ΝΕΟ ΒΙΒΛΙΟ - Τίνος είναι το ρεμπέτικο - ΛΕΩΝΙΔΑΣ ΚΙΟΥΣΗΣ

Επικαιρότητα
81

Με αφορμή το παραπάνω παράθεμα και τη συζήτηση που τροφοδότησε στη συνέχεια για τους “νέους χασικλήδες”, βάζω και το παρακάτω από τα “Χαΐρια μας εδώ” (σελ. 108-109) της Αγγέλας Παπάζογλου, που φωτίζει την αρχκή προέλευση των στίχων του συγκεκριμένου τραγουδιού, για την ακρίβεια την προέλευση του επαναλαμβανόμενου μοτίβου στο ρεφρέν “τούρνε και τούρνε τούρνενε”:

“…Είναι πολλά τα τραγούδια της Σμύρνης. Μέρες μπορείς να τα τραγουδάς… Όλοι είχανε το τραγούδι τως στη Σμύρνη. Και οι άνθρωποι και οι τοποθεσίες κι όλα τα επαγγέλματα… όλες οι δουλειές… Και δεν ήτανε ανάγκη νάσαι Σμυρνιός. Άμα έμενες στη Σμύρνη σου βγάζανε τραγούδι… Να… το τραγούδι για τσι παραμάνες… Οι πιο πολλές παραμάνες ήτανε Νικαριώτισσες κι απ’ αλλού. Και τσι ταΐζανε πιά, τα καλά τα φαγιά για να κατεβάζουνε γάλα. Πηγαίνανε με τα καροτσάκια τα παιδάκια και με τσ’ άσπρες τους τσι μπλούζες και τα σιργιανάγανε.
Η μαμά μου η κακομοίρα ανακάτευε το γάλα της με γλυκανισόσκονη και μούδινε για να κοιμηθώ, να κάνει τη δουλειά τση. Τραγουδούσαμε:
«Στενό μακρύ σοκάκι μου με την ανηφοριά σου
σ’ άλλο δε σε ζηλεύουνε μον’ στη γειτόνισσά σου.
Ντούρνες και ντούρνες ντούρνενες
πες το μανάρα μου, πες το ναι.
Άλλο δε σε κάνω χάζι, μόνο όταν περπατείς
που γυρίζεις και κυττάζεις πίσω σου για να με δεις.
Ντούρνες και ντούρνες…».
Μ’ αυτό το «ντούρνες» εννοούσαμε τα κοριτσάκια. Μου φαίνεται ρουμάνικα ήτανε; Θα σε γελάσω… γιατί λέγαμε «ντουρνεράκια, ντουρνεράκια, γεια σας κοριτσάκια…» …”

1 «Μου αρέσει»
82

Για τα ντουρνεράκια (Σέρβικα είναι, όχι Ρουμάνικα), θα βρει ο Χρήστος το λινκ όπου πρόσφατα συζητήθηκε το θέμα (με το τάμπλετ δυσκολεύομαι). Το (ν)τούρνε(ς) και τούρνε και τούρνε και ναι, πες το μανίτσα μου το ναι προήλθε από το γύρισμα τούρνεμ, τούρνεμ που υπάρχει σε αρκετά δημοτικά τραγούδια, κυρίως Δωδεκανήσου και Μικράς Ασίας. Τούρνα (η) είναι στα Τούρκικα ο γερανός (το πουλί) και τούρνεμ, τούρνεμ “γερανέ μου, γερανέ μου”. Προσφώνηση δηλαδή σε όμορφο κορίτσι.

1 «Μου αρέσει»
83

Εδώ :wink:

84

Νομίζω το εξηγεί τέλεια η Ελένη…

Είχα ρωτήσει τότε, μια φίλη από Σερβία και μου είχε πει ότι ναι, υπάρχει η έκφραση αλλά είναι πολύ παλιά (ούτε λέει η γιαγιά της δεν τη χρησιμοποιούσε).

85

Έχω ακούσει μια παραλλαγή αυτού του σεναρίου: ότι ο γερανός -το πουλί πάντα- είναι κάποιου είδους ιερό σύμβολο στο Ισλάμ, και γι’ αυτό η επίκλησή του ακούγεται σε θρησκευτικά τραγούδια. Οι Έλληνες άκουσαν το ρεφρέν «τούρνα» ή «τούρνεμ» και το μετέφεραν σε δικά τους τραγούδια καθαρά ηχητικά, χωρίς νόημα (σαν τραλαλά), αγνοώντας τόσο το κυριολεκτικό νόημα της λέξης στα τούρκικα, δηλ. γερανός, όσο και τον βαθύτερο μυστικιστικό συμβολισμό του.

Δεν ξέρω αν ισχύει, αλλά, ακόμη κι αν η σωστή εξήγηση είναι η πολύ απλούστερη του Νίκου, είναι βέβαιον ότι σε στίχους όπως «τούρνε και τούρνε τουρνενέ» κανείς ποτέ δεν εννοούσε «γερανέ μου»: ήδη ήταν ένας ήχος απογυμνωμένος από κάθε σημασία και αντιγραμμένος δίκην επιφωνήματος από τούρκικα τραγούδια. (Άλλωστε στα ελληνικά τραγούδια λένε πάπια μου, χήνα μου, πέρδικά μου, αητέ μου, αλλά όχι γερανέ μου.)

