Ασκομαντούρα (κρητικιά τσαμπούνα)
Ενδιαφέρον θεμα.
Αλλα γιατι δεν το ανεβαζεις εδω ή γιατί δεν το βαζεις σε μπλογκ στο φορουμ αλλα μας παραπεμπεις στο προσωπικο σου μπλογκ?
Δεν μπορώ να σου απαντήσω: δεν έχω κάπιοον ιδιαίτερο λόγο. Το κάνω όπως θα σε παρέπεμπα και στο μπλογκ ενός τρίτου, αντί να τον αναδημοσιεύσω.
Τον τελευταίο καιρό, που κατοικώ στην Κρήτη, προσπαθώ να μελετήσω κρητικό ρεπερτόριο στην ασκομαντούρα (τσαμπούνα). Η μελέτη προϋποθέτει να οργανώσει κανείς πρώτα την «ύλη» του, κι αυτό αποδεικνύεται αρκετά δύσκολη δουλειά, γιατί η «ύλη» είναι λιγοστή και πάρα πολύ σκόρπια.
Στην Κρήτη συμβαίνει το παράδοσξο, να είναι αφενός το νησί με τους περισσότερους, μάλλον, τσαμπουνιέρηδες (αναλογικά με τον πληθυσμό και σε απόλυτα νούμερα), πολλοί εκ των οποίων ασχολούνται επαγγελματικά και δεν προλαβαίνουν να τρέχουν από τη ζήτηση, και αφετέρου το πραγματικό ρεπερτόριο του οργάνου να είναι σχεδόν ολοκληρωτικά χαμένο. Η αντινομία αυτή εξηγείται από τη ρήξη της παράδοσης ανάμεσα στους προηγούμενους και τους τωρινούς ασκομαντουράρηδες: μετά από ποιος ξέρει πόσους αιώνες εξέλιξης από γενιά σε γενιά, κάποια στιγμή έπαψαν να πιάνουν καινούργιοι το όργανο, κι επί δύο γενιές δε βγήκε σχεδόν κανείς νέος. Στο μεταξύ οι παλιοί ένας ένας πέθαιναν χωρίς να έχουν αφήσει (οι περισσότεροι) ίχνη της τέχνης τους. Και μετά, πριν καμιά δεκαετία, το όργανο ξανάγινε αιφνιδίως της μόδας. Στο μεταξύ βέβαια οι τρόποι της μουσικής ψυχαγωγίας είχαν αλλάξει πολύ περισσότερο απ’ ό,τι σ’ όλους τους προηγούμενους αιώνες. Η τσαμπούνα, όργανο φτιαγμένο 100% μέσα στα καλούπια των παλιών τρόπων ψυχαγωγίας (και γενικά των παλιών κοινωνικών δομών) δεν είχε απολύτως καμία θέση στο σύγχρονο κρητικό μουσικό στερέωμα, και δεν της έμενε παρά να βρει μια καινούργια θέση ως κάτι άλλο, ένα όργανο με τον ίδιο μεν ήχο και τις ίδιες νότες όπως παλιά, αλλά χωρίς άλλη σχέση με το παλιό.
Επειδή όμως σε άλλα μέρη έχω δει τον παλιό τρόπο να αναβιώνει πειστικά, ουσιαστικά και όχι φολκλορικά, πιστεύω ότι αξίζει τον κόπο να αναζητήσει κανείς όσα στοιχεία του έχουν διασωθεί, και να δει πώς θα τους ξαναεμφυσήσει 
ζωή.
Δημοσίευσα λοιπόν στο μπλογκ μου ένα μέρος από την οργάνωση της ύλης που έλεγα στην αρχή. Για όποιον ενδιαφέρεται, βλ. εδώ (Α’ μέρος) και εδώ (Β’ μέρος).
