Πατινάδα του γάμου/Cezayir Marşı

Παραδοσιακή Μουσική
1

Βρήκα μία πληροφορία σχετικά με τη νησιώτικη “Πατινάδα του γάμου”, ένα σκοπό που φαίνεται να ανήκει σε πολλές εθνικές παραδόσεις, με διαφορετικές ονομασίες:

Σύμφωνα με τις πληροφορίες στο παρακάτω βιβλίο, η μελωδία έχει πολλές ομοιήτητες με το “Αλγερινό εμβατήριο” (CEZAYİR AĞITI, CEZAYİR MARŞI) του Αρμένη συνθέτη Krikor Sinanyan:

EFEMERA-Ermeni-Krikor-Sinanyan'dan-Marche-Djezael-Sultan'ın-Tedarikçisi-Comendinger'den-Constantino | Moda Müzayede]
(EFEMERA-Ermeni-Krikor-Sinanyan'dan-Marche-Djezael-Sultan'ın-Tedarikçisi-Comendinger'den-Constantino | Moda Müzayede)

Ευχαριστίες στον Joe Kaloyanides Grazioso για τις πληροφορίες σχετικά με τις διάφορες εκδοχές του σκοπού.

5 «Μου αρέσει»
2

Σε μια βρεχόμενη από θάλασσα περιοχή, όπου οι μετακινήσεις είναι σχετικά εύκολες, οι σκοποί ταξιδεύουν προς όλες τις κατευθύνσεις, διαδίδονται, αποκτούν σιγά σιγά δικά τους τοπικά χαρακτηριστικά, αλλά πάντα είναι αναγνωρίσιμες οι ομοιότητες. Εμβληματική τέτοια περίπτωση είναι το πασίγνωστο «Από ξένο τόπο κι απ’ αλαργινό», που ώθησε τη γνωστή μας Αντέλα Πέεβα (δες εδώ) στην ταινία «Ποιανού είναι το τραγούδι».

1 «Μου αρέσει»
3

Πράγματι. Κάπου τα είχα διαβάσει όλα αυτά, ή τα είχα δει σε κάποιο βιντεάκι. Η αλήθεια είναι ότι πρόκειται για έναν πολύ περίεργο ελληνικό νησιώτικο σκοπό -θυμάμαι πόσον καιρό προσπαθούσα να τον απομνημονεύσω, αντίθετα από τόσους άλλους που όταν ξέρεις το στυλ τούς μαθαίνεις με την πρώτη- και εδώ, στο δεύτερο και το τρίτο βιντεάκι που το ακούμε παιγμένο λίγο-πολύ όπως πρωτογράφτηκε, βγάζει πολύ περισσότερο και σαφέστερο νόημα ως μελωδία.

Μια άλλη ελληνική παραλλαγή είναι η καρπάθικη. Το λένε «μαρσάκι», που σημαίνει εμβατήριο, αλλά δεν είναι ούτε δρομικός σκοπός ούτε γαμήλιο, είναι η αρχή του καθιστού γλεντιού στην Κάτω Κάρπαθο:

Διαφορετικό, αλλά με μια προσπάθεια αναγνωρίσιμο. Κι αυτό είναι τελείως περίεργος σκοπός μέσα στο καρπάθικο πλαίσιο. Οι ντόπιοι λένε ότι το έφερε ο Τάδε παλιός λυράρης, που είχε κάνει μετανάστης στην Περσία. Στην Περσία όντως πήγαιναν έναν καιρό πολλοί Καρπάθιοι, αλλά με ποια λογική ένα κομμάτι φερτό από την Περσία να λέγεται Μαρσάκι;

~ ~ ~ ~ ~ ~ ~

Πάμε παραπέρα:

Λοιπόν, «Πατινάδα του γάμου», έτσι; Σε αρκετά Κυκλαδονήσια το χορεύουν κιόλας, αλλά η βασική του χρήση είναι στη γαμήλια πομπή. Πατινάδα σημαίνει μουσική που παίζεται (μπορεί και να τραγουδιέται) περπατώντας. Αλλά δεν είναι περίεργο, ένα τελετουργικό κομμάτι να είναι ξένο;

