"Δεν το΄λπιζα Μανώλη"

Λοιπόν, κάτσε να δούμε. Ανοίγεις ενδιαφέρον ζήτημα.

Δεν είναι σαφές αν αυτό που παραθέτει ο Γεωργιάδης είναι κατά βάση 12σύλλαβο, με τους μισούς στίχους υπέρμετρους, ή 13σύλλαβο με τους μισούς στίχους λειψούς.

Για να είναι σαφές σε όλους τι συζητάμε, κλασικό παράδειγμα 12σύλλαβου είναι:

«Σαν της Ωριάς το κάστρο, κάστρο δέν ειδα» (σαντής - ωριάς - τοκά - στροκά - στροδέν - ειδά»

Και 13σύλλαβου:

«Δεν το 'λπιζα Μανόλη κορόιδο να πιαστείς» (εδώ είναι σαφείς οι τονισμοί).

Εδώ, στο τραγούδι του Κάη, οι μισοί στίχοι είναι είτε παραπανίσιοι είτε λιγοστοί, και οι άλλοι μισοί έχουν χασμωδίες (συνεχόμενα φωνήεντα) που δεν είναι σαφές αν πρέπει να τα πιάσουμε σαν μία ή σαν δύο συλλαβές.

Η γνώμη μου είναι ότι υπονοείται 13σύλλαβο και όχι 12σύλλαβο μέτρο. Και ότι όπου δε βγαίνουν οι συλλαβές, πρέπει είτε να ξαναμετρήσουμε αλλιώς τα συνεχόμενα φωνήεντα είτε να υποθέσουμε κάποιο λάθος. (Όχι κατ’ ανάγκην λάθος καταγραφής ή λάθος μνήμης του πληροφορητή: μπορεί και να «γράφτηκε» εξαρχής με μετρικό λάθος το στιχούργημα.)

Και το λέω αυτό για δύο λόγους:

α) Όχι, δε συνηθίζεται 12σύλλαβο σε ρίμες. Βασικά δε συνηθίζεται ολωσδιόλου (ούτε και εκτός ρίμας). Τα μόνα παραδείγματα που μπορώ να θυμηθώ είναι τα δύο που αναφέρθηκαν ήδη, το Κάστρο της Ωριάς και του Αντρονίκου ο γιος, και τα δύο παμπάλαια, πιθανώς άνω των χιλίων ετών, δηλαδή από εποχές πριν την πλήρη επικράτηση των ποιητικών μέτρων που ξέρουμε σήμερα.

β) Αντίθετα το 13σύλλαβο όχι απλώς συνηθίζεται σε ρίμες, αλλά είναι ακριβώς το μέτρο εκείνων των διστίχων που επεσήμανα ότι τα ξαναβρίσκουμε και σ’ άλλες ρίμες:

Κρίμα σε Αντρονίκη, κρίμα στο μπόι σου
εντρόπιασες κι εμένα κι ούλο το σόι σου

(το μπόι και το σόι προφέρονται δισύλλαβα, το ίδιο και το «σε-Αντρονίκη»).

Άρα:

Ακριβώς: δεκατρισύλλαβο θέλαμε.

Όμως, οι παραλλαγές ενός τραγουδιού, ακόμη και οι τόσο παραλλαγμένες ώστε τελικά να είναι διαφορετικό τραγούδι, κρατάνε πάντα το ίδιο ποιητικό μέτρο. Θα σκεφτεί κανείς «μα σιγά μην κρατούσε το υποδεκάμετρο ο λαϊκός ποιητής για να μετράει αν είναι 12 ή 13 οι συλλαβές του», αλλά δεν πάει έτσι. Αν οι συλλαβές είναι 12 ο σκοπός θα είναι φτιαγμένος ανάλογα, και αν είναι 13 ο σκοπός θα είναι αλλιώς. Κάθε τραγούδι μπορεί να τραγουδηθεί στον σκοπό άλλου, εφόσον το ποιητικό μέτρο είναι ίδιο (κλασικό παράδειγμα: Εθνικός ύμνος - Φραγκοσυριανή :slight_smile: ), όχι όμως αν δεν είναι. Οι διαφορετικοί λοιπόν σκοποί κρατάνε ομοαδοποιημένα τα τραγούδια του κάθε ποιητικού μέτρου χωρίς καμία ανάγκη υποδεκάμετρου.

