Ίσως θα πρέπει να ξαναδιαβάσω την εργογραφία του Πένανεν (και δεν είναι λίγη…). Πάντως, όπως είπα στο #2:
Τον όρο “Ρεμπέτικα” στον οποίο τσουβαλιάζονται μάγκικα, κουτσαβάκικα, πολίτικα, σμυρναίικα, πειραιώτικα και μεταπολεμικά ρεμπέτικα καθώς και παλαιά λαϊκά, τον καθιέρωσε ο Πετρόπουλος με το βιβλίο του. Οι λόγοι δεν ήταν εθνικιστικοί, αφού για τον άσχετο κοσμάκη ο όρος ρεμπέτικο θεωρείται (ενώ δεν είναι) τουρκικής προέλευσης (τον ίδιο τον Πετρόπουλο, δεν τον απασχόλησε τίποτα). Σήμερα βρισκόμαστε σε μία φάση όπου κάποιοι (μεταξύ των οποίων και εγώ) ψάχνονται για καθιέρωση διαφορετικών όρων, με πολυσυλλεκτικό γενικό όρο “Αστικό Λαϊκό τραγούδι”. Τα Σμυρναίικα ονομάστηκαν έτσι γιατί η λαϊκή μουσική του μεσοπολέμου, που άνθισε από τη δεκαετία 1920 μέχρι το ξεκίνημα του δεύτερου παγκόσμιου, διαμορφώθηκε σε μεγάλο βαθμό από καλλιτέχνες που ήρθαν από τη Σμύρνη και γενικότερα από πρόσφυγες.
Ο ισχυρισμός του Πένανεν (Διόνυσος, #5)
Θεωρεί ότι επειδή οι περισσότεροι ήταν από την Πόλη (Σκαρβέλης κ.α.) και τα τραγούδια αυτά λεγότανε στην Πόλη κυρίως, ο όρος Σμυρναίικα έχει εθνικιστικό περιεχόμενο γιατί επιχειρεί να ελληνικοποιήσει λαϊκή οθωμανική μουσική, ως επι το πλείστον.
πρώτον, χρησιμοποιεί λανθασμένα στοιχεία: οι περισσότεροι ήρθαν από τη Σμύρνη, όχι από την Πόλη και δεύτερον, η “σχολή” του Σμυρναίικου συνδέθηκε (σωστά) με τους πρόσφυγες, που ελάχιστοι ήταν Κων/λίτες (Η Κων/λη εξαιρέθηκε από την ανταλλαγή πληθυσμών). Τρίτον (που δεν το λέει ο Πένανεν), τα “γεννημένα” στη Σμύρνη (αστικά) τραγούδια είναι λίγα, σχετικά με εκείνα που γράφτηκαν και δισκογραφήθηκαν αργότερα στην Αθήνα. Τώρα, “λαϊκή” Οθωμανική μουσική δεν υπήρξε (το υπεννόησε και ο Περικλής), ενώ φυσικά υπήρξε λαϊκή τουρκική μουσική. Και η δεύτερη, όπως και τα Σμυρναίικα (με κεφαλαίο, είναι όρος) χρησιμοποιούν πολλά στοιχεία από την Οθωμανική μουσική. Όμως το κυριώτερο είναι ότι ένα είδος τέχνης που ο / οι δημιουργοί του δεν φρόντισαν οι ίδιοι να το ονοματίσουν, όνοματίζεται σύμφωνα με τυχαία συμβάντα που γίνονται τελικά γενικώς αποδεκτά και αυτό ακριβώς συνέβη με τα Σμυρναίικα, ανεξάρτητα από το πότε ακριβώς τους αποδόθηκε αυτό το όνομα. Και οπωσδήποτε, όπως είπα και στο #6
Αυτή είναι η πάγια θέση των Τούρκων εθνομουσικολόγων. Λένε ακριβώς ότι τα τραγούδια αυτά θα έπρεπε να λέγονται Πολίτικα, αφού εκεί ήταν το μουσικό κέντρο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ο αντίλογος είναι ότι μιλάμε για λαϊκά δημιουργήματα, φυσικά υπό πολυπολιτισμικές συνθήκες και έντονη επιρροή από την μουσική ince saz της Πόλης, αλλά δημιουργημένα σχεδόν αποκλειστικά από Έλληνες (πρόσφυγες ή ανταλλαγέντες) στην Αθήνα, με το Τουρκικό στοιχείο να απουσιάζει παντελώς από τη δημιουργία αυτή. Οι ρίζες τους ήταν και στην Πόλη, αλλά κυρίως στη Σμύρνη από όπου ήταν και η πλειοψηφία των δημιουργών και ερμηνευτών και όπου η μουσική ζωή ήταν εντονώτερη όσον αφορά το ελληνικό στοιχείο. Άλλο λαϊκή οθωμανική μουσική (τον όρο αυτόν δεν τον ξέρω, ξέρω μόνο για κλασική οθωμανική μουσική και λαϊκή τουρκική μουσική) και άλλο λαϊκή μουσική των ελληνόφωνων οθωμανών πολιτών στις πόλεις Κων/λη και κυρίως Σμύρνη.