Της γαμήλιας πομπής είναι και το πολύ γνωστό Εμβατήριο της Σμύρνης:

Δεν ξέρω αν κι αυτό είναι ξένο, αλλά πάντως είναι κατά βάση ένα ευρωπαϊκού τύπου εμβατήριο. Φυσικά, το ότι έχει μείνει με την ονομασία Εμβατήριο έχει οδηγήσει διάφορους σήμερα να το θεωρούν στρατιωτικό εμβατήριο, όπως μπορείτε να διαπιστώσετε αν αναζητήσετε τον τίτλο του στο ΥΤ. Αλλά ήταν της γαμήλιας πομπής, και είναι ακόμη σε κάποια μέρη:

Υπάρχει επίσης το γαμήλιο «Μαρσάκι» της Καλύμνου (δεν το βρίσκω στο ΥΤ), που παρά τον τίτλο του είναι βαλσάκι, επίσης έντονα δυτικότροπο.

Και σε πολλά άλλα μέρη της Ελλάδας η γαμήλια πομπή συνοδεύεται από δυτικότροπα ή ξένα κομμάτια, που συχνά λέγονται μαρσάκια, και συχνά όντως είναι μαρσάκια. Ακόμη κι αν πούμε ότι στην ανοιχτή, προοδευτική και εν πάση περιπτώσει πολυεθνική Σμύρνη αυτό δεν εκπλήσσει, το να γίνεται συστηματικά σε τόσα μικρά μέρη κάνει κάποια εντύπωση. Κατά γενικό κανόνα τα έθιμα στον κύκλο της ζωής, όπως είναι τα γαμήλια, παραμένουν συντηρητικά. Κάπου θα έτυχε να αλλάξουν τον παραδοσιακό σκοπό της γαμήλιας πατινάδας μ’ ένα ξένο εμβατήριο, αλλά διάβολε, παντού; Και μάλιστα με διαφορετικά κατά τόπους κομμάτια;

Δηλαδή πιο πριν τι έπαιζαν;

Αυτό το ερώτημα βρέθηκε μπροστά μας όταν ήμασταν με τον Δημήτρη @kepem σε μια έρευνα στην Ικαρία, όπου επίσης η μουσική της γαμήλιας πομπής είναι κάποιο εμβατήριο (δε θυμάμαι πλέον ποιο). Μέχρι που συνειδητοποιήσαμε ότι η ίδια η γαμήλια πομπή δεν είναι και τόσο παλιό έθιμο. Οι γάμοι δε γίνονταν στην εκκλησία, όπως δε γίνονταν και οι βαφτίσεις. Γίνονταν στο σπίτι, επομένως δεν υπήρχε πομπή. Κάποιοι είναι πιθανόν να το έχετε ακούσει κι από τους παππούδες και τις γιαγιάδες σας, δεν είναι και τόσο αρχαία ιστορία. Ή πάντως, σίγουρα από βιβλία. Οι γάμοι στην εκκλησία ήρθαν κάποτε ως νέα μόδα, η οποία ξεκίνησε από τις πόλεις και επεκτάθηκε και στα χωριά, μέχρι πλήρους επικρατήσεως. Πιθανόν πριν να φτάσει καν στις πόλεις να είχε ξεκινήσει στις ευρωπαϊκές χώρες (ή εκεί να γινόταν ανέκαθεν έτσι, δεν ξέρω) και να το πρωτοέφεραν στην Ελλάδα κοσμοπολίτες αστοί.

Ο νέος λοιπόν θεσμός της γαμήλιας πομπής έπρεπε να καλυφθεί μουσικά από κάτι που δεν είχε ξαναϋπάρξει στο παρελθόν, άρα γιατί όχι με ξένα εμβατήρια, ένδειξη μοντερνιάς.

2 «Μου αρέσει»
4

νομίζω είναι δύσκολο να μιλάμε για συνθέτες σε έναν τόσο ταξιδεμένο σκοπό

η αγαπημένη μου βερσιόν:

στο θέμα του ταξιδιού μελωδίας αξίζει πιστεύω να διαβάσουμε Ορδουλίδη, είτε στο ψηφιακό μουσείο Κουνάδη ειτε σε εργασίες όπως αυτή:

2 «Μου αρέσει»
5

Λοιπόν, μ’ αυτό που λέει ο @alk θυμάμαι κι εγώ ότι το έχω ακούσει και σε αλγερινή εκδοχή, όχι εμβατηριακή. Και νομίζω, απ’ όσο θυμάμαι, ότι εκείνος που τα παρουσίαζε το ποθετούσε στην Αλγερία την αρχική κοιτίδα του σκοπού.

