Την έχω βρει και εγώ αυτή την πληροφορία, εδώ, αν αντέχει κανείς να διαβάσει το άρθρο, γιατί περιέχει αρκετές ανακρίβειες.
Δεν φτάνει όμως να βρεθεί μόνο μια λέξη που να ηχεί παρόμοια με τη ζητούμενη, πρέπει να στοιχειοθετείται μια σχέση μαζί της.
Όσον αφορά τώρα στην ετυμολογία της λέξης “μπουζούκι”.
Κατ’ αρχήν, αποκλείεται - προς το παρόν, τουλάχιστον - η περσική προέλευση του 'ορου “bozurg” με την έννοια “μεγάλος”. Οι Πέρσες δεν ονομάτιζαν μουσικά όργανα με βάση το μέγεθος, ποτέ. Άρα, καταρρίπτεται η θεωρία περσικής προέλευσης του όρου και δεν στοιχειοθετείται ούτε αιγυπτιακή προέλευση του όρου αυτού.
Έχω έρθει σε επαφή με Τούρκους μουσικολόγους (δυστυχώς, μόνο με όσους μπορέσαμε να συνεννοηθούμε κάπως στα αγγλικά, γιατί δεν ξέρω τουρκικά). Ο προβληματισμός τους είναι γιατί να ονοματιστεί ένα όργανο [u]αρχικά[/u], τουλάχιστον, με βάση το μέγεθός του (“bozurg” ή κάτι παρεμφερές, με την έννοια “μεγάλος”), τη στιγμή που υπάρχουν ονομασίες όπως ταμπούρ, σάζι κ.λπ., τα οποία είναι επίσης μακρυμάνικα λαουτοειδή, χωρίς ονομασία δηλωτική μεγέθους και τι διαφορετικό ως προς το όργανο θα δήλωνε ένας προσδιορισμός, με την έννοια “μεγάλο” σε ένα από αυτά. Δηλαδή, καθόλου δεν πείθονταν με προέλευση ονομασίας, σχετική με το μέγεθος.
Ήταν όλοι τους σίγουροι πως ο όρος “bozuk duzen” υπήρχε από παλιά και με την υποτιμητική χροιά, όπως λέει ο Διονύσης.
Δήλωνε κούρδισμα “αγροίκο”, ακατάλληλο για να αποδώσει το μουσικό πλούτο της παράδοσής τους.
Αναρωτιούνταν το γιατί: δεν είναι σίγουροι αν πρέπει να το αποδώσουν σε συγκερασμένη κλίμακα του οργάνου, οπότε οι δυνατότητες ήταν περιορισμένες ή σε ύπαρξη δεσμών οι οποίοι όμως έπρεπε να μετακινηθούν, για να αποδοθεί η μουσική ποικιλία.
Ο Gazimihal επιβεβαιώνει την άποψη αυτή, με μαρτυρίες και συνεντεύξεις οργανοπαικτών της παλιότερης γενιάς.
Έτσι τουλάχιστον ξεκίνησε, με το “bozuk” duzen, το “κακό”, “χαλασμένο” κούρδισμα, αρχικά τουλάχιστον και μετά φαίνεται να χαρακτήρισε και το όργανο που ήταν ανεπαρκές για να παίξει - χωρίς αλλαγή στο κούρδισμα - τα μακάμια.
Ο φίλος μου ο Daniel πράγματι βρήκε αυτή την εξήγηση σε δημοφιλή, όπως σημειώνει, τουρκική διαδικτυακή εγκυκλοπαίδεια. Η εξήγηση προκαλεί το πολύ πολύ ένα χαμόγελο επιείκειας, μεταφράζω από την αγγλική μετάφραση του D. Koglin: “η ετυμολόγηση του όρου rebet (από τον οποίο προέρχεται ο όρος ρεμπέτικο) προκύπτει κατά τον Dr. Abdullah Altiok από τη λέξη ragbet (= ζήτηση), αφού γενικά τα τραγούδια αυτά ήταν δημοφιλή (είχαν μεγάλη ζήτηση) και ήταν εύκολο να μαθευτούν και να τραγουδιστούν από τον καθένα”. Και, ώ του θαύματος, με την ετυμολόγηση αυτή η λέξη ρεμπέτικο παράγεται από τουρκική ρίζα!