Το νόημα της προηγούμενης παραγράφου με πιο λίγα λόγια: βλέπω απίθανο τον συσχετισμό του Κάη με το ακριτικό.

(Εξήγησα πιο πάνω ότι και τον συσχετισμό του Κάη με τον Μανόλη χασικλή πάλι απίθανο τον βλέπω, παρά το ίδιο μέτρο, για άλλους τώρα λόγους.)

Έχω μια υποψία.

Παραπάνω είδαμε μια παραπομπή:

Αυτό είναι ένα έργο που, αν θυμάμαι καλά, κυκλοφόρησε σε δύο μορφές. Η μία ήταν βιβλίο με σιντί κι η άλλη, με τίτλο «Στα 'μορφα τα καπηλειά - Δημώδη άσματα Αρετσούς», σκέτο σιντί (μάλλον με λίγο φυλλάδιο). Το σκέτο σιντί το έχω, όχι εδώ όμως, στην Αθήνα, και δεν το έχω ακούσει πρόσφατα ώστε να το θυμάμαι. Το τσέκαρα όμως εδώ, και στους τίτλους δεν υπάρχει τίποτε που να θυμίζει αυτό που αναζητούμε. Το βιβλίο δεν το έχω, δεν το έχω δει, και δεν μπορώ να αποκλείσω την πιθανότητα το συνοδευτικό σιντί (αν όντως υπάρχει) να είναι διαφορετικό από το σκέτο. Ή, μπορεί το βιβλίο να έχει το τραγούδι σε παρτιτούρα.

Τέλος:

Σε τραγούδια δεν είναι πολύ συνηθισμένο, αλλά υπάρχει. Σε δύο περιπτώσεις:
α) Εντελώς ντόπιο τραγούδι, που δεν είναι προσαρμογή πανελληνίου αλλά δημιουργήθηκε εξαρχής σ’ έναν τόπο όπου προφέρουν έτσι. Παράδειγμα, ένα σωρό σαμιώτικα και μυτιληνιά στιχάκια με τη μονοσύλλαβη λέξη «μνί».
β) Πανελλήνιο τραγούδι που να είναι τόσο πλέρια ενσωματωμένο σε κάποια τοπική παράδοση ώστε να έχει υιοθετήσει ακόμη και αυτές τις παραξενιές της προφοράς.

Λοιπόν λάθος, το βιβλίο δεν έχει συνοδευτικό σιντί, έχει παρτιτούρες. Μεγεθύνοντας την τελευταία φωτογραφία βλέπουμε τα Περιεχόμενα, όπου το εν λόγω τραγούδι μάλλον πρέπει να είναι το τελευταίο (κανένα άλλο δε μου ταιριάζει).

Το ενδιαφέρον εντοπίζεται, νομίζω, στο αν πρόκειται για 12- ή 13σύλλαβο στίχο. Εγώ θεωρώ ότι το «πρότυπο» του τραγουδιού του Κάη είναι 12σύλλαβο, για μία σειρά από λόγους: α) και κυριότερος: εμπεριέχει απαράλλαχτο το στίχο με τον οποίο ξεκινάει ο «γιός του Ανδρόνικου» ο Γιάννος, και που είναι κάπως εμβληματικός και συγκρατείται εύκολα, ως πρώτος στίχος : «Σε μια μεγάλη πέτρα, σ’ ένα κρύο νερό». β): του Κάη του μέλλεται να σκοτωθεί, του Γιάννου το ίδιο. γ) Του το ‘παν, του γιού του Ανδρόνικου, να μην μπλεχτεί με πολλούς, αλλά δεν τους άκουσε. Το ίδιο και ο Κάης. Δ) Ο Γιάννος (Ανδρόνικος) είχε μάνα κι αδελφή και γυναίκα, το ίδιο κι ο Κάης.