«Αλγερινό εμβατήριο» τιτλοφορεί ο Αρμένης τη δική του σύνθεση. Στους τούρκικους τίτλους των δίσκων βλέπουμε «Τζεζαΐρ Μαρσί», που σημαίνει πάλι το ίδιο. Κάπου στην Ελλάδα φέρεται και υπό τον τοπικό τίτλο Τζιτζαέρι, μια παράξενη λέξη που μοιάζει πιο πολύ σαν παραφθορά του «τζιβαέρι», αλλά να που κι ο Σπηλιάκος το δίνει με τον τίτλο, μεταξύ άλλων, Γκιουζαέρι (πρώτο βίντεο στο #1 της Εύας).

Η Αλγερία στα αραβικά λέγεται Αλ Τζαζαΐρ, και μάλλον από΄παραφθορά του ονόματος μαζί με το άρθρο «αλ» προέκυψε το γαλλικό Algérie κι από κει και το ελληνικό Αλγερία, μαζί με όλες τις υπόλοιπες εκδοχές του ονόματος. (Βασικά, διαβάζω, προϋπήρχε το όνομα της πόλης του Αλγερίου και μετά χρησιμοποιήθηκε και για τη χώρα.)

1 «Μου αρέσει»
6

Το Αλιτζέρι στην προφορική παράδοση.

1 «Μου αρέσει»
7

Στη Λέρο

https://www.instagram.com/p/Cu6oYYjPVDL/

στην Πάρο

https://pergamos.lib.uoa.gr/uoa/dl/object/3242314/file.pdf (ctrl+F «τζιτζ»)

8

Αχ, βρε παίδες, εγώ που έχει βρεθεί σε τόσα ποντιακά γλέντια και χαρές, παρέλειψα να αναφέρω το κατεξοχήν ποντιακό γαμήλιο τραγούδι “Χαρά εν τα στεφανώματα”, πάνω στον ίδιο το σκοπό!

Υπάρχουν άφθονα άλλα παραδείγματα από ποντιακά γλέντια στο youtube:

https://www.youtube.com/results?search_query=ΧΑΡΑ+ΕΝ+ΤΑ+ΣΤΕΦΑΝΩΜΑΤΑ+ΧΑΡΑΝΤΑΣ+ΣΤΕΦΑΝΩΜΑΤΑ%2F

3 «Μου αρέσει»
9

Πράγματι! Δεν μπόρεσα να βρώ βιογραφικό του συνθέτη Γρηγόρι Σινανιάν. Ο δίσκος της Κολούμπια ΄(χωρίς αναγραφή ονόματος συνθέτη, τουλάχιστον στη λατινική γραφή) ξεκινάει με τη γνωστή αναφώνηση «Columbia! Records!» άρα είναι δεκαετίας ΄10, άντε αρχών ΄20. Πότε έζησε ο συνθέτης; Από πότε ήταν γνωστό και αγαπητό το κομμάτι, ώστε να επιλεγή για ηχογράφηση;

10

Συμφωνώ κι εγώ με τον @alk , όπως ακριβώς το είπε: είναι δύσκολο να μιλάμε για συνθέτες. Δε σημαίνει ότι είναι και ολοκληρωτικά αδύνατο.

Το μόνο που βρίσκω εγώ είναι ότι απέκτησε έναν γιο το 1834:

Born in Istanbul in 1836, Harutyun Sinanyan is the son of Kirkor Sinanyan, who founded the first orchestra in Istanbul.
(Πηγή)

Άρα είναι παλιούτσικος. Οι ηχογραφήσεις θα είναι μετά θάνατον. Πάντως, αν έκανε αυτή τη σπουδαία καινοτομία, να ιδρύσει την πρώτη ορχήστρα (συμφωνική, να υποθέσω;) στην Πόλη, θα υπάρχουν αναφορές σε ειδικά βιβλία που ίσως κανείς να έχει.

