Περι “λάφτας” ο λόγος, ή ορθά, πολίτικο λαούτο. Λάφτα – Lavta – Πολίτικο λαούτο

  • Περι “λάφτας” ο λόγος, ή ορθά, πολίτικο λαούτο!

Πρόκειται για ένα κείμενο που είχα αναρτήσει δημόσια στο διαδίκτυο σε τρεις διαφορετικές γλώσσες, μετά από πολύ έρευνα, τον Δεκέμβριο του 2023. Σκέφτηκα ότι θα φανεί χρήσιμο να το αναρτήσω κι εδώ.

Είναι χρόνια που παρατηρώ, ότι το λαούτο της Πόλης, οι περισσότεροι το ονομάζουν λάφτα (όπως κι εδώ στο φόρουμ). Πρόκειται για μια λανθασμένη ονομασία του οργάνου που συνεχώς επαναλαμβάνεται από πολύ κόσμο! Λογικό έως ένα σημείο, γιατί έτσι έμαθαν πως ονομάζεται…


Λάφτα – Lavta – Πολίτικο λαούτο – Lute
Περι “λάφτας” ο λόγος, ή ορθά, πολίτικο λαούτο!

Με αφορμή κάποια δημοσιεύματα που διάβασα στο διαδίκτυο για το “Τι είναι λάφτα”, και με τις τόσες φόρες που άκουσα για το όργανο με αυτή την ονομασία, σκέφτηκα εν συντομία να πάρω θέση.
Είναι χρόνια που παρατηρώ, ότι το λαούτο της Πόλης, οι περισσότεροι το ονομάζουν λάφτα. Πρόκειται για μια λανθασμένη ονομασία του οργάνου που συνεχώς επαναλαμβάνεται από πολύ κόσμο! Από οργανοποιούς που το κατασκευάζουν, από μαθητές που μαθαίνουν αυτό το μουσικό όργανο, από τις πτυχιακές εργασίες τους, αλλά και από τους δασκάλους που το διδάσκουν. Λογικό έως ένα σημείο, γιατί έτσι έμαθαν πως ονομάζεται…
Τι σημαίνει λάφτα? Από λάθος συνηθίσαμε να αποκαλούμε έτσι το λαούτο της Πόλης για κάποια χρόνια εδώ στην Ελλάδα, τα οποία δεν είναι περισσότερα από σαράντα… Δηλαδή ακριβώς από τότε που ξανα εμφανίστηκε στην Ελλάδα ως ένα μοντέλο λαούτου. Το πολίτικο λαούτο!
Από την έρευνα που έχω κάνει έως τώρα για τα έγχορδα πολίτικα μουσικά όργανα, που σε λίγο τείνει να κλείσει τα τριάντα χρόνια, βγάζω το συμπέρασμα ότι λάφτα δεν σημαίνει απολύτως τίποτα! Κι όταν το κάνουμε και θηλυκό π.χ. “ή λάφτα”, “θα σου φέρω την λάφτα μου για επισκευή” τότε ακόμη χειρότερα…