Έ όχι κι αιφνιδίως. Κάποιοι αλωνίσατε το Αιγαίο για αυτό το σκοπό…
Να υποθέσω ότι τα μέρη εκείνα όπου ο παλιός τρόπος ανεβίωσε ουσιαστικά και όχι φολκλορικά, βρίσκονται εκτός Κρήτης; αν έτσι είναι, ποιές είναι εκείνες οι ειδοποιοί διαφορές που έκαναν δυνατό κάτι τέτοιο, όπου το έκαναν; και επειδή, όπως μάλλον αντιλαμβάνομαι, τέτοιες συνθήκες δεν υπάρχουν πλέον στην Κρήτη, αναρωτιέμαι, τί νόημα θα είχε η όποια προσπάθεια για εμφύσηση νέας ζωής στα στοιχεία που διασώθηκαν. Όταν αλλάξει ριζικά και χωρίς πιθανότητες επαναφοράς ο τρόπος επιτέλεσης, διασώζονται ελπίδες αναστροφής της μέχρι τώρα πορείας;
Είχα γράψει μια τελείως άλλη απάντηση, αλλά σε δεύτερη σκέψη την αλλάζω.
Νίκο, το #4 είναι (εμφανώς, νόμιζα) απλώς ένας λίγο περιφραστικός τρόπος να δώσω το λινκ. Έκατσα κι έγραψα αυτό που ανέβασα στο μπλογκ μου, κι εδώ έγραψα και πέντε κουβέντες για το τι με παρακίνησε να το κάνω. Θα μπορούσα, αντί γι’ αυτές τις πέντε κουβέντες, να πω απλώς ότι μ’ αρέσει και συνηθίζω να οργανώνω τις σκέψεις μου γραπτά, και ότι άμα γράφεις μετά θες και κάναν αναγνώστη. Ή οποιαδήποτε άλλη αιτιολόγηση, ή καμία. Τι σημασία έχει;
Η ανάρτηση δεν είναι ιεραποστολικού περιεχομένου (πρέπει ή δεν πρέπει να πορευόμαστε μπροστά ή πίσω). Είναι μουσικολογικού περιεχομένου: βρήκα αυτές τις καταγραφές, επειδή οι τίτλοι δεν είναι πολύ σαφείς νομίζω ότι μπορούν να ομαδοποιηθούν έτσι κι έτσι, όπου είναι τα ίδια κομμάτια παιγμένα αλλιώς παρατηρώ ετούτο κι εκείνο. Είναι κάπως εξειδικευμένου ενδιαφέροντος, αλλά για όποιον έχει τέτοια ενδιαφέροντα είναι διαθέσιμη και το ανακοινώνω.
Πάντως ο αρχικός σκοπός που έκατσα να ξεδιαλύνω την ιστορία μ’ αυτές τις καταγραφές, πριν ξεκινήσω το γράψιμο, δεν ήταν απλώς να βγάλω κάποια συμπεράσματα για να μη σκουριάζει η μουσικολογιότης μου, ήταν να καταλάβω τα κομμάτια για να τα παίζω. Αν κανείς άλλος έχει μπερδευτεί και ψάχνει την άκρη με το ίδιο θέμα, του προτείνω την άκρη που βρήκα εγώ. Τώρα, το γιατί να θέλει κάποιος (ή και εγώ) να τα παίξει, …είναι συζήτηση αυτή;
Σαφές enough, που θά ΄λεγαν και στο χωριό μου ή, καλύτερα, “Σαφέστατος”. Καλά νά ΄μαστε και καλά να περνάμε, όσο βέβαια μπορούμε, και να ακονίζουμε και το μυαλό μας, όσο θέλουμε και μπορούμε.
Φίλε Περικλή καλημέρα.
