Δημοτικά τραγούδια της φυλακής, πολύ πριν τα αντίστοιχα ρεμπέτικα

!!! νά’σαι καλά … :slight_smile:

πολυ ενδιαφερον θεμα…δεν ειχα εικονα οτι ειχε κατι αντιστοιχο προσχηματισει το ρεμπετικο…

Λοιπόν, για να επανέλθουμε στο θέμα.

Εκφράστηκαν -κυρίως από εμένα- ορισμένες ενστάσεις ως προς το αν όλα τα τραγούδια που αναφέρονται στο αρχικό ποστ είναι όντως της φυλακής.

Να δούμε λίγο κι εκείνα που τελικά είναι. Έχουμε και λέμε:

Ο αρχικός συντάκτης κάνει λόγο για

Σε αρκετά από τα τραγούδια που παρατίθενται διακρίνουμε πράγματι τέτοια στοιχεία. Προτείνω μία κλιμακωτή κατάταξή τους, για να φανεί αυτή η εξέλιξη. (Υποθέτω πως δεν θα αντιστοιχεί στη χρονολογική σειρά της δημιουργίας των τραγουδιών: αλλιώς γίνεται η εξέλιξη στην πολυσύνθετη πραγματική ζωή κι αλλιώς φαίνεται στο γραφείο του μελετητή.)

Παράδειγμα 1:

Εκ πρώτης όψεως μοιάζει σαν ένα τυπικό δημοτικό τραγούδι. Όπως τα κλέφτικα λ.χ… Άλλωστε ο Γιάννος πιθανόν να ήταν όντως Κλέφτης, και το τραγούδι του να το έλεγαν μαζί με τα άλλα κλέφτικα. Μπορεί να ήταν και ληστής (μετονομασία των Κλεφτών μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους - αλλά κατά βάθος οι ληστές δεν είναι απλώς οι ίδιοι άνθρωποι με άλλο όνομα: ναι μεν πάλι γενναίοι, πάλι ευγενείς, πάλι κοσμοαγάπητοι και σύμβολα αντίστασης στην εξουσία, αλλά με το άστρο της ηρωικής και μυθοποιημένης δημοτικότητάς τους σιγά σιγά να δύει).

Κι όμως, υπάρχει μια σημαντική διαφορά από το δημοτικό της κλασικής περιόδου: κατά παράδοση ο ήρωας του τραγουδιού, είτε Ακρίτας, είτε Κλέφτης, είτε μυθικό πρόσωπο, μπορεί να πεθάνει αλλά δεν ηττάται ποτέ. Πόσο μάλλον, δεν τα παρατάει. Εδώ ο Γιάννος αναγνωρίζει το μάταιο της προσπάθειάς του, και δεν την ξεκινάει καν: τα σίδερα και οι τοίχοι της φυλακής είναι πιο δυνατά από τον ίδιο. Έχει νικηθεί πριν ξεκινήσει ο αγώνας (γκολ από τα αποδυτήρια). Δεν ξέρουμε βέβαια πόσο ηρωικά πολέμησε μέχρι να συλληφθεί, αλλά δεν έχει σημασία τι είχε γίνει πριν το σήκωμα της αυλαίας: η έναρξη του τραγουδιού τον βρίσκει μες στη φυλακή.
Η εγκατάλειψη αυτή είναι το πρώτο βήμα μιας πορείας που, πολύ αργότερα, θα καταλήξει στους αντιήρωες του ρεμπέτικου:

Ήρθαν μπάτσοι και μας πήραν / και στη φυλακή μας πήγαν.

Στον Ωρωπό την περνάμε φίνα / πιο καλά κι απ’ την Αθήνα.

Παράδειγμα 2:

Εδώ πιστεύω ότι ήδη βρισκόμαστε αρκετά πιο κοντά στο ρεμπέτικο. Τέτοιου είδους στίχους δε θα βρούμε, είναι η αλήθεια, στα ρεμπέτικα. Μορφολογικά διατηρούν όλα τα τυπικά στοιχεία του δημοτικού.
Το περιεχόμενό τους όμως μας προετοιμάζει για ένα τραγούδι στο οποίο δε θα υπάρχει υπόθεση, αφήγηση, όπως στα κλέφτικα, τις παραλογές, τα ιστορικά και άλλα είδη δημοτικών, αλλά μόνο περιγραφές συναισθημάτων. Οι παλιοί φιλόλογοι, κατά το πρότυπο της αρχαίας ποίησης, έκαναν διάκριση ανάμεσα σε επικά (με αφήγηση) και λυρικά (χωρίς γεγονότα, μόνο με συναισθήματα) τραγούδια. Αν και ντεμοντέ, αυτή η διάκριση παραμένει εξυπηρετική.
Τα ρεμπέτικα είναι στη συντριπτική τους πλειοψηφία λυρικά. Και όσα αφηγούνται ιστορίες (Χτες το βράδυ στο σκοτάδι, Σαν εγύριζα απ’ την Πύλο), σαφώς δεν έχουν τίποτε το επικό.
Δεν ξέρω πώς συνεχίζει το τραγούδι. Πάντως λογικά περιμένει κανείς κλάμα, παράπονο, καημό, και σίγουρα όχι εξιστόρηση γεγονότων.

