Στο μεγαλύτερο μέρος της παλιάς (-2006) συζήτησης έχουν συγκεντρωθεί απίστευτα ποσά άγνοιας.
Έχουμε δύο στρατόπεδα, που και των δύο οι στρατηγοί είναι μακαρίτες: ο αντιβιολικός Σίμων Καράς και ο αντιλυρικός Ναύτης. Ο καθένας μες στα τόσα καλά του έκανε και μία χοντράδα. Του καθενός οι οπαδοί κάνουν τη χοντράδα του ευαγγέλιο, και του αλλουνού τη χοντράδα την πολεμούν παραβλέποντας τα τυχόν σωστά του σε κάθε άλλο τομέα. Εντωμεταξύ από πηγές αναφέρονται αρχαίες, βυζαντινές και σημερινές. Ενδιαμέσως παιδιά δεν έγινε τίποτε; Πριν 80, 100, 150 χρόνια τι παίζανε στην Κρήτη; Και στην υπόλοιπη Ελλάδα;
Αν είναι να τεθεί το ζήτημα σε μια βάση τέτοια ώστε να επιδέχεται (ας μην πω λύση, αλλά τουλάχιστον-) κάποια διερεύνηση και πρόοδο, πρέπει να έχουμε υπόψη μας τα εξής:
1. Η λύρα δεν έχει καμία σχέση με ορισμένα άλλα όργανα που έχουν το ίδιο όνομα: ο κεμεντζές και ο κεμανές («φιαλόσχημες λύρες»), η lira da braccio (είδος βιόλας) και φυσικά η αρχαιοελληνική λύρα έχουν αγεφύρωτες οργανολογικές διαφορές με την κρητική λύρα, δηλαδή την αχλαδόσχημη.
2. Η αχλαδόσχημη λύρα, σε παραλλαγές κοντινές προς αυτήν της Κρήτης, επιβεβαιωμένα παίζεται ή παιζόταν μέχρι πολύ πρόσφατα στα εξής μέρη: Κάσο, Κάρπαθο, Χάλκη, Ρόδο, Λέρο, Πάτμο, Σαντορίνη, Καρυστία, Ικαρία, Λήμνο, Δράμα, Βόρεια Θράκη (πρόσφυγες στα σημερινά αναστενάρικα χωριά της Μακεδονίας), Σέρρες (γύφτοι του Ποντισμένου, πρώην Ερνίκιοϊ). Λιγότερο σαφείς ή σαφέστατες μεν αλλά πιο παλιές μαρτυρίες έχουμε επίσης για: Νάξο, Κίμωλο, Μήλο, Άνδρο, Αμοργό, Νίσυρο, Κάλυμνο, Κω, Σάμο, Αίγινα, Κάβο Μαλιά και Ελαφόνησο, υπόλοιπη Πελοπόννησο (Κολοκοτρώνης), Μέγαρα Αττικής, Κέρκυρα, Δυτική και Ανατολική Θράκη.
Μας κάνει σχεδόν όλη την Ελλάδα. Επίσης Οινόη Πόντου (δεν πρόκειται για κεμεντζέ), καθώς και Βουλγαρία (γκαντούλκα), Σκόπια (το λένε κεμανέ αλλά δεν έχει σχέση με τον καππαδόκικο, είναι λύρα αχλαδόσχημη), Κροατία και Νότια Ιταλία (ελληνόφωνοι αλλά και κανονικοί Ιταλοί). Και βέβαια Τουρκία (πολίτικη λύρα).
Από αυτές η θρακιώτικη, η σαντορινιά, η καρυστινή, η σκοπιανή και η κροάτικη είναι ένας τύπος. Η σημερινή κρητική είναι ένας άλλος. Η δραμινή ένας τρίτος. Η πολίτικη ένας τέταρτος. Η ιταλική έρχεται κοντά στη θρακιώτικη αλλά με κάποιες διαφορές. Η βουλγάρικη είναι σούι γκένερις. Στα 12νησα έχουμε έναν επιπλέον τύπο. Οι υπόλοιπες ή εντάσσονται σ’ έναν από αυτούς τους τύπους ή δεν είναι γνωστές οι λεπτομέρειές τους.
Είναι γενικός κανόνας ότι ένα φαινόμενο που έχει ευρεία διάδοση σε περιοχές όχι συνεχόμενες είναι παλιότερο από ένα που απαντά σε συνεχόμενες. Άρα η παρουσία λύρας στην ευρύτερη περιοχή μας είναι αρκετά παλιά υπόθεση. Η ποικιλία τύπων συνηγορεί υπέρ αυτού του συμπεράσματος.
Το βιολί είναι εξίσου ή και περισότερο διαδεδομένο, αλλά είναι παντού το ίδιο. Οι μόνες παραλλαγές που είναι γνωστό να υπήρξαν είναι κάποιες σπάνιες αναφορές σε συμπαθητικές χορδές, και τα δύο κουρδίσματα (αλα φράγκα - αλά τούρκα). Άρα κατ’ αρχήν είναι πιο πρόσφατο.