Ασχέτως του αν το θέμα είναι σχετικό ή όχι με το φόρουμ ή δεν ξέρω γω τι, εμένα με ενδιαφέρει πολύ το όργανο που το ξέρω ως τσαμπούνα και άκουγα για κάποιο διάστημα τραγούδια και σκοπούς μέσω μιας φίλης μου που ήταν από Μύκονο και ήθελε να μάθει. Αλλά δεν την αφήναν γιατί ήταν κοπέλα. Και έτσι ήρθα σε επαφή με τον ήχο του οργάνου. Θα ήθελα πολύ να το πιάσω στα χέρια μου, να το δω. Είναι πολύ ενδιαφέρον. Αγαπημένος σκοπός το “Άνω μερά καλό χωριό”.
Περικλή, αυτή η νότα που είναι 1,5 τόνος είναι τυπική στα κώτικα πιναύλια. Όσα παλιά πιναύλια είδα, είχαν αυτή την ιδιαιτερότητα, η οποία ωστόσο δεν φαινόταν να ενοχλεί τους παίχτες. Στις ηχογραφήσεις που σύντομα θα εκδοθούν με πιναύλι θα γίνει εμφανής αυτή η υπόθεση και ο τρόπος που χειρίζονται τη νότα αυτή οι κώτες πιναυλαδόροι.
Δημήτρης
Γεια σου Δημήτρη.
Αναφέρεσαι μάλλον στο κείμενο του πρώτου λινκ, #1 της συζήτησης.
Στα σουραύλια (γενικός όρος για τα “φλάουτα με ράμφος” που κατά τόπους λέγονται πιναύλια, θιαμπόλια κλπ.) αυτό συμβαίνει αρκετά συχνά, αλλά μόνο με το “πρώτο φύσημα”. Στο “δεύτερο”, που είναι πιο δυνατό και δίνει με τις ίδιες δαχτυλιές τις ίδιες νότες μια οκτάβα πιο πάνω, περιέργως το διάστημα αυτό διορθώνεται. Δεν ξέρω πώς εξηγείται αυτό, αλλά υπάρχει κάποια εξήγηση, την οποία είχα δει κάποτε (και δεν τη θυμάμαι) σ’ ένα κείμενο που δεν αναφερόταν σε ελληνικά λαϊκά πνευστά αλλά μάλλον σε πνευστά γενικότερα.
Στα μαντουροτσαμπουνοειδή πάντως δεν υπάρχει τί[ποτε αντίστοιχο, μ’ ένα φύσημα τα παίζουν όλα.
Γεια σου pepe!! Καλή διαμονή σου εύχομαι στο νησί αν και είμαι σίγουρος πως θα την έχεις…
Από εμένα ένα ωραίο από τον φίλο μου τον Μιχάλη… Καλή Χρονιά!
Ο παρακάτω δίσκος είναι ανατύπωση του Parlophone B-21979/GO-3122. Ηχογραφήθηκε και κυκλοφόρησε το 1938. Ο δίσκος από την πρώτη κυκλοφορία στην Parlophone δεν έχει βρεθεί.
http://rebetiko.sealabs.net/display.php?recid=9496 ΚΟΝΔΥΛΙΕΣ ΑΝΑΜΙΚΤΕΣ ΜΕ ΑΣΚΟΜΑΔΟΥΡΑ
Μία από τις παλαιότερες ηχογραφήσεις με ασκομαντούρα είναι ο “Μαλεβιζιώτικος χορός”, του ίδιου καλλιτέχνη, ηχογραφημένο το 1926 σύμφωνα με το sealabs. Δεν έχει βρεθεί η ετικέτα του δίσκου.
http://rebetiko.sealabs.net/display.php?recid=5643 ΜΑΛΕΒΙΖΙΩΤΙΚΟΣ ΧΟΡΟΣ
Εδώ τώρα (Καλογερίδης: κοντυλιές ανάμικτες με ασκομαντούρα) έχουμε κάτι άλλο.
«Ασκομαντούρα», εκτός από την ασκομαντούρα, ονομάζονται και ορισμένα μουσικά μοτίβα στα οποία το βιολί ή η λύρα μιμείται την ασκομαντούρα. Στα υπόλοιπα νησιά πλην Κρήτης υπάρχει πάλι το ίδιο και ονομάζεται «τσαμπούνα». Σπανιότερα απαντούν και στην ηπειρωτική Ελλάδα κομμάτια με μίμηση της γκάιντας από βιολί ή κλαρίνο, που ονομάζονται «γκάιντες».