Παράδειγμα 3:

Ουσιαστικά παραλλαγή του προηγούμενου. Όμως μορφολογικά έχει αρχίσει η αποδέσμευση από το τυπικό δημοτικό τραγούδι: λείπουν στερεότυπα σημεία όπως το “ένα Σαββάτο βράδυ, μια Κυριακή πρωί”, οι 15σύλλαβοι που αποτελούνται από δύο νοηματικώς ισοδύναμα ημιστίχια κ.ά. του προηγούμενου παραδείγματος, και κατά τα φαινόμενα πρέπει να έχει εισχωρήσει και ο νεωτερισμός της ομοιοκαταληξίας, που ήταν άγνωστη στα παλιά δημοτικά και απολύτως απαραίτητη στα ρεμπέτικα.

Παράδειγμα 4:

Εδώ ισχύουν περίπου τα ίδια όπως και στο 3. Το δίστιχο φαίνεται να είναι νεότερο δημοτικό, μετά δηλαδή από την πλήρη εμπέδωση της ομοιοκαταληξίας και της φόρμας της μαντινάδας (φαινόμενα αιγαιοπελαγίτικα και μικρασιάτικα, όχι της συντηρητικότερης ηπειρωτικής Ελλάδας). Το ότι παρά ταύτα εντοπίζεται στη Λαγόραχη Πιερίας δείχνει την τάση των νεότερων αυτών παραδοσιακών στοιχείων να εισχωρήσουν ακόμη και σε περιοχές όπου κυριαρχούσαν τα παλιότερα.
Αν έλειπε η πληροφορία για τη Λαγόραχη, θα έλεγα ότι το δίστιχο είναι μανές. Ακόμη κι έτσι, δεν αποκλείω να το άκουσε κάποιος Λαγοραχιώτης σε μανέ και να το μεταφύτεψε στο χωριό του.

Παράδειγμα 5:

Στο νεότερο δημοτικό τραγούδι, το αποτελούμενο από ελευθέρως συρραπτόμενα δίστιχα, συναντάμε τέτοιου είδους τσακίσματα. Και πάλι, κυρίως στη Μ. Ασία και το Αιγαίο (πλην Κρήτης). Αλλά τα συγκεκριμένα δύο δίστιχα θα μπορούσαν να είναι και καθαρά ρεμπέτικα, ιδίως λόγω της λέξης στενή.

Συμπερασματικά είμαι της γνώμης ότι πράγματι η θεματική της φυλακής προσφέρει ένα πεδίο όπου μπορούμε να παρακολουθήσουμε την εξέλιξη από το δημοτικό στο ρεμπέτικο. Διάλεξα ορισμένα παραδείγματα που εξυπηρετούν το συλλογισμό μου, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι απορρίπτω όλα τα υπόλοιπα. Κάποια όμως από τα υπόλοιπα η αλήθεια είναι ότι όντως τα απορρίπτω. Πιστεύω ότι έχει γίνει ένα λίγο βιαστικό τσουβάλιασμα.
Ανεξαρτήτως των παραδειγμάτων, συμφωνώ με τη θέση του συγγραφέα που παρέθεσα πρώτη πρώτη. Διαφωνώ όμως εν μέρει με μια άλλη θέση του:

Δεν είναι οι ίδιοι καημοί, ούτε αποδείχτηκε κάτι τέτοιο από την παραπάνω ανάλυση. Άλλα αισθάνεται, σκέφτεται και λέει ο άνθρωπος της υπαίθρου και άλλα ο άνθρωπος της πόλης. Το αρχικό έναυσμα μπορεί να είναι κοινό, αφού το αρχικό έναυσμα προέρχεται από κάπου μέσα στη ζωή, και η ζωή βέβαια δεν είναι και απέραντα διαφορετική -δε ζουν σε άλλο πλανήτη οι μεν από τους δε. Το συναισθηματικό όμως προϊόν αυτού του εναύσματος, και κατ’ επέκταση και το καλλιτεχνικό, έχουν σαφείς διαφορές.
Τα ρεμπέτικα δεν είναι δημοτικά της πόλης. Είναι συνέχεια, εξέλιξη των δημοτικών, χωρίς όμως να ταυτίζονται.


Σημείωση: “νεότερο δημοτικό” εννοώ εκείνο που δεν έχει μεν ρίζες τόσο παλιές όσο λ.χ. τα Ακριτικά, παραμένει ωστόσο γνήσια πηγαία λαϊκή έκφραση που διαμορφώνεται με αυστηρά παραδοσιακούς κανόνες. Να μη συγχέεται με την εντελώς διαφορετική περίπτωση του νεοδημοτικού.