Για να εντοπίσουμε ομοιότητες ή διαφορές ανάμεσα στο [τότε] μπουζούκι και τον ταμπουρά, πρέπει πρώτα απ’ όλα να αποδείξουμε ότι είναι συγκρίσιμα. Για κάποιο λόγο που μου διαφεύγει, στις πιο πρόσφατες συζητήσεις κάτι τέτοιο μοιάζει να θεωρείται δεδομένο.
Συγκρίσιμα είναι δύο είδη, ή δύο γένη. Όχι ένα γένος μ’ ένα είδος. Πότε εγκαταλείψαμε την ιδέα ότι το μπουζούκι είναι είδος και ο ταμπουράς γένος (και άρα μη συγκρίσιμα);
Προσωπικά με όσα γνωρίζω παραμένω πιστός στην ιδέα που κυριαρχούσε μέχρι πρόσφατα, ότι ταμπουράς πρακτικά σημαίνει μακρυμάνικο λαούτο (εννοώντας φυσικά όσα μακρυμάνικα λαούτα υπήρχαν στα μέρη μας, όχι π.χ. το σαμισέν). Σε κάποια περιοχή όπου είχαν ένα μόνο τέτοιου τύπου όργανο, μπορεί να το ονόμαζαν ταμπουρά (οπότε γίνεται και έννοια είδους, σ’ ένα όμως τοπικό λεξιλόγιο), ή μπουζούκι ή μπουλγαρί ή μπαγλαμά κλπ…
Πιο συγκεκριμένα:
Μα αν το όργανο που οι παλιοί ονομάζανε μπουζούκι είναι ταμπουράς, ταμπουρά θα το πούμε!
Να σας θυμίσω ότι αρκετοί Κρητικοί, συμπεριλαμβανομένου του ίδιου του Φουσταλιέρη, ονόμαζαν μπουζούκι αυτό που εμείς (και πολλοί Κρητικοί, συμπεριλαμβανομένου ξανά του Φουσταλιέρη) λέμε μπουλγαρί. Και που προφανώς είναι ταμπουράς, δηλαδή ανήκει στους ταμπουράδες (όπως ανήκει επίσης στα νυκτά έγχορδα, στα έγχορδα, στα μουσικά όργανα κοκ.).
Γιατί πρέπει οπωσδήποτε να υπάρχει σχέση 1:1 ανάμεσα στις λέξεις και τα πράγματα; Να πάρουμε πάλι τα χωριά και ν’ αρχίσουμε να ρωτάμε: «Εσείς ποιο λέτε φλογέρα; Α ναι; Και τότε αυτό πώς το λέτε;», και είναι προδικασμένο 100% ότι δε θα καταλήξουμε ποτέ τι είναι φλογέρα και τι δεν είναι. Οπότε φράσεις όπως «οι διαφορές φλογέρας και Χ» ή «η φλογέρα συνυπάρχει με το Χ» δε θα μπορούν να έχουν νόημα παρά μόνο με τη διευκρίνιση «εδώ χρησιμοποιώ το λεξιλόγιο του τάδε χωριού / του τάδε πληροφορητή / το δικό μου».
Θα ονόμαζα “γένος” τα λαουτοειδή και “είδος” τον ταμπουρά, μπουζούκι κ.λπ.
Συγκρίσιμα είναι, γι αυτό και η σύχγυση μεταξύ τους, ειδικά στις παλιότερες εποχές.
Πραγματικά, η ονοματολογία όπως αποδιδόταν σ’ αυτά σε παλιότερες εποχές καθόλου διαφωτιστική δεν είναι, γι’ αυτό και ελάχιστα θα πρέπει να απασχολεί, τουλάχιστον προς το παρόν.
Άλλο το πώς ονομάτιζαν οι παλιοί τα όργανα και άλλο η σημερινή έρευνα της οργανολογίας. Γιαυτό και η σύγχυση που αναφέρει και η Ελένη. Ίσως να ήταν καλύτερο στη σύγχρονη έρευνα να τονίζουμε βεβαίως την πολυονοματολογία των παλαιών και τη σύγχυση που αυτή επιφέρει, αλλά να μην προχωρούσαμε σε αυθαίρετες κατατάξεις σε γένη και είδη. Αλλοιώς θα την πάθουμε όπως και με το παράδειγμα του Περικλή για φλογέρες, θιαμπόλια, σουραύλια, νάγια, καβάλια και δεν συμμαζεύεται.