Στην Κωνσταντινούπολη κατά την οθωμανική περίοδο αυτό το μοντέλο λαούτου, το οποίο δεν γνωρίζουμε πόσο παλιό είναι (σώζονται όργανα που είναι περίπου 200 χρόνων),
πρώτο δημιουργήθηκε από Αρμένιους και Ρωμιούς οργανοποιούς, για λογαριασμό αρχικά των Ρωμιών μουσικών. Πρόκειται για ενα συνοδευτικό όργανο, αρχικά, που κρατούσε κυρίως συνοδεία στην πολίτικη λύρα, για να χορεύουν οι χορευτές στους μεϊχανέδες. Κάποια χρόνια αργότερα αλλά και παράλληλα, μπήκε και στο Σεράι και χρησιμοποιήθηκε από τους σουλτάνους-ες και πασάδες.
Τότε στην Πόλη αυτό το όργανο από τους Ρωμιούς ονομαζόταν λαβούτο (αλα τούρκα), στην υπόλοιπη Ελλάδα λαγούτο. Το όνομα του οργάνου λαβούτο και η ιδιότητα του μουσικού λαβουτατζής, είναι σήμερα συνώνυμα στα τουρκικά με το lavta και lavtaci. To ‘ci’ είναι το τουρκικό επίθημα που δηλώνει επάγγελμα, το οποίο έχουμε υιοθετήσει και στην ελληνική γλώσσα για αρκετά επαγγέλματα!
Το πρόβλημα φαίνεται να έχει την ρίζα του στο γεγονός ότι η τουρκική γλώσσα δεν δέχεται πολλά φωνήεντα μαζί, και θέλει πάντα να τα χωρίζει με σύμφωνα. Έτσι, η λέξη ‘λαούτα’ γίνεται ‘λα-β-ούτα’! Ένας δεύτερος λόγος ίσως οφείλεται στο γεγονός ότι στα γραπτά οθωμανικά, το όνομα ‘λαούτα’ σχεδόν πάντα διαβάζεται ως La-V-ta, εκτός αν συνοδεύεται με ένα ειδικό διακριτικό σημάδι που συνήθως δεν γράφεται…
Σε ένα δίσκο γραμμοφώνου 78 στροφών του Cemil Bey, στα Γαλλικά γράφει ‘avec Lauta’. Το όργανο αναγράφεται με την Ελληνική ονομασία του ‘Lauta’, ενώ στα Γαλλικά θα πρεπε να είναι γραμμένο ως Luth. Ακόμη πιο συγκλονιστικό είναι αυτό που γράφει στα οθωμανικά, επάνω από το γράμμα vav, το ‘ου’. Δηλαδή έχουμε το μικρό διακριτικό σημάδι που δηλώνει ξεκάθαρα ότι η λέξη προφερόταν ‘λαούτα’ κι όχι ‘λάφτα’!
Το λάθος της ονομασίας λοιπόν, οφείλεται αποκλειστικά στην δυσκολία των Τούρκων να προφέρουν την λέξη λαούτο, λογικό…
Εν ολίγοις η σειρά της λανθασμένης συσχέτισης κατά την γνώμη μου είναι κάπως έτσι:
Λαούτο => Λαβούτο => lavouta => lavuta => lavta.

Θα μου πείτε, γιατί τα σκαλίζεις, τι σημασία έχει κι αν το ονομάζουμε έτσι σήμερα? Για το ορθό της υπόθεσης, διότι χάριν του λανθασμένου ονόματος του νοθεύεται η πραγματική ιστορία αυτού του υπέροχου οργάνου!
Το κείμενο είναι ελεύθερο προς κοινοποιήση, αλλά και συζήτηση!

Τάσος Θεοδωράκης
Θεσσαλονίκη Δεκέμβριος του 2023

2 «Μου αρέσει»

Όταν, πριν αρκετά χρόνια (2008), μου ήρθε η όρεξη να μάθω πολίτικο λαούτο πήγα, το ζήτησα, το αγόρασα, έμαθα. Όλοι έτσι το έλεγαν τότε και η λέξη «λάφτα» ήταν άγνωστη. Την πρωτοάκουσα πολλά χρόνια αργότερα, αλλά δεν θυμάμαι πότε ακριβώς.

υ. γ. στο γτ , ουσσάκ ταξίμ με Τανμπουρί Τζεμίλ Μπέη και lauta δεν υπάρχει. Μόνο με γιαϋλί ταμπούρ. Μπορεί κάποιος να ανεβάσει το δίσκο με λάφτα, να ακούσουμε αν όντως πρόκειται για λάφτα;

Υπάρχουν 3 ηχογραφήσεις με Λαυτα του Τζεμιλ Μπει, κ.Νίκο

άλλες ιστορικές ηχογραφήσεις δεν γνωρίζω αλλά υποψιάζομαι η παρακάτω ηχογράφηση ειτε πιθανότατα είναι παιγμένη σε λαύτα, είτε σε λαυτατζήδικο ύφος αλλά σε ούτι.

3 «Μου αρέσει»

Νομίζω κι εγώ ότι είναι το γνωστό λαούτο που διατήρησε κάποια χαρακτηριστικά τα οποία χάθηκαν σε άλλες περιοχές (εντέρινες χορδές, στριφτάρια κλπ), και απόχτησε κάποια καινούρια για να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις της μουσικής της Πόλης (επιπλέον μπερντέδες).

Εφόσον υιοθετήθηκε η τούρκικη ονομασία, γιατί χειρότερα που το κάνουμε θηλυκό; Τουλάχιστον έτσι η λέξη προσαρμόζεται στην ελληνική γραμματική και δεν μένει άκλιτη.

1 «Μου αρέσει»

Ενδιαφέρον, αλλά δεν μπορούμε με σιγουριά να ξέρουμε αν η συγκεκριμένη ηχογράφηση ταυτίζεται με το Ouchak Taxim avec Lauta του δίσκου 10491 της Orfeon.