Pepe ωραίες παρατηρήσεις/ διευκρινήσεις, βέβαια για να μην παρεξηγούμε το αρχικό ποστάρισμα να πούμε πώς είναι τμήμα μιάς μεγαλύτερης μελέτης 1500 σελίδων Α4 ( δεμένα σε βιβλίο ΄περίπου 650 σελ. ) που βρίσκεται στη βιβλιοθήκη του Παντείου και αφορά ευρύτερα το θέαμα και το ακρόαμα στην οθωμανική περίοδο και ότι παρότι τα κεφάλαια είναι δοσμένα ανεξάρτητα και με μιά θεματική και χρονολογική σειρά , εν τούτοις υπάρχουν κοινά στοιχεία και αναφορές σε όλα τα κεφάλαια που καλύπτουν αρκετές από τις αναφορές/ παρατηρήσεις σου, οι οποίες σε κάθε περίπτωση πιστεύω ( υποκειμενικά ) πώς είναι βάσιμες. Κατά τα λοιπά ο συγγραφέας δεν “τσουβαλιάζει” , ούτε λέει θέσφατα, ούτε απολυτολογεί, αλλά δίνει έναυσμα και προτρέπει με αφορμή τα όσα παρέθεσε, τους ερευνητές του Ρεμπέτικου να πάνε τους συλλογισμούς του ( έστω μισούς, έστω “λανθασμένους” ) παραπέρα. Αυτό λέει καθαρά και ευκρινώς στο τέλος. Πράγμα που μέσα από αυτό εδώ το forum, μπορεί να γίνει. Και να που ήδη γίνεται.
Κατά τα λοιπά, προσωπικά ( μπορεί να κάνω λάθος ) πιστεύω ότι από την μελέτη της κοινωνιολογίας της ιστορίας ( ειδικά του 19ου αιώνα, αρχές του 20ου ) προκύπτει πώς οι φορείς, τα υποκείμενα ( άνθρωποι ) που δημιούργησαν αυτό που ονομάστηκε ρεμπέτικο, είτε ζούσαν στις παλαιές οθωμανικού τύπου πόλεις, είτε ήρθαν σ’ αυτές, ήταν λαός , δηλαδή δήμος και πώς οι ανάγκες δημιουργίας του λαϊκού/ δημοτικού τραγουδιού της πόλης , ήταν παρόμοιες με αυτές που δημιούργησαν το δημοτικό/λαϊκό τραγούδι της υπαίθρου , ασχέτως της διαφορετικής θεματολογίας των τραγουδιών ( της υπαίθρου όντως αντανακλούν την ύπαιθρο ), ενώ της πόλης καταφανώς έχουν άλλες προτεραιότητες θεματολογίας. Πάντως μεγάλο κοινό στοιχείο αποτελεί η θεματολογία του Ερωτα και τα βιώματά του. Μάλιστα όπως λές και συμφωνώ απολύτως:
" Το αρχικό έναυσμα μπορεί να είναι κοινό, αφού το αρχικό έναυσμα προέρχεται από κάπου μέσα στη ζωή, και η ζωή βέβαια δεν είναι και απέραντα διαφορετική -δε ζουν σε άλλο πλανήτη οι μεν από τους δε. Το συναισθηματικό όμως προϊόν αυτού του εναύσματος, και κατ’ επέκταση και το καλλιτεχνικό, έχουν σαφείς διαφορές" .
Αλλά αυτό δεν αντικρούει το δικό μου ( ; ) συλλογισμό πώς τα ρεμπέτικα ( ειδικά στην λεγομένη “ανώνυμη” περιόδό τους ) έχουν στοιχεία Δήμου, δηλ. Λαού μέσα τους και άρα θα μπορούσαμε πρίν ξεκινήσουμε το διαχωρισμό τους από τα αντίστοιχα της υπάιθρου και την ταξινόμησή τους, ανά θέμα να πούμε πώς : Εχουμε ηη λόγια μουσική των ιερατείων, λατρευτικών χώρων και βασιλικών/ σουλτανικών αυλών και τη θύραθεν κοσμική Δημώδη που ομοίως χωρίζεται σε υπαίθρου και πόλεων. Μετά αρχίζουμε τα επιμέρους που παρατηρείς κι’ εσύ και συμφωνώ.
Δηλαδή πιθανολογώ πώς το τραγούδι του Δήμου/ λαού, είτε της υπαίθρου, είτε της πόλης ( π.χ του αρχαίου, ρωμαϊκού, βυζαντινού καπηλειού/ ταβέρνας, του οθωμανικού μεϋχανέ κ.λ.π ) είναι Δημοτικό δηλ. λαϊκό και μετά όλα τ’ άλλα .
Τέλος πάντων, δεν είναι και για ανάπτυξη διατριβής εδώ, αλλά προσωπικά έχω αυτή την αίσθηση και από ερμηνεία των όσων έχω διαβάσει, αλλά και βιωματικά. Φυσικά οι απόψεις μου δεν είναι θέσφατα, ούτε υποχρεωτικά οι σωστές …
Νομίζω πώς παίζοντας και κουβεντιάζοντας από κοντά δεν θα είχαμε διαφορά σ’ αυτό