Ξέρουμε, έχουμε κάποια πληροφόρηση, διαθέτουμε κάποια προσβάσιμη πηγή, για το τι άκουγε ο κόσμος στη Θεσσαλονίκη στα τέλη 19ου προς αρχές 20ού αιώνα; Εβραίοι, Έλληνες, Τούρκοι κλπ., αστοί και λαϊκές τάξεις;
Έχω κατά νου να τσεκάρω τον Χατζηπανταζή (Της Ασιάτιδος Μούσης Ερασταί: μιλάει βέβαια για την Αθήνα, αλλά θα δω αν έχει και αναφορές στη Θεσσαλονίκη), τον Λιάβα (Το ελληνικό τραγούδι 1821-1950) και τον Πένανεν (κάποια κείμενα για το καφέ αμάν). Πριν ακόμη αρχίσω, προβλέπω ότι αν βρω κάτι θα αφορά πιο πολύ τον ευρύτερο λαϊκό-παραδοσιακό-ανατολίτικο μουσικό χώρο. Για κάτι πιο αστικό, πιο ευρωπαϊκό, αν έχει κάποιος θα είναι μόνο ο Λιάβας. Κάθε πληροφορία για μουσικό θέατρο, για παρτιτούρες που κυκλοφορούσαν στα σαλόνια, για τα καφέ σαντάν κλπ. ευπρόσδεκτη.
Αυτό που βρήκα στο ίντερνετ (Στον Χατζηπανταζή μια γρήγορη ματιά έριξα-ξεφύλλισμα), βρή το εξής: http://www.rebetiko.gr/h.php?id=4 απο τον Εβλιά Τσελεμπή : Το κάνω αναδημοσίευση. Απο το Σεγιαχάτναμε": “Οδοιπορικό” Απο τις αρχές του 19ου αιώνα υπήρχαν στην Θεσσαλονίκη καπηλεια, στην Εγνατία και στον Βαρδάρη. Διαβάστε το, γίνεται λεπτομερής ο Τσελεμπή.
Μαζάουερ, πολύ καλή και αξιόπιστη πηγή. Και κάτι “από σπόντα”: κατά την τελευταία πενταετία του 19ου αιώνα, σε ηλικία περίπου 11 ετών ο Δημήτρης Σέμσης στέλνεται, μετά από σχετικό έρανο στη Στρόμνιτσα, στη Θεσ/κη για να σπουδάσει σε ωδείο. Υπήρχε λοιπόν ένα, το λιγότερο, ωδείο στην πόλη και ήταν ελληνόφωνο. Αυτός ήταν και ο λόγος που γύρισε πίσω άπρακτος, μη μπορώντας να επικοινωνήσει στα Ελληνικά.
Συνεχίζοντας την σπόντα, να πω ότι στην κλασική φωτογραφία με την Ρόζα, τον Αγάπιο Τομπούλη και το Δημήτρη Σέμση, απ’ ότι φαίνεται κανένας δεν είχε τα ελληνικά σαν μητρική γλώσσα (Ρόζα:Εβραία, Τομπούλης:Αρμένιος, Σέμσης:Σλαβομακεδόνας από μάνα).
Αυτό το βρίσκω καταπληκτικό γιατί δείχνει τη δυναμική που είχε η μουσική που ονομάζουμε σήμερα ρεμπέτικο ώστε να αφομοιώνει καλλιτέχνες η οποίοι δεν είχαν απαραίτητα “ατόφιες” ελληνικές ρίζες.
Ξαναγυρίζοντας λοιπόν στη Θεσσαλονίκη, με αφορμή το σχόλιο του Νίκου και τη φωτογραφία που ανέσυρα, πιστεύω ότι τη μουσική της παλιάς Θεσσαλονίκης πρέπει να τη φανταζόμαστε σε αυτό το πολυπολιτισμικό πλαίσιο.