Δεν υπάρχουν άλλες ηχογραφήσεις με λαύτα στην έκδοση της KALAN
τα νουμερα 9 και 11 στην φώτο
Αν δεν ταυτίζεται, πρόκειται για άλλη άγνωστη ηχογράφηση

2 «Μου αρέσει»

το Ouchak Taxim 10491 ειναι αυτο.

https://m.youtube.com/watch?v=VnuMm7daUMo&pp=ygUQY2VtaWwgIGJleSBsYXZ0YQ%3D%3D

και αφου λέμε Στεργιανό και Κρητικό τι μας πειράζει να λεμε και Πολιτικο λαούτο.
τη λύρα γιατι τη λέμε Πολίτικη?
εχει δίκαιο ο Σταύρος.
σε λατινική γραφή το έγραφαν με U η V και αν το διαβάσει Γερμανός το V το προφέρει Φ.

2 «Μου αρέσει»

Τάσο είναι εξαιρετικά αυτά που γράφεις.

Κάτι τέτοιο θα φανταζόταν κανείς οτι δεν θα ήταν αδύνατον να τεκμηριωθεί με πηγές, ή τουλάχιστον να ελεγχθεί: Ξέρουμε τους Ρωμηούς: Αντώνη, Τζιβάν, Χρήστο καθώς και τον Λάμπο που ζησαν στο γύρισμα του αιώνα λιγο-πολυ. Σίγουρα θα υπάρχει κάπου κάποιο κείμενο, διαφήμιση, κριτική ή κάτι τέτοιο που να γράφει και το όργανο τους.

Αν πχ βρούμε μια πηγή να λέει Lavtacı Lambo απο την περίοδο που ζούσε τότε θα γνωρίζουμε οτι πιθανών έτσι έλεγε και ο ίδιος το όργανο του ή τουλάχιστον θα είχαμε ένα στοιχείο να δείχνει προς τα εκεί.

έχει βρεθεί κάτι τέτοιο; ή μήπως έχει βρεθεί κάτι να μην λέει Lavtacı αλλά κάτι άλλο;

Και εδώ βέβαια δημιουργείται και το εξής ερώτημα: αν αποδειχτεί πως ο Αντώνης ή ο Λάμπος έλεγαν το όργανο τους Λαύτα, ακόμα και εξαιτίας του χαλασμένου τηλεφώνου που περιγράφεις, αλλάζει καθόλου την άποψη μας περι σφάλματος ή αποδεχόμαστε πως 1+αιώνας λαύτας είναι αρκετός για το όνομα να επικρατήσει.

Είναι ο πατέρας των αδελφών Αλέκου και Γιώργου Μπαντζάνου . Το όνομά του, Χαράλαμπος, γραφόταν απλώς ως Lambo.

απο αυτο το τουρκικό site με μετάφραση βγαινουν αρκετές πληροφορίες.

https://avesis.kocaeli.edu.tr/yayin/b3c456de-52d4-45ec-9255-3d01a7ac1739/baba-lavtaci-lambo-efendiden-oglu-yorgo-bacanosa-istanbul-lavtasi

σε κάποιο σημείο διαβάζω…

“πρέπει να σημειωθεί ιδιαίτερα ότι επειδή δεν υπάρχει ηχογράφηση του Luttacı Lambo Efendi,”…

επισεις στο sealab (ρεμπετοσελιδα), σε αναφορα για τούς Ρωμιούς συνθέτες της Πόλης, διαβάζω.
< 19. Μπατζανός Χαράλαμπος (ή «Lambo». 1860-1915)

Λαουτιέρης (Lavtaci) από τη Σηλυβρία, που εγκαταστάθηκε στην Πόλη στις αρχές του 20ού αι.

Ήταν το πρώτο όργανο στο κοσμικό Κέντρο που έπαιζε η οικογένειά του.