Καταλαβαίνω τον προβληματισμό.
Μια ιδέα είναι να καταγραφούν όχι οι απλές αναφορές στο μπουζούκι, αλλά εικόνες, περιγραφές, όσες διασώζονται με χρονολογική σειρά. Ίσως με αυτό τον τρόπο βρεθεί μια άκρη για την πορεία του μέσα στο χρόνο και ίσως και για την ονομασία που του δίνεται.
Έτσι κι αλλοιώς Άλκηστη, ένα “δέντρο” με κορμό τη λέξη “Μουσικά όργανα”, κλαδιά με τις λέξεις αερόφωνα, χορδόφωνα, κρουστά κλπ. και διακλαδώσεις σε νυκτά, λαουτοειδή κλπ. κλπ. έχει νόημα μόνο για κάποια συγκεκριμένη χρονική περίοδο, π.χ. 21ος αιώνας, αφού οι αλλαγές που επιφέρουν οι χιλιετίες θα έκαναν ένα “διιστορικό” δέντρο ουσιαστικά αδύνατο να παρασταθεί χωρίς χιλιάδες αστερίσκους και επεξηγήσεις επεξηγήσεων. Όταν λοιπόν λέμε σήμερα μπουζούκι, εννοούμε αυτό το όργανο που όλοι ξέρουμε, κατασκευασμένο για ένα κάπως συγκεκριμένο ρεπερτόριο. Μπορεί να μοιάζει και με ταμπουρά, με το ταμπούρι του Γιοβάν Τσαούς, να είναι τρίχορδο ή τετράχορδο. Αλλά θα το πούμε μπουζούκι και θα ξέρουμε όλοι τι εννοούμε. Με λίγα λόγια, σε ένα “δέντρο οργανολογίας” του 21ου αιώνα απλά δεν υπάρχει θέση να κατατάξουμε και το σημερινό μπουζούκι και τον ταμπουρά (κατά τον κατασκευαστή του, μπουζούκι) του Μακρυγιάννη. Αυτός θα λείπει από την κατάταξη, τον πραγματεύεται η ιστορική οργανολογία.
Έχεις κάπου ακούσει αυτή την έκφραση, Γιάννη; Εγώ δεν την έχω ακούσει, είτε για συνεννοήσεις ή συμφωνίες είτε οπουδήποτε αλλού.
Η έννοια του “μεγάλου σε μέγεθος” που είχε (και έχει, φαντάζομαι, ακόμα) η λέξη bozurg στα Περσικά, δεν έχει περάσει στην ελληνική γλώσσα. Στην Τουρκία πέρασε παρεφθαρμένη, ως buzuk και buyuk.
Συνεννόηση μπουζούκι σημαίνει ό,τι και συνεννόηση φιστίκι. Εκφράσεις σκοπίμως σουρρεάλ. Αν αρχίσουμε να ψάχνουμε σ’ αυτές τον χαμένο κρίκο της ετυμολογίας, τότε το 'χουμε πάρει λάθος.
Όσο για τους βασιβουζούκους, είναι πράγματι γνωστοί (και χάρις στον καπετάνιο Χάντοκ)! Βασικά νόμιζα ότι είναι κάποια φυλή ή κάποια στρατιωτική ομάδα, κάπως όπως οι ζεϊμπέκηδες.
Πάντως το να σήμαινε αρχικά η λέξη «μεγάλο» και σήμερα να σημαίνει κάτι εντελώς άσχετο δεν είναι καθόλου απίθανο. Γιατί σήμερα, όταν θέλουμε να πούμε «πατάω το κουμπί να τρέξει νερό», λέμε «τραβάω το καζανάκι»; Δεν τραβάς, ζουπάς (τραβούσες μέχρι πριν καμιά δεκαριά χρόνια -πλέον σπανίως βλέπουμε τέτοιας γενιάς συσκευές), όσο για κυριολεκτικά καζανάκια (κατσαρολάκια), προφανώς αποτελούν γλωσσική ανάμνηση από πριν μπει το τρεχούμενο νερό στα σπίτια.