Τρέχα γύρευε τι γινόταν στις προδισκογραφικές εποχές. Τρέχα γύρευε επίσης αν η αλγερίνικη εκδοχή που προανέφερα, που τελικά είναι και στο βίντεο του Σπηλιάκου (το πρώτο του νήματος), με το εντελώς μη-λόγιο ύφος της, προηγείται ή έπεται του συντεθειμένου εμβατηρίου.

Μάλλον φαίνεται ότι θα πρόκειται για μεγάλη έρευνα, που ξεπερνά τις δυνατότητες του φόρουμ. Αλλά δεν αποκλείω εντελώς το ενδεχόμενο να την έχει ήδη κάνει κάποιος και να τη βρούμε έτοιμη.

1 «Μου αρέσει»
11

Ναι, σίγουρα είναι τρέχα γύρευε, τι δεοντολογία ίσχυε στην πρώιμη δισκογραφία. Όμως μη ξεγελιώμαστε, αν τον 19ο αιώνα ιδρύεις ορχήστρα στην Πόλη, παιχνιδιατόρος είσαι, όχι συνθέτης με την κλασική ευρωπαϊκή έννοια που υιοθέτησε η δισκογραφία, αργότερα κάποια στιγμή. Και μην ξεχνάμε ότι στην πρώιμη δισκογραφία τίποτα δεν σε εμπόδιζε, αν είσαι ο Νο 1 της κομπανίας, να δηλώνεις και συνθέτης του κομματιού. Μάλιστα, δεν ξέρω, μπορεί και να μην είχε ακόμα καθιερωθεί εξτρα αμοιβή και για τον συνθέτη, οπότε η δήλωση ήταν μόνο για το cv σου χρήσιμη, αν βέβαια έτρεφες τέτοιο…

Φοβάμαι ότι για τις εποχές εκείνες, κανένας μα κανένας σήμερα δεν θα είναι σε θέση να τεκμηριώσει με τα ισχύοντα σήμερα κριτήρια το αν κάποιος είναι ή δεν είναι συνθέτης κάποιου κομματιού. Μόνο εικασίες χωράνε.

12

Αν υποθέσουμε ότι με κάποιον τρόπο τεκμηριώνεται η ύπαρξη του κομματιού πριν τη γέννηση του συνθέτη, ή όσο ήταν πολύ μικρός, τότε αποδεικνύεται ποιος δεν ήταν ο συνθέτης.

Αντίστοιχα, αν κάπου στα κατάλοιπα του συνθέτη βρίσκεται μια επιστολή ή ένα ημερολόγιο που να λέει «δουλεύω αυτό τον καιρό πάνω στη σύνθεση ενός αλγερινού εμβατηρίου», είναι και πάλι μια ισχυρή ένδειξη. Όχι απόδειξη, αλλά ισχυρότερη από το να διαβάζαμε σε μια εφημερίδα «παρουσιάστηκε το αλγερινό εμβατήριο του Σινανιάν».

Επ’ αυτού να θυμίσω ότι σε κάποιο άλλο νήμα έχουμε τα άρθρα του Λυγκ και του Ανδρίκου πάνω στα «Ξύλα», τις κατά τόπους παραλλαγές τους, και την εμπλοκή του Ταμπουρί Τζεμίλ Μπέη. Κανείς από τους δύο δεν ισχυρίστηκε ότι βρήκε αποδεδειγμένα τον συνθέτη, δείχνουν όμως λίγο τη μεθοδολογία.

Ξαναλέω: δε μου φαίνεται ότι θα το λύσουμε αυτό με μηνύματα στο φόρουμ. Μπορεί όμως να βρούμε ότι κάποιος άλλος Ανδρίκος/Λυγκ/Ορδουλίδης το 'χει ήδη λύσει, ή έστω προχωρήσει.