Πατέρας και δάσκαλος του μεγάλου Γεωργίου Μπατζανού, αλλά και του λυράρη και τραγουδοποιού Αλέκου Μπατζανού, που έπαιζε και βιολί >

1 «Μου αρέσει»

Ένα στοιχείο είναι εδώ. Ο Γιώργος Μπατζανός μιλώντας για το όργανο που έπαιζε ο πατέρας του, το αναφέρει ως «Lauto»… Και μιλάμε για την περίοδο του 70’ περίπου 50 χρόνια πριν…

3 «Μου αρέσει»

Από γλωσσολογική άποψη, έχω μια επιφύλαξη. Σε μια από τις πρώτες παραγράφους του Τασου διαβάζουμε:

Πράγματι, πριν από αυτά τα τελευταία περίπου 40 χρόνια δεν το λέγαμε λάφτα. Αλλά δεν το λέγαμε και αλλιώς, γιατί δε μιλούσαμε ποτέ γι’ αυτό, αφού ήταν ένα όργανο τελείως άγνωστο στον ελλαδικό και τον ελληνόφωνο χώρο. Επομένως, μπορεί να υποστηριχτεί χωρίς διαστρεβλώσεις ότι έτσι το λέγαμε από την αρχή.

Αυτό είναι επαρκής νομιμοποίηση για τη λέξη.

Οι αντιρρήσεις, αν καταλαβαίνω σωστά, είναι δύο: αφενός ότι σε παλιότερες εποχές είχαν ξαναϋπάρξει Έλληνες και ελληνόφωνοι που ήξεραν το όργανο, και δεν το ονόμαζαν λάφτα. Και αφετέρου ότι ο τύπος λάφτα έχει προκύψει από παρανοήσεις και παραναγνώσεις που συνέβησαν στη διαδρομή από το ελληνικό «λαούτο» στον εκτουρκισμό και τον επανεξελληνισμό (αντιδανεισμό) της λέξης.

Καμία από τις δύο δε θεωρώ ότι είναι καταλυτικής βαρύτητας. Η μεν παλιότερη ελληνική ονομασία χρησιμοποιήθηκε σε εποχές που δε συνεχίστηκαν αδιάκοπα μέχρι το ριβάιβαλ της δεκ. ‘80, αντίθετα μεσολάβησε τομή και νέα έναρξη, όσο για την αλλοίωση μιας λέξης λόγω χαλασμένου τηλεφώνου είναι ένα εντελώς κλασικό φαινόμενο στην εξέλιξη των γλωσσών. Υπάρχει, λ.χ., ένα πνευστό (η κλασική τσομπάνικη φλογέρα με τάπα) που, ενώ σε πολλά μέρη λέγεται σουραύλι, αλλού λέγεται σουβλιάρι (Νάξος), σουργιάλι (Σαντορίνη) ή σουβριάλι (Μύκονος). Απ’ όλα αυτά, μόνο το σουραύλι έχει μια σχετικά ξεκάθαρη ετυμολογία, από το συρίζω+αυλός. Τα άλλα τρία είναι παραφθορές, αλλοιώσεις. Αλλά κανείς δε διανοείται να τα χαρακτηρίσει «λάθη», απλώς είναι παράλληλα σωστά.

Θεωρώ λοιπόν ότι και η λάφτα είναι με την ίδια λογική σωστή, έστω και παράλληλα προς το πολίτικο λαούτο ή, όταν περιττεύει ο προσδιορισμός, σκέτο λαούτο (που ασυζητητί είναι σωστά κι αυτά).

συγνώμη Τάσο, που σου άλλαξα το όνομα ! :pray:

1 «Μου αρέσει»

Ακόμη:

Στα ίδια +/-40 χρόνια πριν από σήμερα, μαζί με τη λάφτα, «πρωτοξαναεμφανίστηκε» στα ελληνικά πράγματα και το ούτι. Παλιότερα το έπαιζαν βέβαια Μικράσιάτες, Θρακιώτες και μερικοί άλλοι, αλλά η γραμμή της διαδοχής είχε λεπτύνει πολύ, κινδυνεύοντας να σβήσει τελείως (δηλαδή έπαιζαν ο Σαραγούδας, ένας ή δύο Μυτιληνιοί, κι άλλοι ελάχιστοι σκόρπιοι ανά την Ελλάδα). Αλλά από το ~80 άρχισαν να βγαίνουν πολλοί. Και τους είπαμε ουτίστες.

Η παλιά παραδοσιακή λέξη δεν ήταν ουτίστας, ήταν ουτζής. Δεν μπορούμε όμως σήμερα να πούμε ότι οι στρατιές, πλέον, Ελλήνων που παίζουν ούτι αυτοπροσδιορίζονται με λάθος λέξη! Απλούστατα, το «ουτζής» δεν έφτασε μέχρις αυτούς από γενιά σε γενιά, ενώ έφτασε το πιο καινούργιο «ουτίστας».