Σε ό,τι αφορά τις νησιώτικες «τσαμπούνες / ασκομαντούρες» του βιολιού ήτης λύρας, έχω καταλήξει ότι πρόκειται για μουσικές φράσεις που θα μπορούσαν μεν να παιχτούν και από αληθινή τσαμπούνα, αλλά ωστόσο δεν παίζονται, παίζονται μόνο από τα έγχορδα. Η μίμηση έγκειται αφενός στη μουσική λογική που διέπει αυτές τις φράσεις και αφετέρου σε διάφορα ευρηματικά κόλπα που κάνουν οι βιολατόροι / λυράρηδες για να μιμηθούν τον ήχο του οργάνου.
Όμως αποτελούν υπόθεση καθαρά των μουσικών του δοξαριού. Δεν τα μαθαίνουν από τσαμπουνιέρηδες αλλά ο ένας από τον άλλον, και μερικές φορές, με το πέρασμα των γενεών και καθώς ο πραγματικός ήχος του πνευστού τείνει να ξεχαστεί, τελικά αυτά τα σόλα αυτονομούνται και ακολουθούν μια δικιά τους εξέλιξη. Ενδεικτικά:
-Χρησιμοποιείται πολύ αυτό το ιδιαίτερο γκλισάντο, που στην πραγματική τσαμπούνα ακούγεται στην αρχή που φουσκώνει και στο τέλος που ξεφουσκώνει αλλά ποτέ στη διάρκεια του κομματιού. Η τσαμπούνα (το πνευστό) διακρίνεται για τις ιδιαίτερα στακάτες νότες της, ενώ στις μιμήσεις αντιθέτως μπαίνει πολύ γλίστρημα.
-Ορισμένα κλασικά μοτίβα της «ασκομαντούρας» της λύρας, σε κρητικούς χορούς, παίζονται στη χορδή Ρε, δηλαδή σε τονικότητες πολύ πιο μπάσες απ’ ό,τι πιάνει μια ασκομαντούρα.
-Τουλάχιστον στην περιοχή της Ιεράπετρας, η «ασκομαντούρα» είναι ένα συγκεκριμένο σόλο στον Πηδηχτό, για το οποίο έχω πληροφορίες ότι μεταβιβαζόταν από βιολάτορα σε βιολάτορα εδώ και τουλάχιστονκαμιά εκατοστή χρόνια, χωρίς παρεμβολή ασκομαντουράρηδων. Άλλωστε οι ασκομαντουράρηδες ήταν μουσικοί ιδιαίτερα χαμηλού κύρους σε σχέση με τους βιολατόρους.
Μια παλιά ηχογράφηση «τσαμπούνας» του βιολιού που, κατ’ εξαίρεση, παίζει ένα κομμάτι που στ’ αλήθεια το παίζαν οι τσαμπουνιέρηδες είναι αυτή:
Άλλη παλιά ηχογράφηση είναι η ιστορική «Γκάιντα Κρητικιά» του Νισύριου.
Για την ιστορία της πραγματικής ασκομαντούρας και τσαμπούνας στη δισκογραφία βλ. εδώ. Απ’ όσο έχω βρει, δεν πάει πολύ παλιά πίσω. Τέσσερις ποντιακές ηχογραφήσεις από τη Μέλπω Μερλιέ το 1930 που δεν κυκλοφόρησαν παρά δεκαετίες αργότερα, πέντε-έξι καλύμνικες εμπορικές ηχογραφήσεις του '50 στην Αμερική, και μετά φτάνουμε 1967 για τις δύο πρώτες ηχογραφήσεις κρητικιάς ασκομαντούρας.