Βέβαια, υπήρξε μέγιστη μουσική όσμωση μεταξύ Πόλης και Σμύρνης, όπως ανέφερα και στο #24
“Αερογέφυρα” πάντως μεταξύ Κων/λης και Σμύρνης υπήρξε, και ήταν και μεγάλη: μόνο και μόνο η Εστουδιαντίνα Σιδερή ή του Αριστείδη, που στη Σμύρνη έγινε “Τα πολιτάκια” φτάνει για να το αποδείξει αυτό. Και υπήρξαν και πολλοί μουσικοί από την Πόλη που ήρθαν, την εποχή της καταστροφής / ανταλλαγής ή λίγο νωρίτερα, στην Αθήνα. Αυτό συνεχίστηκε και πολύ αργότερα, με τον Μητσάκη και αργότερα τον Τσαουσάκη και άλλους, που μπορεί να μου διαφεύγουν.
αλλά, περιπτώσεις όπως η “Εστουδιαντίνα Τα Πολιτάκια” δεν ήταν γνωστές στο τότε (και τώρα) ευρύ κοινό. Και όπως λέει και η Ελένη στο #25
Νομίζω πως δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι σήμερα μιλάμε για «σμυρναίικα» τραγούδια και όχι για «πολίτικα».
Η ανάγκη να διασκεδάσει μια αρκετά σημαντική σε πλήθος εύπορη τάξη Σμυρνιωτών, εμπόρων κυρίως, που είχε στα χέρια της ζεστό χρήμα και διάθεση να το ρίξει έξω, δημιούργησε τις μαντολινάτες και τους μουσικούς συλλόγους της Σμύρνης, οι οποίοι και δίδαξαν τους εκκολαπτόμενους μουσικούς, αλλά κυρίως τα μουσικά στέκια, τα κέντρα διασκέδασης, τα οποία οι υπάρχουσες αναφορές ανεβάζουν σε δυο δεκάδες, και τα οποία ήταν γεμάτα από θαμώνες, και όχι μόνο από Σμυρνιούς.
Βέβαια, όπως επισημαίνει και ο Άγης στο #35
ναι μεν επικρατεί σ’ εμάς ο όρος σμυρναίικα, αλλά είναι αρκετά και τα “πολίτικα” που καταγράφονται έτσι από τον τίτλο τους.
Όμως, έχει από παλαιότερα επικρατήσει ο όρος “Πολίτικα” για τα λόγια τραγούδια 18ου και 19ου αιώνος (τα και λεχθέντα “Φαναριώτικα”) που τυπώνονται και εκδίδονται στην Πόλη και είναι διαφορετικού ύφους αλλά, παρά ταύτα, στον ύστερο 19ο και τον 20ό αιώνες ονομάζονται “Πολίτικα” κάποια τραγούδια, συνήθως οργανικά της λατέρνας, που και αυτά είναι άλλο είδος.
Συνοψίζοντας, θα έλεγα ότι η κεντρική ιδέα του Πένανεν “οι Έλληνες εθνικοποίησαν τα τραγούδια των προσφύγων μουσικών της Αθήνας (εκείνων που ασχολήθηκαν με την σύνθεση και τη δισκογράφησή τους), που ήταν οθωμανικού ύφους, για λόγους εθνικισμού” δεν στέκει και θα έπρεπε να βρεθεί κάποιος ερευνητής (αν αυτός δεν θα είναι Έλληνας, ακόμα καλύτερα) να τον αντικρούσει. Τα τραγούδια αυτά τα ονομάσαμε Σμυρναίικα (δυστυχώς ο όρος δεν έχει όμως επικρατήσει ακόμα πλήρως) γιατί έτσι έτυχε, από τις συγκυρίες που επισημαίνονται παραπάνω. Μένει να ψάξουμε εδώ να βρούμε πότε τελικά επικρατεί (όσο επικρατεί) ο όρος Σμυρναίικα για τα τραγούδια αυτά, αλλά αυτό είναι βεβαίως άλλο θέμα. Εκείνο που είχα επισημάνει νωρίτερα, ότι πιθανά ο στίχος “τα σμυρναίικα τραγούδια ποιός σου τα ΄μαθε” του Π. Θαλασσινού καθιέρωσε τον όρο, ήταν λάθος, νομίζω: ο Θαλασσινός υπονοεί τα λαϊκά μικρασιάτικα, όχι τα τραγούδια της “λόγιας Σμυρναίικης Σχολής της Αθήνας”.