13

Δεν υπάρχει κάτι συγκλονιστικά ανατρεπτικό να λυθεί, νομίζω. Και ο Πέννανεν και ο Ορδουλίδης ακόμα περισσότερο δείχνουν τρόπους με τους οποίους οι μελωδίες ταξιδεύουν και υπηρετούν περισσότερες απο τη μία και μοναδική φόρμα μιας σύνθεσης. Ο Γκέκας λέει πως πρέπει να αποδεχτούμε τον όρο σύνθεση ως διαδικασία συλλογική. Στις περισσότερες περιπτώσεις έχουν δίκιο. Ο Ορδουλίδης μίλησε επίσης για κατηγοριοποίηση σε Αλα Τούρκα, αλα Γκρεκα κλπ κομματιών που κατα κάποιο τρόπο θα διαφοροποιούσε κομμάτια ανάλογα με το οργανολόγιο και το ύφος που δισκογραφούνται.

Όμως πιστεύω υπάρχουν εξαιρέσεις!Η δική μου θεωρία είναι πως αν εντοπιστεί τραγούδι στο οποίο μελωδία ακολουθεί το κείμενο και το χρωματίζει τότε, πρέπει να αναγνωριστεί ως σύνθεση γιατί θα ήταν πολύ δύσκολο εως αδύνατο να φτιαχτούν στίχοι που να αναδεικνύονται απο τη μελωδία, αν η μελωδία προυπάρχει.

Ως παράδειγμα, είχαμε αναλύσει κάποια κομμάτια του Τούντα. Το κουκλάκι είναι ένα απο αυτα. Δεν μπορώ να φανταστώ τον Τούντα να βρίσκει έτοιμη τη μελωδία και να φτιάχνει τόσο περίτεχνα στιχους γύρω της. Άρα το Κουκλάκι είναι συνθεση του Τούντα.

Για να υπάρξει όμως πρόοδος, η ανάλυση που πρέπει να γίνει είναι κυρίως τροπική.
Το αν θα χρησιμοποιηθεί βυζαντινό σύστημα, Τούρκικο μακάμ ή αν τελικά πρέπει να επινοηθεί κάτι, πιστεύω είναι δευτερεύουσας σημασίας.
Και η Βυζαντινή πραγματεύεται τον χρωματισμό λέξεων και την ανάδειξη λόγου μέσα απο την μελοποίηση (Μελίζειν κατ έννοια) αλλά και οι Τούρκοι ασχολούνται με söz boyama , με έρευνα που εντοπίζει τέτοια φαινόμενα σε συνθέσεις τους.
Ακόμα και στην δυτική μουσική το φαινόμενο έχει ερευνηθεί σε βάθος.
Τα εργαλεία λοιπόν δεν λείπουν αλλά πρέπει να αρχίσουμε να κοιτάμε

1 «Μου αρέσει»
14

Συμφωνώ ότι οι οργανικές μελωδίες είναι σχεδόν πάντα κάτι διαφορετικό από τις μελωδίες τραγουδιών, και όποτε τυχόν έχουν προστεθεί εκ των υστέρων στίχοι σε αρχικά οργανικές μελωδίες αυτό φαίνεται: Μανταλένα, Μπιλαντέρια, Μεγάλος Καλαματιανός (Μαντήλι καλαματιανό), Πολίτικος συρτός Σίφνου κ.ά. Βέβαια δεν αποκλείω να υπάρχουν και εξαιρέσεις.

Από την άλλη, επ’ ουδενί δε θεωρώ πως ό,τι έκανε ο Τούντας (να μελοποιεί κάθε φράση σύμφωνα με το νόημα των στίχων) ή οι Βυζαντινοί (που ακριβώς αυτή είναι η δουλειά τους: να μελοποιούν λόγια και νοήματα) είναι και γενικός κανόνας. Η δημοτική μας παράδοση, και το ανώνυμο σκέλος της αστικής λαϊκής, αποτελούνται κυρίως από σκοπούς για οποιαδήποτε λόγια ταιριάζουν μετρικά. (Ακόμη και η επώνυμη παράδοση ως ένα σημείο: θυμίζω το «Φονιάς θα γίνω», που σε πεντέξι χρονολογικά κοντινές ηχογραφήσεις, όλες ξεκάθαρα υπογεγραμμένες από τον Βαϊνδιρλή, έχει κάθε φορά άλλα λόγια!)

