτανί και του μη χορευτικού Ταμπαχανιώτικου. Προσωπικά δε, θα είχα να παρατηρήσω ότι αυτή τη διαφορά ήθους την αποδίδει καλύτερα ο Νταλγκάς: ο Σωφρονίου μοιάζει να είναι τόσο επηρεασμένος από τους καθαυτού μανέδες (ας είναι και τυποποιημένοι, αλλά όχι χορευτικοί) ώστε και τον μανέ του μπάλου τον λέει περισσότερο σαν μανέ και λιγότερο σαν μπάλο.

Η πυκνότητα των σχετικών δισκογραφικών κυκλοφοριών (εφτά μέσα σε δύο χρόνια, εκ των οποίων οι έξι μέσα στον ίδιο χρόνο) δείχνει ότι πρέπει να είχε μεγάλη επιτυχία η συνταγή.

Αυτά προς το παρόν. Χρωστάω μια ακόμη ανάρτηση για τον Ταμπαχανιώτικο/Σουλτανί μανέ, για να δούμε όσα αφορούν τη μελωδία του ίδιου του μανέ, πέρα από την οργανική συνοδεία.