[Εκ μεταφοράς από άλλη συζήτηση:]
Η παράδοση των μαντινάδων της Δωδεκανήσου, της Κρήτης, των κοτσακιών της Νάξου, των ποιητικών της Σίφνου, των τσιαττιστών της Κύπρου, και όπως αλλιώς λέγονται σε δεκάδες νησιά, δεν είναι υποπερίπτωση. Είναι ένα πολύ μεγάλο κεφάλαιο, και είναι σαφώς ζωντανό και εξελισσόμενο.
Θα μπορούσαμε να εξετάσουμε το ερώτημα κατά πόσο ανήκει στο δημοτικό τραγούδι, δηλαδή κατά πόσο ανήκε ακόμη και την εποχή που η παράδοση του πολύστιχου τραγουδιού ήταν κι αυτή ζωντανή και εξελισσόμενη. Αλλά γιατί να το αμφισβητήσουμε; Είναι πιθανόν ο Αποστολίδης (ή μάλλον αυτοί τους οποίους υπαινίσσεται ο Αποστολίδης) να εννοεί/ούν όντως το πολύστιχο. Συνήθως όσοι αναφέρονται στο δημοτικό τραγούδι ως ποιητικό είδος εννοούν το πολύστιχο, διότι αυτό καταλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος του όγκου των κλασικών έντυπων συλλογών και αυτό έχει δώσει πολυμελετημένα αριστουργήματα σαν το Γεφύρι της Άρτας. Ωστόσο ακόμη και οι κλασικές συλλογές έχουν συνήθως και μια ενότητα με δίστιχα.
Προσωπικά θεωρώ αυτονόητο ότι πρόκειται για δύο κλάδους της ίδιας ευρύτερης παράδοσης. Και παρά την πλήρη επίγνωση του πόσο επικίνδυνα είναι τα «αυτονόητα», βρίσκω υπερβολή να αμφισβητούμε και να επανεξετάζουμε τα πάντα.
Κατά σύμπτωση αγόρασα και πρωτοξεφύλλισα αυτές τις μέρες τη συλλογή του Πάσσωφ, που η πρώτη της έκδοση έγινε το 1860 και στηρίχτηκε κυρίως (
σε παλιότερες έντυπες συλλογές. Με έκπληξη ανακάλυψα στην ενότητα “Δίστιχα”, ανάμεσα σε εκατοντάδες εφήμερα δίστιχα, και αρκετά που εξακολουθούν να λέγονται και σήμερα στα νησιά (ή γνωστά από προπολεμικές ηχογραφήσεις, ή και τα δύο ταυτόχρονα). Δε θα φορτώσω το μήνυμα με παραδείγματα, αρκούμαι στο γνωστό και ταπεινότατο «Έλα, έλα σαν σε λέγω / μη με τυραγνείς και κλαίγω». Δεν είναι αριστούργημα, δεν είναι της Άρτας το γιοφύρι, κι όμως έχει επιζήσει μίνιμουμ 153 χρόνια!
Ως προς το συμπίλημα: Τι θα πει συμπίλημα; Πρόκειται για καθαρά δισκογραφική έννοια. Στη ζωντανή πράξη, πώς θα μπορούσε ένα δίστιχο να στέκει μόνο του χωρίς άλλα, σχετικά ή άσχετα; Θα πρέπει να αρχίσουν τα όργανα το σκοπό, να τραγουδήσει κάποιος το δίστιχο, και μετά να γίνει φινάλε. Αναλόγως του σκοπού, αυτό θα μπορούσε να έχει διάρκεια από 10 δευτερόλεπτα μέχρι βία 3-4 λεπτά. Και μετά άλλο κομμάτι του ενός διστίχου, κ.ο.κ… Ποιος διάστροφος λαϊκός πολιτισμός θα επινοούσε ποτέ μία τέτοια πρακτική; (Εξαιρώ την περίπτωση του αμανέ που είναι όντως ένα αυτοτελές κομμάτι του ενός διστίχου -και πάλι όχι υποχρεωτικά αυτοτελές).
Από τη στιγμή που υπάρχουν δίστιχα, είναι αναπόφευκτο ότι θα πρέπει να τραγουδιούνται πολλά μαζί. Το συμπίλημα (ή μάλλον η συρραφή) δεν είναι κάτι έξτρα, ένας άλλος τρόπος πέραν του στάνταρ για να γίνουν τα δίστιχα τραγούδι, είναι ο προφανής και μοναδικός τρόπος.
Και δε νομίζω ότι αποτελεί μικρασιάτικη ιδιαιτερότητα. Υπάρχει σε ολόκληρο το Αιγαίο, στην Κύπρο, στα Επτάνησα, στους Ποντίους, και σε μικρότερο έως περιθωριακό βαθμό στην ηπειρωτική Ελλάδα επειδή εκεί ούτως ή άλλως το δίστιχο έχει μικρότερη επίδοση (και αντίστοιχα το πολύστιχο μικρότερη υποχώρηση). Και υπάρχει ακόμη στους Κατωιταλιώτες, στα ρεμπέτικα, και σε παραδόσεις λαών που δεν έχουν καμία απολύτως σχέση με τους Έλληνες, όπως στη Βερακρούς του Μεξικού (το La Bamba είναι σκοπός όπου ο καθένας λέει τη μαντινάδα του, είτε έτοιμη είτε αυτοσχέδια, με τσακίσματα ακριβώς όπως Ελλάντα, και με θέματα από το τι ωραίος που είναι ο χορός μέχρι ερωτικά, πειραχτικά κλπ., χωρίς προδιαγεγραμμένη διάρκεια και σειρά.)
Άρα λοιπόν η συρραφή είναι σύμφυτο στοιχείο των διστίχων, και τα δίστιχα αρκετά παλιά υπόθεση. Πόσο παλιά; Εγώ λέω, όσο ο κόσμος. Οι αρχαίοι είχαν σκόλια, είχαν και το επίγραμμα. Δείγματα λόγου σε μορφή σύντομου αυτοτελούς έμμετρου κειμένου με αυστηρές μορφολογικές προδιαγραφές υπήρχαν ανέκαθεν, ακόμα και οι παροιμίες. Υπάρχουν και σε άσχετους λαούς. Δεν υπάρχει κανένας λόγος να υποθέσουμε ότι από την αρχαιότητα μέχρι το 1860 του Πάσσωφ τα επιγραμματικά αυτά στιχουργήματα έπαψαν να τραγουδιόνται και λέγονταν μόνο μιλητά ή γραπτά. Και εάν δεχτούμε ότι τραγουδιούνταν δεν υπάρχει όχι λόγος αλλά τρόπος να υποθέσουμε ότι λέγονταν αλλιώς παρά σε συρραφή.
Καλά, φυσικά ξέρουμε ότι η μαντινάδα (ομοιοκατάληκτο δίστιχο 15σύλλαβο ιαμβικό) και γενικώς τα ομοιοκατάληκτα δίστιχα έχουν την αρχή τους στον καιρό που οι Έλληνες πρωτοέμαθαν από τους Δυτικούς την ομοιοκαταληξία, δηλ. στην ενετοκρατούμενη Κρήτη.
Γενικώς θα επαναλάβω: προς τι να αμφισβητούμε τα προφανή; Όλο το Αιγαίο αδιακόπως συνθέτει, ανασυνθέτει, συρράπτει και τραγουδάει δίστιχα. Νίκο, ίσως δεν έχεις πάει να το δεις. Συμβαίνει κατά κόρον, πίστεψέ με. (Και ασφαλώς όχι μόνο στην «ιδιόρρυθμη» Κάρπαθο.)