3. Η λύρα είναι λαϊκό όργανο. Το βιολί είναι όργανο των ανώτερων τάξεων. Αυτό συνάγεται από δύο καίρια σημεία:
α) Τη λύρα μπορεί να τη φτιάξει ο καθένας με λίγη υπομονή και στοιχειωδη εξοπλισμό. Τη φτιάχνουν λοιπόν οι οργανοπαίχτες μόνοι τους. Στην Κάρπαθο ακόμα έτσι γίνεται. Μόνοι τους φτιάχνουν οι οργανοπαίχτες και όλα τα άλλα καθαυτού λαϊκά όργανα: τσαμπούνες, φλογέρες, ζουρνάδες, νταϊρέδες, τουμπάκια, νταούλια, κεμεντζέδες. Παλιά και τους σκαφτούς ταμπουράδες. Ο λαϊκός άνθρωπος δεν αγόραζε, έφτιαχνε (το σπίτι του, το φαϊ του, τα ρούχα του).
Αντίθετα το βιολί θέλει οπωσδήποτε εργαστήρι, δεν αρκεί η τέχνη για να το φτιάξεις. Το ίδιο ισχύει για το λαούτο, το σαντούρι, το ούτι, το μαντολίνο, γενικά ό,τι έχει ντούγες, μην πω για το κλαρίνο που σχεδόν αναπόφευκτα το εισάγεις από Ευρώπη. Αυτά τα όργανα τα φτιάχνουν επαγγελματίες κατασκευαστές, για να τα πουλήσουν σε μουσικούς. Η αγοραπωλησία είναι συνήθεια των οικονομικά ανώτερων τάξεων, και από αυτές μεταδίδεται και σε ορισμένους επαγγελματίες που έχουν πάρε-δώσε μαζί τους, όπως ο μουσικός.
β) Η μουσική για βιολί επίσης προέρχεται από τις ανώτερες τάξεις. Σε όλα σχεδόν τα Κυκλαδονήσια μαρτυρείται ότι παλιά οι φτωχοί γλεντούσαν με την τσαμπούνα και οι πλούσιοι με το βιολί. Ανάλογα στη Θράκη μεταξύ γκάιντας και κλαρίνου. Και πιο παλιά δεν υπήρχε καν βιολί και κλαρίνο, μόνο γκάιντα ή τσαμπούνα. Όταν λέω παλιά εννοώ μέσα στα τελευταία 100 ή λιγότερα χρόνια, όχι αιώνες πριν. Η λύρα ως μη-λαϊκό όργανο μόνο στην Κωνστ/πολη ξέρω να υπήρξε, και όχι από πολύ παλιά.
Αυτό δεν αναιρεί την πιθανότητα το βιολί να ήταν γνωστό στα αστικά κέντρα σχεδόν από τη στιγμή της πρώτης εφεύρεσής του στην Ευρώπη. Καθιστά όμως ελάχιστα πιθανή τη διάδοσή του στα χωριά ειδικά της Κρήτης αιώνες πριν συμβεί το ίδιο σε κάθε άλλο μέρος της Ελλάδας.
Τώρα, μετά από όλα αυτά, μπορούμε να δούμε τι πηγές υπάρχουν για την Κρήτη. Κατά τη γνώμη μου οι πιο πλούσιες πηγές δεν είναι τα παλιά κείμενα, η παλιά εικονογραφία ή οι προφορικές παραδόσεις-αναμνήσεις, αλλά η ίδια η μουσική. Ειδικότερα δε, κάθε θρύλο του τύπου «ο πεντοζάλης βγήκε μετά την τάδε μάχη», «τον πρώτο συρτό τον έβγαλε ο τάδε» μπορούμε να τους πετάξουμε στα σκουπίδια χωρίς δεύτερη σκέψη.
Η όχι πολύ πλήρης εικόνα που έχω για την κρητική μουσική είναι ότι τα βιολιά της Ανατολικής Κρήτης παίζουν μια μουσική με αρκετά έντονες αστικές επιρροές (και δεν αναφέρομαι στην αλλοίωση του Καλογερίδη). Για τα χανιώτικα δεν μπορώ να πω το ίδιο.
Αν κάποια στιγμή στην ανατολική Κρήτη δεν υπήρχε βιολί, τι άλλο μπορεί να υπήρχε; Στα ορεινά υπήρχε η ασκομαντούρα, αλλά αυτή παίζει άλλη μουσική.
Στη δυτική πάλι; Εδώ ούτε για ασκομαντούρα υπάρχει καμιά βέβαιη μαρτυρία.
Νομίζω ότι το ερώτημα αρχίζει από εδώ και πέρα.