Σχετικά με την ναξιώτικη εκδοχή, βρήκα αυτό το βιντεάκι το οποίο λέει ότι αυτός που πρωτοεφάρμοσε μια συγκεκριμένη τεχνική ώστε να γίνει μίμηση της τσαμπούνας από το βιολί ήταν ο Στάθης Κουκουλάρης σε ηχογράφηση που τραγουδούσε ο Γ. Κονιτόπουλος με τίτλο “Το λουλουδάκι του μπαξέ”. Εδώ βρίσκουμε ότι η ηχογράφηση έγινε το 1965 με φροντίδα της Δ. Σαμίου (δεν αναφέρεται στους συντελεστές ο Κουκουλάρης).
Δεν ξέρω αν στα γλέντια γινόταν αυτή η μίμηση από τότε που το βιολί εμφανίστηκε στη Νάξο (περί το 1890 περίπου).
(το σχετικά γνωστό “λουλουδάκι του μπαξέ” (εδώ ολόκληρη η ηχογράφηση ) είναι συρραφή οκτασύλλαβων διστίχων στο ύφος των αδέσποτων όπως στο “μανάκι μου, μανάκι μου”)
Δεν πολυκατάλαβα.
Πρώτα απ’ όλα, στο αρχείο της Σαμίου δεν αναφέρεται ποιος παίζει βιολί (ενώ αναφέρονται όλοι οι άλλοι μουσικοί, όπως σε όλες τις εκατοντάδες άλλες ηχογραφήσεις του αρχείου). Είναι άραγε πιθανόν να παίζει ο Κουκουλάρης; Και ο Κονιτόπουλος τότε τι έκανε, μπουζούκι βαρούσε; Θα έκανε η Σαμίου ηχογράφηση όπου ο Κονιτόπουλος, γνωστός πρωτίστως για το βιολί του, θα τραγούδαγε με άλλον βιολάτορα; Αλλά τέλος πάντων, ας δεχτούμε ότι είναι ο Κουκουλάρης.
Ύστερα, στο βιντεάκι του πρώτου λινκ αναφέρεται ότι ο Κουκουλάρης πρωτοπαρουσίασε αυτή την τεχνική στην εν λόγω ηχογράφηση. Εννοεί δισκογραφικά; Διότι πάντως έχω ακούσει καταγραφές από τ’ Απεράθου γύρω στο 1950 με τσαμπούνες του βιολιού, άρα γενικώς το είδος υπήρχε.
Ο Γ. Κονιτόπουλος, στο “Λουλουδάκι του μπαξέ”, τραγουδά. Μου κάνει και μένα εντύπωση να μην παίζει και το βιολί. Δεν τα ξέρω καλά τα δισκογραφικά των Κονιτοπουλαίων.
Επομένως, αφού η μίμηση της τσαμπούνας από το βιολί έχει καταγραφεί στη Νάξο αρκετά πριν, μάλλον, εδώ εννοείται ότι είναι η πρώτη εμφάνιση δισκογραφικά. Αλλά και αυτό μπορεί να μην ισχύει τελικά.
Η Δόμνα Σαμίου πάντως είχε στενή συνεργασία με τον Κουκουλάρη (γενικώς).
Τώρα άκουσα και την ηχογράφηση. Είναι πολύ δύσκολο να παίζει ο ίδιος ο Κονιτόπουλος, αφού το βιολί συνεχίζει κανονικά να παίζει καθ’ όλη τη διάρκεια του κάντο, φυσικά με χαμηλότερη ένταση. Βέβαια, στο γτ δεν δίνονται πράγματι λεπτομέρειες για τους μουσικούς παρά μόνο το «συλλογικό» Κονιτόπουλοι, που βέβαια θα μπήκε από τον ανεβάστορα το 2011. Το 1965, φυσικά, «Κονιτόπουλοι» (με Νάσια, Βαγγελάκη κλπ.) δεν υπήρχαν, μόνο Κονιτόπουλος και Κονιτοπούλου – Λεγάκη.