Άλλο παρόμοιο: αγαθός αρχικά εσήμαινε γενναίος στον πόλεμο. Επειδή η γενναιότητα στον πόλεμο, προκειμένου για πολεμικές κοινωνίες, ήταν μεγάλη αρετή, η λέξη έφτασε να σημαίνει καλός, ενάρετος. Στη συνέχεια έλαβε ειδικότερες σημασίες ανάλογα με το τι θεωρούσε η εκάστοτε κοινωνία ως καλό και ενάρετο. Σήμερα ο αγαθός (ο πράος, γαλήνιος, χωρίς εχθρικά αισθήματα, ο “καλός χριστιανός” έως και λίγο χαζοβιόλης - αγαθιάρης) είναι το άκρο αντίθετο του γενναίου πολεμιστή.
Τελευταίο: στη Σαντορίνη οι νύφες ντύνονται στα μελιντζανιά. Όχι γιατί ο γάμος θεωρείται κάτι πένθιμο, αλλά γιατί η τοπική ράτσα μελιντζάνας είναι άσπρη!
Γιατί τα λέω όλα αυτά τα άσχετα; Για να μην πέφτουμε στο λάθος να λέμε «μα αφού σήμερα δε σημαίνει αυτό».
[/COLOR]
Νομίζω πρόκειται για το ίδιο και το αυτό. Ίσως λοιπόν πρέπει να δούμε πέρα από τους Έλληνες και τους Τούρκους. Ξέρει κανείς τίποτα για το Bizoq (بزق );
Το επιχείρημα ότι οι Πέρσες δεν ονομάζουν τα όργανά τους ανάλογα με το μέγεθος με πείθει αλλά ισχύει για τους Πέρσες, οι Έλληνες θα μπορούσαν να μεταχειριστούν την λέξη όπως ήθελαν. Επίσης, στην Ελλάδα έχουμε αρκετά παραδείγματα όπου το επίθετο πήρε τη θέση του ουσιαστικού (Νεαρόν ύδωρ = Νερό πλέον αντί ύδωρ, Ποντικός μύς = ποντικός πλέον αντί για μύς). Μήπως έγινε κάτι παρόμοιο με το “Tanbur – i – bozurg”; Να πήραν δηλαδή στην Ελληνική το επίθετο “Bozurg”.
Οι απόψεις του Γιάννη ως προς το “συνεννόηση μπουζούκι” με βάζουν σε πειρασμό να τείνω προς την Τούρκικη προέλευση. Αν δανειστήκαμε μια λέξη γνωρίζοντάς το νόημά της ως (χαλασμένο, σπασμένο, αγροίκο) το χρησιμοποιήσαμε για διαφορετικές περιπτώσεις, Το μπουζούκι με το “χαλασμένο” κούρδισμα, και την συνεννόηση αγροίκων.
Περιμένω αν γνωρίζει κάποιος κάτι για το Bizoq (بزق).
— Νέο μήνυμα προστέθηκε στις 13:11 ::: Το προηγούμενο μήνυμα δημοσιεύθηκε στις 12:55 —
A! Κοιτάζοντας πίσω είδα την απάντηση του Νίκου Πολίτη που δεν γνώριζε την φράση “συνεννόηση μπουζούκι”.
Είμαι κάτοικος Θεσσαλονίκης και την έκφραση την έχω ψωμοτύρι, όπως και τις εκφράσεις “παιδί μπουζούκι” (κάτι δεν πάει καλά με αυτό το παιδί) αλλά και μπουζουκοκέφαλος όχι με την έννοια του μεγάλου αλλά του αγύριστου κεφαλιού. Που δεν μπορεί να δει (να σκεφτεί) το σωστό, που συνεχίζει και λέει τα δικά του. Φαντάζομαι Πολίτικης προέλευσης, ή και Μικρασιάτικης γενικότερα αφού η δικιά μου οικογένεια (όπου και όλοι χρησιμοποιούμε αυτές τις εκφράσεις) κατάγεται από ένα χωριό κοντά στον Μανισά (Μαγνησία).