Ξαναμπαίνοντας στο θέμα, θα ήθελα εδώ να βάλω ένα τούρκικο τραγούδι της παλιάς Θεσσαλονίκης, που συμβολίζει για τους Τούρκους τη νοσταλγία για τη Selanik όπως την λένε.
Λοιπόν, από μια μικρή έρευνα καταλήγω στο συμπέρασμα ότι κανείς δεν έχει ασχοληθεί με το ερώτημα.
Από Πένανεν και Χ’πανταζή μαθαίνουμε ότι υπήρχαν και στη Θεσσαλονίκη καφέ αμάν. Από τους ίδιους και από περαιτέρω πηγές μαθαίνουμε τι ήταν τα καφέ αμάν και τι έπαιζαν, οπότε είναι λογικό (αλλά όχι και αποδεδιγμένο) το συμπέρασμα πως ό,τι έπαιζαν παντού θα έπαιζαν και στη Θεσσαλονίκη.
Πέραν αυτού ουδέν. Για τα τελευταία χρόνια πριν την ενσωμάτωση δε βρήκα κανέναν να γράφει:
-τι μαγαζιά υπήρχαν εκτός από τα καφέ αμάν (π.χ. καφέ σαντάν)
-τι γινόταν από θέατρο, όπερα, οπερέτα
-τι τραγούδαγε ο λαός στις ταβέρνες
-πώς γλεντούσαν οι διάφορες εθνότητες στους γάμους και (αν υπήρχαν) στα πανηγύρια
-αν οι αστοί είχαν εισαγάγει πιάνα, αν είχαν μαντολινάτες και χορωδίες, αν έκαναν χοροεσπερίδες
-αν οι πασάδες ή οι πλούσιοι ή οποιοσδήποτε τέλος πάντων συντηρούσε κάποια σκηνή κλασικής οθωμανικής ή έστω αληπασαλήτικου τύπου μουσικής
-αν στο λιμάνι ή στην αγορά ή αλλού είχε διαμορφωθεί κάποιο είδος ρεμπέτικου ή προρεμπέτικου.
Ιδού λοιπόν στάδιον δόξης λαμπρόν. Εγώ δεν έχω αναλάβει καμιά έρευνα, απλώς υπήρχε ένα ερώτημα και το απάντησα λέγοντας «αυτά βρήκα όλα κι όλα». Το θέμα περιμένει τον ερευνητή του!
Δεν μπορεί να μην υπάρχει σε βιβλίο (ιστορικό ή άλλο) αναφορά και στη μουσική ζωή της συμπρωτεύουσας.
Ο Μαζάουερ π.χ. αναφέρει στοιχεία στο βιβλίο του.
Αλλά, σίγουρα, στοιχεία πάρα πολλά θα αντλήσει όποιος ψάξει παλιές εφημερίδες της πόλης (*): “Μακεδονία”, “Ελληνικός Βορράς”, “Θεσσαλονίκη” … και θα πρέπει να είναι και άλλες.
Μια δουλειά που θέλει χρόνο να διαθέσει κανείς και αρκετή υπομονή, αλλά σίγουρα το αποτέλεσμα θα τον ανταμείψει!
*Η σχετική εμπειρία μου από τη μουσική ζωή της Καλαμάτας μέσα από παλιές εφημερίδες είναι θετικότατη, γι’ αυτό και το συνιστώ.
Όσον αφορά τη διασκέδαση των Σαλονικιών στις παλιότερες εποχές μπορείς να συμβουλευτείς τα παρακάτω βιβλία του Κώστα Τομανά. Παρόλο που δεν αφορούν αποκλειστικά τη μουσική ζωή της Θεσσαλονίκης, πιστεύω να βρεις πολλές χρήσιμες πληφορίες εκεί:
Μία άλλη εργασία, πάλι κάπως ειδικευμένη-είναι δύσκολο να βρεις πηγές για τη μουσική των Ορθόδοξων Ελλήνων της Θεσσαλονίκης, ίσως γιατί ήταν λίγοι σε σύγκριση με τις άλλες εθνότητες:
