Το βιολί στην παραδοσιακή Κρητική μουσική

Μουσικά Όργανα
,
163

Παιδιά, καταλαβαίνω. Και καταλαβαίνω και την προηγούμενη σιωπή σας, την οποία τώρα εκτιμώ.

Αφού ανήκω σ’ αυτούς που εκτιμούν τον Καρά (αν και όχι φανατικά), θα ήθελα πολύ να αναφωνήσω «ο Καράς τέτοιο πράγμα; Αποκλείεται!». Αλλά δεν μπορώ. Θα ήταν σα να λέει κάποιος «το παιδί μου τέτοιο πράγμα; αποκλείεται» -που όμως δεν αποκλείεται, γιατί ακόμη και οι χειρότεροι καποιανού παιδιά είναι.

Ωστόσο να υπογραμμίσω ότι αυτό ισχύει και από την ανάποδη: όπως κανείς δεν είναι υπεράνω υποψίας, έτσι και κανείς δεν μπορεί να κατηγορηθεί χωρίς κάποια βάσιμη ένδειξη. Μια ακραία θέση εκ μέρους ενός ανθρώπου που γενικά ήταν των άκρων δεν αρκεί για να υποθέσουμε ότι υπάρχει κάτι βρώμικο από πίσω.

164

Και εγώ θα ήθελα πολύ να ακούσω, ποιές σκοπιμότητες ποιών, πιθανόν να εξυπηρέτησε ο Καράς, έστω άθελά του, με την απαγόρευση ακούσματος κρητικού βιολιού από τους κρατικούς ραδιοφωνικούς σταθμούς και ποιά ήταν τα βαθύτερα κίνητρά του (τα πιθανώς προφανή τα παρέθεσε, αρκετά πειστικά βρίσκω, ο Περικλής). Πάντοτε βέβαια, σύμφωνα με το σκεπτικό εκείνων που είτε το ανέφεραν είτε συμφώνησαν. Και βεβαίως και τυχόν άλλων, που ως τώρα δεν έχουν εκφραστεί εδώ.

Ενδιαφέρον σχετικά μπορεί να έχει και η άποψη του Λιάβα, που παρέθεσε παραπάνω ο Άταστος: «Eίναι η εποχή μετά τον πόλεμο που το βιολί εξακολουθεί να έχει μεγαλύτερη διάδοση σε σχέση με τη λύρα και χρειάστηκε σκληρός αγώνας των λυράρηδων, με βοηθό σε αυτή την προσπάθεια τον Σίμωνα Kαρά, για να ξανακερδίσει (σ.σ. αποκτήσει) η λύρα τον τίτλο του εθνικού συμβόλου της κρητικής μουσικής.»

(τα περί του Χάρου που βγήκε παγανιά, να πάρει κρητικά βιολιά, ας μην τα σχολιάσω…)

165

Δεν έχω παρακολουθήσει τόσο προσεχτικά όλη την συζήτηση, ίσως για αυτό η ερώτησή μου θα φανεί λίγο απλοϊκή και εκτός θέματος. Αν κατάλαβα καλά ο Καράς δεν έπαιζε δίσκους με κρητικό βιολί στο κρατικό ραδιόφωνο. Σημαίνει αυτό ότι ο κόσμος στην Κρήτη πλέον δεν άκουγε βιολί στα γλέντια τους ή ότι δεν έγβαιναν δίσκοι με κρητικά βιολιά; Τόση επιβολή δεν πιστεύω να είχε ο άνθρωπος, ώστε να μπορούσε να απαγορεύσει να παίζουν βιολί live, ας πούμε.

Θυμάμαι την εποχή πριν την περίφημη “ελευθερη ραδιοφωνία”, όταν οι κρατικοί σταθμοί γενικώς προτιμούσαν την ξένη “σοβαρή” μουσική, τα δημοτικά και τα έντεχνα λαϊκά και δεν έδινε τόσες ώρες ακρόασης στα λεγόμενα “εμπορικά λαϊκά”, τα “νεοδημοτικά” κ.τ.λ. Αυτά τα άκουγες πιο πολύ στις ταβέρνες και στους ερασιτεχνικούς σταθμούς με τις άπειρες αφιερώσεις, αν τα θυμάται κανείς ακόμα… Παρόλα αυτά, συνθέτες όπως ο Μουσαφίρης και τραγουδιστές όπως ο Διονυσίου πουλούσαν χιλιάδες δίσκους. Αυτό που θέλω να πω είναι ότι πολλά μουσικά είδη ανθούσαν και ανθούν χωρίς την υποστήριξη του κρατικού ραδιόφωνου, στην Ελλάδα και αλλού.

Εύα

166

Ο Καράς απέκλεισε το βιολί σε κρητική μουσική που παιζόταν από ραδιοφώνου. Αλλά τότε, σε ολόκληρη την Κρήτη υπήρχε ένας μόνο τοπικός σταθμός, και αυτός στα Χανιά, το κέντρο του βιολιού (αν δεν ήταν ακριβώς έτσι, ας με διορθώσει κάποιος που θυμάται ή ξέρει καλύτερα). Φυσικά και δεν μπορούσε να αποκλείσει το βιολί από τα κρητικά γλέντια, αλλά το χτύπημα ήταν βαρύ και (ας με διορθώσουν και πάλι όσοι ξέρουν) τοπικιστικά φορτισμένο, φαντάζομαι. Αυτό το τελευταίο σίγουρα πρέπει να έπαιξε σημαντικό ρόλο. Για την παραγωγή (στην Αθήνα, βέβαια) δίσκων κρητικού ενδιαφέροντος με βιολί, δεν είμαι ενημερωμένος. Φυσικά, το χάραγμα έγινε σε δίσκους ιδιοκτησίας ΕΙΡ (Εθνικόν Ίδρυμα Ραδιοφωνίας).

167

Από το άρθρο ο διωγμός του κρητικού βιολιού:

Την αρμονική συνύπαρξη βιολιού και λύρας στην κρητική μουσική, τάραξε ο Σίμων Καράς, με την παρέμβαση του στα μέσα της δεκαετίας του 1950. Ως διευθυντής του μουσικού προγράμματος της δημοτικής μουσικής στο Εθνικό Ίδρυμα Ραδιοφωνίας, εισηγήθηκε και τελικά πέτυχε να απαγορευτεί η εκτέλεση της κρητικής μουσικής με βιολί, στους ραδιοφωνικούς σταθμούς της Ελλάδας, επειδή δεν τη θεωρούσε παραδοσιακή, μετά από μερικά χρόνια επεκτάθηκε και στην τηλεόραση. Όπως προκύπτει και από σκέψεις και γνώμες σκεπτόμενων ανθρώπων της εποχής εκείνης, η απόφαση αυτή δεν φαίνεται να ήταν μόνο σκέψη του ενός, ο Σίμων Καράς υπήρξε απλώς το μέσον με το οποίο έγινε κατορθωτό να υλοποιηθεί σχέδιο καλά καταρτισμένο. Ήταν ενορχηστρώμενη από πολλούς ιστορική πράξη, που απότελεσε ράπισμα στον πολιτισμό μας, και στην κρητική μουσική παράδοση. Αποτελεί τη βασικότερη αιτία που προκάλεσε τον μαρασμό των βιολιών της Κρήτης, και τη δημιουργία αντιπαλότητας μεταξύ των Κρητικών καλλιτεχνών. Η μουσική παράδοση δεν μπορεί να αποτελεί αντικείμενο εμπορίου και κερδοσκοπικών επιδιώξεων. Η μουσική παράδοση αποτελεί έναν αυτοφυή θεσμό που έχει τις ρίζες του στην καρδιά και την ψυχή του λαού…Τα όργανα ανεξάρτητα από το σχήμα τους και τον ήχο τους, όλα μιλούν την ίδια γλώσσα, με τα ίδια νοήματα που βγαίνουν μέσα από την ψυχή του λαού, του κάθε λαού που έχει την ίδια ιστορία και υπακούει στα ίδια πεπρωμένα. Αυτό επιβάλλει ο πολιτισμός μας ανεξάρτητα αν δεν επανορθώνεται το κακό που έγινε για το κρητικό βιολί και τις δημιουργίες του στην παράδοση.

Από το βιβλίο του Ναύτη, 1989:

Η απαγορευτική διαταγή ήρθε στο ραδιοφωνικό σταθμό Χανίων, στις 15 Φεβρουαρίου του 1955. Τον Οκτώβρη του 1959 έφυγα για την Αμερική. Όταν επέστρεψα από την Αμερική το 1976, άρχισα αγώνα για να αποκατασταθεί το βιολί και να σωθεί η κρητική παράδοση. Έδωσα υπομνήματα σε πολιτικούς όπως τον Νικήτα Βενιζέλο, στον Παπαδόπετρο, στον Πεντάρη, αν και όλοι διαβεβαίωναν ότι το ζήτημα θα τακτοποιηθεί αμέσως, δυστυχώς δεν έκαμαν καμιά ενέργεια. Πήγα και στον Μητσοτάκη, του εξέθεσα το ζήτημα, και με καθησύχασε κι αυτός ότι θα διευθετήσει την κατάσταση. Όταν έγινε Υπουργός Συντονισμού, έδωσε εντολή να διερευνηθεί όλο το ζήτημα, είχε εν τω μεταξύ ιδρυθεί στα Χανιά το Σωματείο Μουσικών Χανίων, “Ο ΧΑΡΧΑΛΗΣ”, και λάβαμε κοινοποίηση από την ελληνική τηλεόραση, ότι δεν έχουν καμιά αντίρρηση να παιχτούν βιολιά στο ραδιοφωνικό σταθμό Χανίων. Αυτός ήταν καθαρός εμπαιγμός. Έστειλα ένα αντίγραφο της κοινοποίησης του ραδιοφωνικού σταθμού, στον βιολίστα Μιχαήλ Κουνελάκη, που ήταν στην Αθήνα με τον Παναγιώτη Καστάνη, και τους εισηγήθηκα να πάνε στην ΕΡΤ και να ζητήσουν να παίξουν βιολί στην τηλεόραση. Όταν πήγαν ο διευθυντής τους έστειλε στον κ. Μυλωνά, αυτός με κανέναν λόγο δεν ήθελε να ακούσει τίποτα. Όταν του είπε ο διευθυντής ότι είναι εντολή του Υπουργού Συντονισμού, ο Μυλωνάς είπε στον Κουνέλη να φέρει βρακοφόρους και να παίξει βιολί στη μαγνητοφώνηση, με την προϋπόθεση όμως, να εμφανιστεί στην οθόνη κρατώντας λύρα. Είναι ευνόητο να καταλάβει κανείς την οργή του Κουνέλη για το θράσος του Μυλωνά. Δεν ξέρω τι του είπε ο Κουνέλης, αυτό όμως που γνωρίζω είναι ότι έφυγε εξοργισμένος. Στις 3 Ιουλίου 1980, πήγα στο διευθυντή της ΕΡΤ, κ. Γιώργο Στεφανάκη, του εξέθεσα την κατάσταση, και ο κ. Στεφανάκης μου δήλωσε πως θα διατάξει να μας παρουσιάσουν σε μια άλλη εκπομπή. Κράτησε το τηλέφωνο και τη διεύθυνση του σωματείου μας, και το δικό μου. Ποτέ όμως δεν ειδοποιηθήκαμε, αν και στείλαμε στον κ. Στεφανάκη επιστολή, όπου του υπενθυμίζαμε την υπόσχεσή του. Γιατί άραγε;… Σε συνάντησή μας που είχαμε τότε με τον Κώστα Μουντάκη στο σωματείο μας στα Χανιά, όταν τον ρωτήσαμε τι γνωρίζει για το θέμα του βιολιού, το πως δημιουργήθηκε η συστηματική του δίωξη απάντησε: “Γνώμη μου είναι ότι τα δημιούργησε όλα ο Σίμων Καράς”.

Από κρητικό φόρουμ 14 Αυγούστου 2011:

Το 1955 βγήκε η πρώτη διαταγή από το ΕΙΡ, που απαγόρευε τους βιολιστές, να παίζουν κρητική μουσική από το ραδιόφωνο. Η ίδια διαταγή επικυρώνεται το 1961 με την υπ. αριθμ. Α/5519/Γ. Γ. 2917/61, και καταλήγει την ίδια χρονιά με την υπ. αριθμ. Α/6213/Γ.Γ.12/10/61. Η νεώτερη απαγόρευση έγινε το 1967 και ακόμα (!!!) δεν έχει επισήμως αρθεί!

168

Όσο και αν λάβω υπόψη μου ότι ο Καράς “ήταν άνθρωπος των άκρων”, ότι είχε την τάδε ψυχοσύνθεση, το δείνα ισχυρό χαρακτήρα κ.λπ. κ.λπ., δεν μπορώ να εξηγήσω ούτε τη συγκεκριμένη απόφαση, ούτε περισσότερο την ενέργειά του να χαρακώσει τους κρητικούς δίσκους με βιολιά στην ΕΡΤ !!!

Επαναλαμβάνω όμως ότι τα βαθύτερα κίνητρα παραμένουν - προς το παρόν, τουλάχιστον - ασαφή.
Με προβληματίζει και εμένα η άποψη που εκθέτει ο Λιάβας.
Ίσως, με ψάξιμο περισσότερο, μπορέσουμε να μάθουμε περισσότερα στοιχεία, με διασταύρωση πηγών.

Παρεμπιπτόντως, το βιβλίο του Παπαδάκη, το έχει διαβάσει κανείς, όσον αφορά τη δική του εκτίμηση για την απόφαση αυτή;

169

Ευχαριστούμε, Άταστε, για την παράθεση των άρθρων. Δυστυχώς δεν φωτίζουν επαρκώς το θέμα αλλά δεν σκοπεύω, εγώ τουλάχιστον, να πάρω θέση για το ποιός τελικά έφταιξε, ο Καράς το 1955, ο Μυλωνάς με το πραγματικά ανεκδιήγητο (άν έτσι προτάθηκε) να ηχογραφηθεί βιολί αλλά να εμφανιστεί λύρα στο πλέη μπακ (!!!), ο Στεφανάκης το 1980 ή όποιος άλλος. Σίγουρα ο Καράς δημιούργησε θέμα, αλλά αυτό που υπαινίσσεται το πρώτο (κατά σειράν) άρθρο, ότι δηλαδή ο Καράς ήταν το “μέσον” με το οποίο εφαρμόστηκε “καλά καταρτισμένο σχέδιο για ιστορική πράξη – ράπισμα στον πολιτισμό μας” πρέπει να τεκμηριωθεί, προκειμένου να γίνει πειστικό. Υπαινίσσεται το άρθρο κερδοσκοπικές εμπορικές επιδιώξεις, με άλλα λόγια ότι κάποιοι λυράρηδες έβαλαν τον Καρά να απαγορέψει το βιολί για να κονομήσουν περισσότερα οι ίδιοι, συγνώμη που τα λέω κάπως χοντρά αλλά έτσι είναι. Και βεβαίως, εγώ που δεν είμαι Κρητικός, μπορώ να πώ ότι η κρητική παράδοση δεν είναι αποκλειστικά το βιολί, άρα το “ράπισμα” δεν μπορεί να αφορά τη συνολική κρητική μουσική παράδοση. Εντύπωση μου έκανε επίσης ότι ο Παπαδάκης, που από τις 15 Φεβρουαρίου 1955 μέχρι το 1959 ήταν στην Κρήτη, έπρεπε να ρωτήσει τον Μουντάκη, δεκαετίες αργότερα, για το πώς δημιουργήθηκε το θέμα.

— Νέο μήνυμα προστέθηκε 15.09.2011 στις 00:29 ::: Το προηγούμενο μήνυμα δημοσιεύθηκε 14.09.2011 στις 23:39 —

Ο Καράς ήταν στενότατος φίλος της οικογένειάς μου (κυρίως του θείου μου Λίνου Πολίτη) και μπορώ να βεβαιώσω ότι ήταν απόλυτος, ισχυρογνώμων, πεισματάρης και ισχυρότατη προσωπικότητα. Είχε βάλει στόχο της ζωής του να υπηρετήσει την Ελληνική Μουσική (τα έγραφε και τα δύο με κεφαλαίο και σε αυτήν περιελάμβανε την εκκλησιαστική και τη λαϊκή ως ενιαίο σύνολο) και δεν θα δίσταζε να φτάσει στα άκρα, προκειμένου να υπηρετήσει αυτό που θεωρούσε υποχρέωσή του. Του δημιουργήθηκε η εντύπωση ότι η λύρα στην Κρήτη βρίσκεται σε πορεία ανάλογη με εκείνην που το όργανο ακολούθησε σε σειρά ολόκληρη άλλων ελληνικών περιοχών, από τις οποίες εξαφανίστηκε και υποκαταστάθηκε οριστικά από το βιολί. Δεν ήταν παρών όταν το βιολί αντικατέστησε τη λύρα στην Ρούμελη, τη Θεσσαλία, το Μωρηά και άλλες περιοχές της κεντρικής Ελλάδας (υπήρξε ανθούσα βιοτεχνία κατασκευής και διάθεσης λυρών στο Δαδί (σήμερα Αμφίκλεια) της Παρνασσίδας τον 19ο αιώνα), στα κυκλαδονήσια, τη Δωδεκάνησο (με εξαίρεση ελάχιστες περιοχές της Ρόδου και κάποια μικρά κοντινά νησιά), ολόκληρο ουσιαστικά το κεντρικό, βόρειο και ανατολικό Αιγαίο καθώς και τα μικρασιατικά παράλια. Θεώρησε λοιπόν υποχρέωσή του να παρέμβει, έστω και με χάραγμα των δίσκων, ώστε η νομοτέλεια αυτή (όπως νόμιζε) να μην συμπεριλάβει και την Κρήτη. Η εντύπωση αυτή ήταν λανθασμένη, αλλά αυτό φάνηκε και το παραδέχτηκε πολύ αργά. Εξηγούνται όμως έτσι ικανοποιητικά (χωρίς βέβαια να δικαιολογούνται) οι υπερβολικές του, βέβαια, και ακραίες σχετικές πράξεις. Στη Δύση, σε κάποιες παλαιότερες εποχές, οι Ιεροεξεταστές έλεγαν “Ο σκοπός αγιάζει τα μέσα” και τη ρήση αυτή την εκμεταλλευόμαστε και εμείς, σήμερα, όταν μας συμφέρει. Είχαν όμως και αυτοί λανθασμένη άποψη.

Όσο για τα “βαθύτερα κίνητρα” περιμένω πάντα σχετική τοποθέτηση, σαφέστερη από το “ασαφή”: Μίλησα παραπάνω για εμπορικές σκοπιμότητες. Μήπως ήταν κάτι τέτοιο;

170

Βρήκα την πηγή όπου ο Λιάβας παρουσιάζει αυτή τη θέση αναλυτικότερα. Είναι στη διδ. διατριβή του που προανέφερα. Εκτείνεται σε 11 σελίδες στα γαλλικά, οπότε θα περιοριστούμε αναγκαστικά σε μια δικιά μου περίληψη. Με κάθε προσπάθεια να αποφύγω αλλοιώσεις του νοήματος :

Ο Λιάβας ξεκινάει με το ερώτημα “πώς επιβίωσε η λύρα ειδικά στην Κρήτη;” (Και στην Κάσο - Κάρπαθο αλλά αυτό δε μας ενδιαφέρει αυτή τη στιγμή). Και απαντά:

  1. Όταν στα περισσότερα άλλα μέρη η λύρα είχε αντικατασταθεί από το βιολί, στην Κρήτη επιβίωσε χάρη στις διαδοχικές εξελίξεις στην κατασκευή της, που της εξασφάλισαν διευρυμένες μουσικές δυνατότητες κατά το πρότυπο του βιολιού.

  2. Όμως αυτό δεν είναι επαρκής ερμηνεία. Έπαιξε επίσης ρόλο η αναγωγή της σε σύμβολο, στα μάτια των ίδιων των Κρητικών Κρήτης και διασποράς και των “υπερασπιστών της παράδοσης”, και σε κομβικό στοιχείο της κρητικής λαϊκής παράδοσης για τους μη Κρήτες, Έλληνες κα αλλοδαπούς. Ως συνέπεια αυτής της συμβολοποίησης, στα κρητικά κέντρα διασκέδασης που άρχισαν να λειτουργούν στην Κρήτη και στην Αθήνα οι λυράρηδες προβλήθηκαν πολύ περισσότερο από τους βιολατόρους. Σημειώνεται μάλιστα το ιδιαίτερο πλήθος κρητικών κέντρων στην Αθήνα (23 έναντι 22 ποντιακών, κυκλαδίτικων και στεριανών αθροιστικά).

  3. [Το σημείο όπου γίνεται λόγος για τον Καρά το μεταφράζω ολόκληρο:]

    Η παρουσίαση του οργάνου στο αθηναϊκό ραδιόφωνο από τον Σίμωνα Καρά, υπεύθυνο του τμήματος δημοτικής μουσικής, έπαιξε επίσης σημαντικό ρόλο. Ο Καράς συνέβαλε αποφασιστικά στην προώθηση της λύρας εις βάρος του βιολιού, παρά τις πολλές αντιδράσεις που προκάλεσε η πρωτοβουλία του. Τα παράπονα προέρχονταν κυρίως από τη Δυτική Κρήτη, όπου το βιολί κυριαρχούσε και κυριαρχεί ακόμη. Η διαμάχη     (? cabale) λύρας-βιολιού στο μεταπολεμικό ραδιόφωνο έλαβε μέχρι και πολιτικές διαστάσεις με την παρέμβαση, υπέρ του βιολιού, του Χανιώτη πρωθυπουργού Σοφοκλή Βενιζέλου προς το διευθυντή της ραδιοφωνίας Χριστόδουλο Τσιγάντε.

  4. Το επόμενο βήμα έγινε κατά τη διάρκεια της δικτατορίας 1967-1974: Με τον Μαρκόπουλο και τον Ξυλούρη τα ριζίτικα έγιναν πανελληνίως ύμνοι της αντίστασης κατά της χούντας. Παρ’ ότι κανονικά τα ριζίτικα τραγουδιούνται χωρίς όργανα, ο Μαρκόπουλος επέλεξε να τα παρουσιάσει στο πανελλήνιο κοινό ενορχηστρωμένα, και έδωσε ειδική έμφαση στη λύρα που θα απέδιδε το couleur locale (λόγια του ίδιου του Μαρκόπουλου). Έτσι η εμβληματική αξία που περιέβαλε τα τραγούδια αυτά επεκτάθηκε και στην ίδια τη λύρα.

  5. Ο Λιάβας παραθέτει ακόμη δύο κρητικούς θρύλους σχετικά με τη λύρα, που δείχνουν ότι στην κρητική λαϊκή συνείδηση η λύρα είναι κάτι παραπάνω από ένα χρηστικό αντικείμενο που υπηρετεί τις μουσικές ανάγκες. Ο ένας είναι ο γνωστός, σήμερα πλέον, «Κύκλος στο σταυροδρόμι». Ο άλλος σχετίζεται με τον αθάνατο, το γνωστό αγκάθι, που οι ίνες από τα φύλλα του χρησιμοποιούνταν ως εναλλακτικό υλικό για τις χορδές της λύρας και τις τρίχες του δοξαριού: όταν, λέει ο θρύλος, οι ίνες αυτές είναι από τον αθάνατο που έχει φυτρώσει στον τάφο σπουδαίου λυράρη, κάτι από την τέχνη του μεταβιβάζεται στον νεότερο που θα τις χρησιμοποιήσει.

  6. Τέλος εξαίρεται η σημασία του γεγονότος ότι από τα μέσα του '80 η λύρα άρχισε να διδάσκεται στα Ωδεία, αρχικά του Ηρακλείου, του Ρεθύμνου και των Χανίων και στη συνέχεια και της Αθήνας. Παρατίθεται το κείμενο μιας σχετικής ανακοίνωσης: η επιλογή αυτή στηρίχτηκε, μεταξύ άλλων, και στο ότι η κρητική λύρα έγινε γνωστή στην Ευρώπη, την Αμερική και την Αυστραλία χάρη στον Μουντάκη -ο οποίος υπήρξε και ο πρώτος που την δίδαξε στα Ωδεία. Το μόνο λαϊκό όργανο που η επίσημη διδασκαλία του είχε προηγηθεί ήταν το μπουζούκι (άρα η λυρα ήταν το πρώτο τοπικό όργανο που μπήκε σε ελληνικά ωδεία).

Η διατριβή του Λιάβα κατατέθηκε το 1986 και η σχετική έρευνα ξεκίνησε το 1980.

171

Eίναι η εποχή μετά τον πόλεμο που το βιολί εξακολουθεί να έχει μεγαλύτερη διάδοση σε σχέση με τη λύρα και χρειάστηκε σκληρός αγώνας των λυράρηδων, με βοηθό σε αυτή την προσπάθεια τον Σίμωνα Kαρά, για να ξανακερδίσει (σ.σ. αποκτήσει) η λύρα τον τίτλο του εθνικού συμβόλου της κρητικής μουσικής.»

Κατά τη γνώμη μου, πρέπει να διευκρινιστεί αυτός ακριβώς ο "σκληρός αγώνας των λυράρηδων" .
Σ΄αυτό τον αγώνα φαίνεται να στρατεύτηκε και ο Καράς.

172

Λοιπόν, με τα τελευταία στοιχεία αρχίζω να διαμορφώνω σενάριο, χρειάζεται όμως και η βοήθεια του Περικλή που έχει ευκολότερη πρόσβαση στη διδακτορική του Λ. Λιάβα.

Στη δεκαετία ΄50 ο Καράς έχει διαπιστώσει ότι γενικά, σε όλη την Ελλάδα η λύρα, ένα πολύ παλαιό και πολύ δημοφιλές λαϊκό όργανο, αρχικά ευρύτατα διαδεδομένο σε ολόκληρο τον ελληνόφωνο χώρο, έχει αντικατασταθεί από το βιολί για μία σειρά από λόγους. Υπάρχουν όμως ακόμα “νησίδες αντίστασης” σε περιορισμένες περιοχές, π.χ. λύρα αναστενάρηδων βόρειας Ελλάδας, Θράκη κλπ, καθώς και μικρά νησιά (Κάρπαθος, Κάσος και άλλα), και η (πολύ μεγάλη και σημαντική) Κρήτη, “νησάρα”, όχι νησίδα, όπου η λύρα παίζεται ακόμα κανονικά σε σχεδόν ολόκληρο το νησί, με εξαίρεση το δυτικό τμήμα του. Θεωρεί ότι, αν δεν γίνει κάτι, είναι απλά ζήτημα χρόνου να εξαφανιστεί η λύρα και από αυτό το τελευταίο μεγάλο “καταφύγιό” της. Την ανησυχία του αυτή συμμερίζεται με όλους τους εμπλεκόμενους λαϊκούς μουσικούς, ιδιαίτερα στην Κρήτη. Ζητούμενο (για τον Καρά) είναι να μην εξαφανιστεί τελείως αυτό το ιδιαίτερα σημαντικό απομεινάρι του παρελθόντος. Για κάποιους όμως Κρητικούς λυράρηδες μπορεί να υπάρχουν και άλλοι, μάλλον ανομολόγητοι στόχοι αλλά, μπροστά στον διαφαινόμενο (πάντα κατά την άποψή του) κίνδυνο πρέπει να δημιουργηθούν συμμαχίες ακόμα και με το “διάβολο”. Και είναι αρκετοί, πανελλαδικά, αυτοί που πείθονται από τα επιχειρήματα αυτής της συμμαχίας ή σκέτα, από τα επιχειρήματα του Καρά.

Θα πρέπει να δούμε προσεκτικότερα την εργασία, για να βεβαιωθούμε ότι η παράγραφος 3 στο #170 είναι η μοναδική που αναφέρεται στο θέμα Καρά. Αν δεν υπάρχουν περισσότερες πληροφορίες, εγώ τουλάχιστον θα θεωρούσα ότι το παραπάνω σενάριο μπορεί να έχει στοιχεία πειστικότητας και να απαντήσει και το ερώτημα που έθεσα παραπάνω, για “σαφέστερα βαθύτερα κίνητρα”.

Είναι βέβαια προφανές, αν ασπαστούμε αυτό το σενάριο, ότι οι βιολάτορες του νησιού είχαν κάθε λόγο να είναι όχι μόνο δυσαρεστημένοι και βαθειά πικραμένοι, αλλά εξοργισμένοι για τις εξελίξεις που ακολούθησαν. Για αυτούς, η παράδοση είναι το βιολί και όχι η λύρα ή, έστω, βιολί και λύρα παράλληλα.

173

Δε βρίσκω τίποτε άλλο για τον Καρά. Αλλά συμπληρωματικές πληροφορίες για το ζήτημα αυτό σίγουρα θα βρίσκονται σε άλλες πηγές. Ακόμα και στον Ναύτη: ακούω ότι ωρύεται και υπερβάλλει, αλλά το μόνο απόσπασμα που έχω διαβάσει, αυτό που μας παρέθεσε ο Άταστος, δεν έχει παρά γεγονότα που δεν έχω λόγο να τα αμφισβητήσω.

Αυτό που μαθαίνω από τον Λιάβα είναι ότι η συμβολοποίηση της λύρας είναι πιο πρόσφατη υπόθεση απ’ ό,τι νόμιζα, αφού σταθεροποιείται μετά τη Χούντα. Εκείνη την περίοδο, με τα κέντρα κλπ., η λύρα δε μοιάζει να αντιμετώπιζε πρόβλημα εξαφάνισης. Μιλάμε όμως για μια περίοδο όπου η λογοκρισία του βιολιού είχε ήδη ισχύσει από δεκαετίες και ίσχυε ακόμη. Το τι γινόταν νωρίτερα, το '50, το ‘60, δεν το γνωρίζουμε (εγώ τουλάχιστον). Μήπως η φράση «η λύρα εκσυγχρονίστηκε αλλά αυτό δεν είναι επαρκής ερμηνεία της επιβίωσής της» είναι φράση-κλειδί; Αλλά πάλι, δε βλέπω γιατί να ψάξουμε ψύλλους στ’ άχερα.

Το άλλο που προκύπτει και από τον Λιάβα αλλά και από όλη τη συζήτηση με τα όσα παρατέθηκαν, είναι ότι το πρόβλημα και γενικά όλη η κίνηση μοιάζει να εστιάστηκε στη δυτική Κρήτη. Στο νομό Λασιθίου, όπου τουλάχιστον οι πόλεις (πιθανώς και τα χωριά, δεν ξέρω) επίσης έχουν παράδοση στο βιολί, ούτε διαμαρτυρίες κατά του Καρά αναφέρονται, ούτε κέντρα διασκέδασης… Δεν τους ένοιαζε; Τους είχαν φιμώσει; Κάτι άλλο;

Ας παρατηρήσουμε επίσης ότι για τον Καρά η λύρα ήταν κατά τα φαινόμενα «ένα» πράμα. Δεν πρέπει να τον απασχόλησαν οι διαφορές ανάμεσα σε παλιότερες και νεότερες μορφές της, παρόλο που τις αντιλαμβανόταν (στο σχόλιο του δίσκου του από την Κρήτη τονίζει ότι ένα στειακό κομμάτι είναι με διαφορετική λύρα, με γερακοκούδουνα). Αντίθετα ο Μπο-Μποβί και η Μαζαράκη, που είχαν κάνει έρευνα το 53-54, επισημαίνουν πολύ έντονα αυτή τη διαφορά και ψάχνουν συνειδητά για παλιές λύρες -οι σύγχρονες τους ενδιαφέρουν μόνο ως μέτρο σύγκρισης (μάλιστα η Μαζαράκη εκφράζεται αρκετά απαξιωτικά για τη σύγχρονη λύρα, όπως και για τον «κακόγουστο» συνδυασμό λύρας με -άκουσον!- λαούτο. Ο σοφός Μπο-Μποβί απλώς παρατηρεί, καταγράφει και συλλογίζεται, χωρίς αξιολογήσεις.).

Μιας και ανέφερα το δίσκο του Καρά από την Κρήτη, από τα 14 κομμάτια τα 8 είναι με λύρα (7 με σύγχρονη, 1 με κάπως πιο παλαιινή), 3 με βιολί και τα υπόλοιπα με άλλα όργανα, και τα σχόλια του οπισθοφύλλου κινούνται στο κλίμα «υπέροχοι παλαιοί λυράρηδες και βιολάρηδες και παίκται του λαούτου, και άλλοι νεώτεροι που τους ακολουθούν κατά πόδας, είναι οι εκπρόσωποι της κρητικής λαϊκής συναυλίας» -δηλαδή μέλι γάλα. Το προσωπικό μου αντίτυπο δεν είναι χαρακωμένο. Πραγματικά μπερδεύομαι…

174

Εγώ προσωπικά έλυσα τις απορίες μου, κι έβγαλα τα συμπεράσματά μου για το ρόλο του Σίμωνα Καρά στην υπόθεση αυτή και γιατί από το 1955 μέχρι και πριν το τέλος της ζωής του (1999) δεν αναγνώρισε ποτέ το λάθος του.

175

Για την ιστορία. Στην Ιεράπετρα λειτουργούσε ραδιοφωνικός σταθμός από το 1961 χωρίς άδεια, και από το 1965 με άδεια. Αναμετέδιδε και δελτία του ΕΙΡ, όπως και μορφωτικές εκπομπές. Γλιτώνει το κλείσιμο το '66 και το '67, και το '68 παίρνει άδεια με το νομοσχέδιο “Περί θέσεως σε λειτουργία ιδιωτικών ραδιοφωνικών σταθμών σε εξαιρετικές περιπτώσεις”. Από το '73 έως το '82 συνεργάζεται με την ΥΕΝΕΔ και την ΕΡΤ2 για τη μετάδοση ηχογραφημένων πολιτιστικών και μορφωτικών εκπομπών. Ξαναγλιτώνει το κλείσιμο το '75, το '77 και το '89, ώσπου η ιδιωτική ραδιοφωνία νομιμοποιείται, εν έτει 1989.

Όλα τα παραπάνω στοιχεία είναι παρμένα από την ιστορική έκδοση “Τα Ραδιοφωνικά”, με “ζωντανές ηχογραφήσεις που έγιναν στο θάλαμο του Ρ/Σ Ανατολικής Κρήτης την περίοδο 1960-1970, με σκοπό τη ραδιοφωνική αναμετάδοσή τους”. Εκτός από τους Ξυλούρη, Μανιά, Σκορδαλό, Μουντάκη κ.α., στο 3ο CD ακούει κανείς την creme de la creme των βιολατόρων της Ανατολικής Κρήτης (Παπαχατζάκη, Μπαριταντωνάκη, Πεδουλάφτη). Πουθενά μέσα στην έκδοση δεν γράφεται ή υπονοείται ότι οι ηχογραφήσεις δεν αναμεταδόθηκαν. Αντίθετα, σύμφωνα με την έκδοση, οι καλλιτέχνες που επισκέπτονταν για εμφανίσεις την Ιεράπετρα “ζητούσαν από το Ρ/Σ…να γράψει μια ταινία με τη μουσική τους, η οποία να μεταδίδεται τακτικά στις κρητικές εκπομπές ώστε να ακούγονται και να γίνουν περισσότερο γνωστοί στο ευρύτερο κοινό της Ανατολικής Κρήτης”.

Ερώτηση #1) Μεγάλο νησί η Κρήτη, δε λέω. Αλλά στις εποχές εκείνες, δεν έφτασε μέχρι τα Χανιά η είδηση ότι υπάρχει σταθμός που (κατά τα φαινόμενα) αναμετέδιδε ηχογραφήσεις βιολιού και μάλιστα “της ώρας”;
Ερώτηση #2) Και καλά μέχρι τα Χανιά. Μέχρι το ΕΙΡ πώς και δεν έφτασε η είδηση ότι κάποιοι χαλάνε τη “μαγιά” της απαγόρευσης; Είχε τόσο άχτι ο Καράς και δε σκέφτηκε, από τη θέση του, να επεκτείνει την απαγόρευση και στους ελάχιστους μη κρατικούς σταθμούς (η έκδοση αναφέρει Ιεράπετρα, Πύργο, Αμαλιάδα, Μεσολόγγι και “κάποιους άλλους που δε λειτουργούν σήμερα”) που λειτουργούσαν τότε;

ΥΓ. Οι ηχογραφήσεις της έκδοσης είναι γενικά θησαυρός, τα 19 Ευρώ που κάνει είναι “ντροπιαστικά” χαμηλή τιμή…
ΥΓ1. Μια άλλη εκπληκτική έκδοση είναι αυτή του Δήμου Επισκοπής Πεδιάδος (Ηρακλείου) για το μεγάλο βιολάτορα Ηρακλή Σταυρουλάκη (1919-1997). Η επαρχία Πεδιάδος είναι παραδοσιακά από αυτές όπου το βιολί έχει την τιμητική του*. Σε αυτή την (εξαιρετικά προσεγμένη) έκδοση, αναφέρεται ότι ο Σταυρουλάκης (γιος του Κωστή Σταυρουλάκη, γνωστού ως…“Λυρατζάκη”, για ευνόητους λόγους) απέκτησε με μάλλον απροσδόκητο τρόπο το πρώτο του βιολί γιατί, απλούστατα, ήταν πολύ ακριβό για τα δεδομένα του μέσου ανθρώπου της εποχής. Αναφορά, δε, σε οποιασδήποτε μορφής απαγόρευση, δε γίνεται πουθενά.

  • Το “έχει την τιμητική του”, μην παρεξηγηθεί. Στην έκδοση γίνεται συνεχής αναφορά τόσο σε βιολάτορες όσο και σε λυράρηδες. Όσο για το “χνάρι” των οργάνων στην τοπική κοινωνία, θα επαναλάβω την ένδειξη των επωνύμων. Λυρατζάκηδες και Λυραράκηδες βρίσκεις, Μπαντουράκηδες και Μαντουράρηδες βρίσκεις, Ταμπουρατζήδες βρίσκεις, κάτι με βιολί εγώ δεν έχω εντοπίσει ακόμα. Περίεργο δεν είναι;
176

Παρακολουθώ το θέμα από την αρχή και με μεγάλο ενδιαφέρον. Απέφυγα να καταθέσω τη γνώμη μου γιατί πιθανόν να έριχνα λάδι στη φωτιά σε ότι αφορά κάποιες σύγχρονες κυρίως απόψεις.
Με αφορμή όμως το μήνυμα του Vidias με το οποίο συμφωνώ απόλυτα με όλα όσα αναφέρει και τα οποία γνωρίζω και εγώ από πρώτο χέρι, θα πιαστώ από το ερώτημά του #1.
‘Οντως ο Καράς έκανε ότι έκανε, σωστό ή λάθος θα το κρίνει η ιστορία. Οι μουσικοί της δυτικής Κρήτης τι έκαναν γι’ αυτό;
Μήπως η κρητική μουσική δεν στηρίχτηκε από τους ίδιους τους κατοίκους της ευρύτερης περιοχής των Χανίων;
Μήπως τις δεκαετίες '70 και '80 η κρητική μουσική και ο χορός είχαν χαρακτήρα φολκλόρ προς ικανοποίηση των τουριστών και γενικότερα των επισκεπτών της περιοχής;
Μήπως η κρητική μουσική ακουγόταν και διασκέδαζε μόνο τους κατοίκους ορισμένων χωριών, καθαρά τοπικού δηλαδή χαρακτήρα διασκέδαση;
Μήπως σε τελική ανάλυση η κρητική μουσική στα αστικά κέντρα των Χανίων θεωρούνταν μπανάλ;
Έχω ακούσει με τα αυτιά μου μαρτυρίες δύο τουλάχιστον παλαιών λαουτιέρηδων από τα Χανιά, οι οποίοι στα τέλη του '60 αρχές του '70 εγκατέλειψαν το λαούτο γιατί “εκείνα τα χρόνια οι περισσότεροι που μας άκουγαν να παίζουμε κρητικά μας κοροϊδευαν. Κάτι σαν εμπαιγμός δηλαδή. Εκείνα τα χρόνια άκουγαν άλλα. Ευρωπαϊκά, λαϊκά της εποχής. Τέτοια πράματα άκουγαν”.
Από την άλλη,εκείνη την περίοδο (δεκαετίες '70 και '80) όπου τα έχω ζήσει και τα θυμάμαι, στο Λασίθι και στο Ηράκλειο και μάλιστα μέσα στην πόλη του Ηρακλείου, η κρητική μουσική μεγαλουργούσε.
Το ότι υπήρχαν για πολλά χρόνια μέσα στην τότε πόλη του Ηρακλείου (πολύ μικρότερη από σήμερα), δέκα τουλάχιστον κρητικά κέντρα (κέντρα των 500 και άνω ατόμων), τα οποία λειτουργούσαν σε καθημερινή βάση, νομίζω δεν ήταν τυχαίο.
Το ότι ο σπουδαίος καί καταπληκτικός Αβυσσηνός (βιολάτορας), διατηρούσε λίγα χιλιόμετρα έξω από την πόλη του Ηρακλείου κέντρο διασκέδασης εκείνα τα χρόνια για τουλάχιστον δύο δεκαετίες, το οποίο λειτουργούσε χειμώνα καλοκαίρι, είναι πάλι τυχαίο;
Επίσης, δεν είναι τυχαίο το ότι ο νομός Ρεθύμνου και Ηρακλείου έχει βγάλει από τότε τόσους πολλούς και καταξιωμένους μουσικούς, σε αντίθεση με τα Χανιά όπου υπήρξε μεγάλη στασιμότητα.
Και όπως σωστά επισημαίνει ο Vidias, τόσο στο νομό Λασιθίου, όσο και στο νομό Ηρακλείου και πολύ σωστά στην επαρχία Πεδιάδας (όπου και η ιδιαίτερη μου καταγωγή), υπήρχε παράλληλη άνθιση τόσο της λύρας όσο και του βιολιού. Συνύπαρξης θα έλεγα. Προσωπικά έχω τύχει παλαιότερα σε τοπικά γλέντια όπου στο πάλκο έπαιζαν λυράρης και βιολάτορας εν αλλάξ.
Και ας πάμε στο σήμερα. Γιατί τα Χανιά σήμερα (τα τελευταία 15 χρόνια θα έλεγα), έχουν βγάλει τόσους καλούς μουσικούς, βιολάτορες και λαουτιέρηδες, με εμφανίσεις σε όλη την Κρήτη ανεξαιρέτως. Γιατί κάποιοι σημερινοί βιολάτορες των Χανίων, έγιναν καλύτεροι στα μάτια (ή μάλλον στα αυτιά) και στις προτιμήσεις του κόσμου, από ήδη καταξιωμένους λυράρηδες.
Μήπως βρήκαν πάλι στη δυτική Κρήτη την παλιά τους ταυτότητα.
Μήπως εκείνα τα χρόνια δεν το πάλεψαν ή δεν ήθελαν να το παλέψουν όσο χρειαζόταν.
Όλα αυτά τα γράφω, καλοπροαίρετα και με κάθε σεβασμό που έχω στην ιστορία όλης της Κρήτης και πιστεύοντας ότι οι όποιες ενέργειες του Καρά και του κάθε Καρά, ήταν απλά η αφορμή και όχι η αιτία για όλο αυτό που ακολούθησε.