Όποιος θέλει να λέει «ουτζής», φυσικά και δε θα τον βγάλουμε λάθος (το πολύ πολύ να τον ρωτήσουμε τι εννοεί). Αλλά και το «ουτίστας» είναι αναμφισβήτητα σωστό, σήμερα.

αυτο να λέμε, γιατι το ονομα του οργάνου ειναι ούντ( ud) = ξύλο.
μου θυμίζει κάποιους που λένε “μπουζουκίστας” κατα το “πιανίστας”

1 «Μου αρέσει»

Και το «ουτίστας» ακριβώς έτσι βγήκε: κατά το πιανίστας, κιθαρίστας κλπ.

Η διαφορά είναι ότι το «ουτίστας» έτυχε γενικής αποδοχής, ενώ το «μπουζουκίστας» μάλλον γέλια προκάλεσε. Και γιατί; Πέρα απ’ τα υπόλοιπα, γιατί το «ουτίστας» ήρθε να καλύψει ένα κενό, αφού δεν υπήρχε (με την έννοια «δεν ξέραμε») άλλη λέξη για τον μουσικό του ουτιού, ενώ για τον μπουζουξή υπήρχε η απολύτως καθιερωμένη λέξη «μπουζουξής» (μπουζουκτσής, μπουζουκτζής, δε θα τα χαλάσουμε τώρα στις λεπτομέρειες) και δεν ψάχναμε λέξη.

Το σωστό στη γλώσσα δεν είναι αυτό που αποδεικνύεται σωστότερο με βάση γλωσσολογικές αναλύσεις, αλλά αυτό που υιοθετεί η γλωσσική κοινότητα.

Το «μπουζουκίστας» το υιοθέτησε ο Πολυκανδριώτης (δε ξέρω αν ήταν δική του επινόηση), με τη λογική ότι παίζει και Βιβάλντι κλπ. Αντιστοιχα, κάποιοι κλασσικοί κιθαρίστες προτιμούν το αρχαίο «κιθαριστής», νομίζω για παρόμοιους λόγους, τους οποίους εγώ π.χ. δεν ενστερνίζομαι.

το ειπε ο Χιώτης το 1968 σε συνέντευξη στον Κουτσοθανάση.

1 «Μου αρέσει»

Όχι. Υπήρξε στιγμή που το όργανο λεγόταν Πολίτικο λαούτο και άρχισε να γίνεται γνωστό:

τα μουσικά σχολειά την λανσάρουν…

1 «Μου αρέσει»

Μα η πρώτη της εμφάνιση (Ρος Ντέιλι, αν δεν απατώμαι) ελάχιστα απέχει, χρονικά, από τα Μουσικά Σχολεία. Σε κάθε περίπτωση μιλάμε γι’ αυτή την εποχή προ σαράντα ετών περίπου.

Το 2008 Νίκο θα έτυχε να πέσεις σε συγκεκριμένα άτομα που δεν έλεγαν λάφτα αλλά πολίτικο λαούτο. Εγώ τη λέξη λάφτα την άκουγα από αρκετά παλιότερα. Πρέπει να 'ταν γύρω στο '95 που πρωτοξεκίνησα την οποιαδήποτε εμπλοκή και επαφή με «αυτή» τη μουσική, και σαφώς θυμάμαι τις δύο ονομασίες να ακούγονται παράλληλα.

Βέβαια, για να είμαι ειλικρινής, το «πολίτικο λαούτο» είχε τότε κάπως μια αύρα μεγαλύτερης ορθοέπειας / επισημότητας (αυτό θα έγραφαν π.χ. σ’ ένα πρόγραμμα συναυλίας ή φυλλάδιο δίσκου), ενώ η «λάφτα» ακουγόταν σαν κάπως πιο μάγκικη, σαν αργκό των μυημένων. Νομίζω όμως ότι πλέον η χρήση έχει αλλάξει αυτές τις ισορροπίες: η «λάφτα» έχει γίνει το στάνταρ, χωρίς ούτε μάγκικο ούτε άλλο πρόσημο.

(Περιστασιακά έχω ακούσει και «κεμεντζές» για την πολίτικη λύρα, επειδή έτσι λέγεται στα τούρκικα - ανεξάρτητα ότι στα ελληνικά μ’ αυτή τη λέξη εννοούμε την ποντιακή. Κι αυτό -κεμεντζές για την πολίτικη- απέπνεε κάπως μια αίσθηση μύησης, «άμα λάχει έχω και επαφή με την πηγή στην Τουρκία», αλλά δεν έτυχε να επικρατήσει.)