Όπως και να 'χει, είναι αξιοσημείωτη η σύμπτωση με το σέρβικο ντούνιε [ράνκε]. Αλλά πάντως σύμπτωση.

1 «Μου αρέσει»
86

Δεν είναι αξιοσημείωτη: Μη μας διαφεύγει ότι το ντούνιε έγινε ντούρνε από παραφθορά, και χρειάστηκαν και δύο ακόμα παραφθορές για να πάμε από τούρνεμ σε ντούρνεμ και τελικά σε ντούρνε…

Η εκδοχή, πάντως, με τη θρησκευτική διάσταση είναι αξιοσημείωτη και δεν την ήξερα!

1 «Μου αρέσει»
87

Μ’ αυτά και μ’ αυτά, το μόνο που δεν είπαμε είναι το τραγούδι:

Μέχρι αυτό το σημείο ταιριάζει αρκετά με το παρακάτω:

Μετά λένε άλλα λόγια η Αγγέλα και άλλα η ηχογράφηση, και μάλιστα της Αγγέλας αλλάζει και μέτρο:

Εδώ θα μπορούσε να ταιριάξει (άκρες μέσες) και με τον άλλο, πολύ γνωστότερο σκοπό με το «τουρνενέ», το Έμαθα πως είσαι μάγκας.

88

Για τα «ντουνεράκια» ή «ντουρνεράκια» γνωρίζουμε ότι είναι μια - σερβικής προέλευσης - επίκληση στα μικρά κορίτσια και ότι επίσης ήταν και ονομασία τραγουδιού / χορού που πέρασε και στην Ελλάδα.

«Τούρνα» λέγεται ο γερανός, στα τουρκικά και επίσης με την ίδια ονομασία λέγεται και στην Κύπρο και σε μέρη της θράκης επίσης ο γερανός.
Ο γερανός, σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία, ήταν αγαπημένο πτηνό των Ήφαιστου και Απόλλωνα, ήταν όμως και χορός, ο «Γέρανος» που μιμούνταν το πέταγμα και το χορό των γερανών και που τον πρωτοχόρεψε – σύμφωνα με τον Πλούταρχο – ο Θησέας, μετά τη νίκη του επί του Μινώταυρου. Όπως επίσης, Γέρανοι ή Αγέρανοι χοροί ήταν γνωστοί και στο Βυζάντιο και στα νεότερα χρόνια.

Όσον αφορά στο Ισλάμ, σίγουρα ήταν αγαπητός ο γερανός, οι περιηγητές αναφέρουν πως σχεδόν σε όλα τα τζαμιά φώλιαζαν γερανοί [και στη χώρα μας ακόμα, μέχρι την επανάσταση του ‘21] και οι Τούρκοι τα προστάτευαν.
Το αν ήταν ιερό πουλί, δεν είναι γνωστό, ακριβώς, το αν χόρευαν όμως και οι Τούρκοι μιμούμενοι τις κινήσεις του, έχει ενδιαφέρον αν εξακριβωθεί, σίγουρα.

Π.χ., η Σεμά, ο ιερός χορός των Αλεβήδων, πιθανότατα εμπνεύστηκε από τις γυριστές, κυκλικές, κινήσεις του «τούρνα – γερανού», όπως και ο δικός μας, “Γέρανος” χορός.
Η Σεμά είναι τελετουργκός χορός, περιστροφικός, όπου οι χορευτές κινούνται κυκλικά σε όλη τη σκηνή [ ίσως και αυτοί μιμούμενοι τις κινήσεις του γερανού] και είναι ιερός χορός που αποβλέπει στην ένωση με το θείο, μέσω του χορού, της ποίησης και της έκστασης των χορευτών της.

Το «τούρνα» και τα παράγωγά του που ακούγεται σε τραγούδια δικά μας [θυμίζω και το
«Ω τουρανάκια τουρενέ, βάλε φωτιά στον αργιλέ,
ω τουρανάινα τουρενιό κι έχω χασίσι προυσαλιό («Λούλα», Τούντα)]
είναι απλά επιφώνημα – δάνειο από την τουρκική, έχοντας χάσει την αρχική του έννοια, του πτηνού γερανού, δηλαδή.

89

Όχι πως θα μας διαφωτίσει για το «τουρνενέ», αλλά, μιας και αναφέρθηκε:

Αγέρανος είναι ένας λαϊκός χορός της Πάρου, ο πιο χαρακτηριστικός του νησιού, που σήμερα επιζεί μάλλον μόνο φολκλορικά αλλά μέχρι σχετικά πρόσφατα ήταν ζωντανή παράδοση. Έχω διαβάσει για συσχετισμούς του με τον αρχαίο Γέρανο, τον Θησέα και τον γερανό-πουλί, αλλά δε μου φάνηκαν ιδιαίτερα πειστικοί. Ειδικά ο χορός που υποτίθεται ότι συμβόλιζε την έξοδο από τον λαβύρινθο είναι ένα κλισέ που έχω δει να το κολλάνε σε διάφορους νεοελληνικούς λαϊκούς χορούς.

(Στην πραγματικότητα ο Αγέρανος της Πάρου δεν είναι κάτι το μοναδικό, είναι η τοπική εκδοχή ενός πανελλήνιου χορού που χορεύεται κυκλικά, στα τρία, με κύριο χαρακτηριστικό το αντιφωνικό τραγούδι από τους ίδιους τους χορευτές. Απλώς μόνο στην Πάρο έχει αυτό το όνομα.)

1 «Μου αρέσει»