Αλλά γιατί το συζητάμε αυτό; Το Τζεζαΐρ οργανικό είναι έτσι κι αλλιώς. (Οκέι, κάποιοι Τούρκοι και κάποιοι Πόντιοι το τραγουδάνε κιόλας. Αυτή φαίνεται να είναι η εξαίρεση…)

15

Χαίρομαι με την ωραία συζήτηση που έγινε με αφορμή το Cezayır marşı. Βρήκα ακόμα ένα βίντεο που φαίνεται ίσως πιο καλά η μελωδία ως εμβατήριο:

Και άλλο ένα βίντεο για το ποντιακό “νυφόπαρμαν”:

Όσο για τον Αρμένη συνθέτη, είδα το όνομά του σε ένα σχόλιο στο youtube, μία πληροφορία που μπορεί να είναι και λανθασμένη.

Σε μερικά μέρη της Τουρκίας η μελωδία και το τραγούδι Cezayır türküsü παίζεται/τραγουδιέται στο δικό τους “νυφόπαρμαν”:

The main verbal environment in which Algerian folk songs are sung is the henna night. In addition, it is also performed within the framework of the wedding, when “going to get the bride” and “bringing the bride”.

Outside of weddings, it is usually performed without lyrics as the closing song in entertainment venues attended entirely by men, called “muhabbet” or “chat”.

Με το google translate πορείτε να διαβάσετε όλο το κείμενο για το τραγούδι στα αγγλικά:

Το εμβατήριο μνημονεύεται και από τον Risto Pekka Pennanen, που το συνδέει με τον Donizetti!

One of the frequently performed Ottoman marches was Cezayir marşı
(Turk. Cezayir “Algiers, Algeria”), or Džezair as it was known in Bosnia, from about
1839. The march is often attributed to Giuseppe Donizetti, and the reference to Algeria
was probably due to the French invasion of that Ottoman province in 1830. Cezayir
marşı spread widely during the nineteenth century: in Greece, it was known as the wedding melody (patinada) Tzizayir, in Macedonia as a listening piece of the Ottoman-style čalgija repertoire and in some Arab areas of the Ottoman Empire as a march or a dance piece. In Habsburg Bosnia, Cezayir marşı was frequently performed at the musical evenings of Muslim societies, and since Bosnian professional folk bands recorded it commercially, it arguably belonged to the standard Bosnian urban repertoire. Against this background, the complete disappearance of Džezair from modern Bosnian music culture seems odd; Sarajevo saz lute player Amir Haskić (b. 1900) made the only known post- Second World War recording of Džezair for Radio Sarajevo in 1963.

1 «Μου αρέσει»
16

Ιδιαιτερα αγαπητη μελωδια στη βορειο ελλαδα. Μακεδονια, θρακη. Σε καποιες εκτελεσεις κανουν μια φραση που κανει και ο ογδοντακης στον κονιαλη με την ροζα. Στο τελος πριν κλεισει το κομματι.

1 «Μου αρέσει»
17

Αυτός δεν ήταν που έφερε τη δυτική μουσική στην τότε οθωμανική Τουρκία, τουλάχιστον στην αυλή του σουλτάνου; Ενώ μέχρι τότε η μουσική του στρατού, της αυλής κλπ ήταν ανατολική.

18

Οταν λες δυτική μουσική ενοείς μουσική με δυτικό στυλ, παραδίχματος χάρη μίνορε ματζόρε κλπ; ή μελοδίες που δεν έχουν ανατολίτικα στοιχεία, για παράδειγμα ένα ουσάκ με δυτικά(συγκεραστά) διαστήματα;

19

Δεν το 'χω τελείως ξεκάθαρο, αλλά από διάφορες περιγραφές κυρίως της ηπειρωτικής Ελλάδας έχω κρατήσει την εντύπωση πως η γαμήλια πομπή δεν αφορά τη διαδρομή σπίτι - εκκλησία, αλλά τη διαδρομή ανάμεσα στο σπίτια του γαμπρου και της νύφης.

20

Εννοώ την κλασσική/ρομαντική παράδοση της Ιταλίας, Γερμανίας κλπ. όπως εκφράζεται σε συμφωνίες, όπερες, κονσέρτα, σονάτες κλπ.