177

Φίλε μου στα Χανιά δόξα τω Θεώ υπάρχουν μπόλικοι Βιολάκηδες.

178

Πράγματι, ο ΟΤΕ δίνει 24 καταχωρήσεις στο νομό, και άλλες 9 στο Ηράκλειο, 6 στο Ρέθυμνο, και καμία στο Λασίθι. Μερικές φορές μαθαίνεις χρήσιμα πράγματα από τους τηλ. καταλόγους. Κακώς θεωρούνται βαρετά βιβλία.
Δεν έψαξα πόσοι έχουν άλλα μουσικά ονόματα γιατί η σελίδα του ΟΤΕ σέρνεται, αλλά δε χρειάζεται, νομίζω ότι από αυτή την πλευρά του θέματος είμαστε ΟΚ.

179

Πάσο, δεν είχα καθόλου υπόψη μου το επίθετο. Η τάση του πάντως να εμφανίζεται στα δυτικά κάτι λέει - ξανά, ως ένδειξη και μόνο.

180

Ένα βίντεο που μιλάει για τη βιολιστική παράδοση της ανατολικής Κρήτης

181

Ωραίο. Ο βιολάτορας Βαρδάκης έχει πολύ ωραίο λόγο, και προφανώς και γνώσεις. Θα έβλεπα ευχαρίστως ολόκληρη την εκπομπή αν υπήρχε κάπου.

Καινούργια ερώτηση: Ποιος γνωρίζει τις βασικές εστίες του κάθε οργάνου στην Κρήτη; Να φύγουμε λίγο από τη γενικολογία «Αν.+ Δυτ. Κρήτη - βιολί, κεντρική - λύρα» και να το κάνουμε πιο συγκεκριμένο.
Για παράδειγμα: απ΄όσο κατάλαβα μέχρι τώρα, η περιοχή Κισσάμου είναι από τις πρωτεύουσες του βιολιού, με τη λύρα να υπάρχει μεν από παλιά αλλά σε πιο δεύτερη μοίρα, ενώ άλλα χωριά εκεί κοντά δεν είχαν καθόλου όργανα, γλεντούσαν στην τάβλα με σκέτο τραγούδι, και όταν υπήρχε ανάγκη καλούσαν βιολιά από την Κίσαμο (βέβαια μου φαίνεται κάπως παράξενη πληροφορία, γιατί σημαίνει ότι θα χόρευαν σπάνια και μόνο σε “καλές” περιστάσεις -ίσως χρειάζεται διόρθωση ή διευκρίνιση). Στα υπόλοιπα Χανιά;
Άλλο: στο Λασίθι έχουμε επίσης διάδοση του βιολιού, ταυτόχρονα όμως η παράδοση της λύρας είναι τόσο ισχυρή ώστε να είναι η τελευταία περιοχή που κράτησε την παλιά μορφή της λύρας καθώς και τη συνοδεία νταουλιού (που συνόδευε και το βιολί: το λέει και ο Βαρδάκης, έχω ακούσει και τον Δερμιτζογιάννη με βιολί-κιθάρα-νταούλι). Μπορούμε να βρούμε λεπτομερέστερα την κατανομή;

182

Εγώ θα έλεγα η Κίσσαμος ήταν και είναι η δυτική πρωτεύσουσα του βιολιού. Αντίστοιχα η ανατολική είναι η Σητεία με πρώτο και κορυφαίο το αείμνηστο Στρατή Καλογερίδη.
Επίσης η περιοχή της Ιεράπετρας, όπως ήδη προαναφέρθηκε, σε ότι αφορά το νομό Λασιθίου.
Στο Ηράκλειο κύρια εστία του βιολιού ήταν η ευρύτερη περιοχή της επαρχίας Πεδιάδας (Καστέλλι, Αβδού, Αγιές Παρασκιές, Θραψανό, Χουδέτσι, Επισκοπή, Σκαλάνι κλπ).
Επίσης η Βιάννος, επηρεασμένη από τη “σχολή” της γειτονικής Ιεράπετρας, αλλά και η περιοχή της Μεσσαράς και κυρίως της επαρχίας Καινουρίου.
Αξίζει τον κόπο να διαβάσετε στην ακόλουθη ιστοσελίδα http://www.hersonissosnews.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=7918:2010-12-14-17-53-25&catid=36:topika-nea&Itemid=71 το αφιέρωμα που έγινε μόλις πέρυσι για παλιούς βιολάτορες στο Ηράκλειο. Προσέξτε στην πέμπτη παράγραφο σε πόσα ονόματα βιολατόρων γίνεται αναφορά (που είναι ακόμη εν ζωή).