Δεν είναι μόνο το Κάστρο της Ωριάς 12σύλλαβο ακριτικό. Και ο γιός του Ανδρόνικου είναι, κι άλλο ένα, με γιό της χήρας: Χήρας υγιός λατρεύει τρία καλά άλογα, το καθένα ειδικεύεται σε κάτι. Ο αφέντης παίρνει τον Μαύρη για σεφέρι και για πόλεμο που τα ΄ξερε καλά, ο Μαύρης όμως γυρίζει πίσω αδειανός και δικαιολογείται στους «συναδέλφους του» ότι αφού πολέμησαν και νίκησαν, περνώντας το ποτάμι στην επιστροφή, κοπήκανε σέλες και σκαλωσιές και πνίγηκε ο νικητής αφέντης.

Χμ… Ναι, αλλά το «κρύο» (στο «κρύο νερό») το κάνεις και μία συλλαβή, το κάνεις και δύο! Μπορεί κανείς να αποσπάσει τον στίχο (ειδικά αυτό τον συγκεκριμένο) από ένα 12σύλλαβο τραγούδι και να τον προσθέσει σ’ ένα 13σύλλαβο αλλάζοντας απλώς την εκφορά του «κρύο».

Να αναφέρω παρεμπιπτόντως ότι πρώτη φορά που το άκουσα αυτό το τραγούδι ήταν σε μια παραλλαγή όπου ο πρώτος στίχος είναι «Κάτω στην άσπρη πέτρα, κάτω σε γιαλό». Εδώ οι συλλαβές είναι ανελαστικά δώδεκα.

Αναζητώντας τώρα αυτή την ηχογράφηση στο ΥΤ, βρίσκω ότι υπάρχουν πολλά τραγούδια που ενώ κατά βάση πατάνε πάνω στο ακριτικό, ωστόσο αναφέρονται σε διάφορους άλλους νεότερους ήρωες (στον Δήμο τον αρματολό, στον Γιάννη τον αρματολό), άρα τελικά, αντίθετα απ’ ό,τι υποστήριξα παραπάνω, το μέτρο εξακολούθησε να είναι γόνιμο παρ’ ότι ανήκε σε μια μόδα ξεπερασμένη προ αιώνων. Όμως δεν είναι ρίμες, και όσους σκοπούς άκουσα δεν ευνοούν τη ρίμα (έχουν μονόστιχη στροφή, που σημαίνει ότι ακόμη κι αν κάπου υπάρχει μια μεμονωμένη ομοιοκαταληξία, π.χ. «κάτω σε γιαλό - τον αρματολό», περνάει εντελώς στο ντούκου και μπορεί κάλλιστα να θεωρηθεί συμπτωματική). Οι ρίμες τραγουδιούνται πάντα σε σκοπούς με δίστιχη στροφή και χωρίς πολλά παραγεμίσματα, ώστε η ομοιοκαταληξία, που αποτελεί ουσιώδες συνεκτικό στοιχείο, να εμφαίνεται. Στην Κρήτη λ.χ. μια από τις πιο κλασικές μελωδίες για ρίμες (όταν είναι 15σύλλαβες, που στην Κρήτη πάντα είναι) είναι ο σκοπός του Ερωτόκριτου. Εδώ (π.χ. εδώ) δεν έχουμε τέτοια περίπτωση.

O NΓΠ, πάντως, μία το έκανε. Το εξήγησα και παραπάνω, ο τόνος μπήκε στο ό: κρυό. Και επακολούθησε, μετά τη στοιχειοθεσία, και διόρθωση.

Ε φυσικά, αφού το βρήκε σε 12σύλλαβο τραγούδι. Αν το βρεις όμως σε 13σύλλαβο;

Μα εσύ ο ίδιος είπες (και συμφωνώ, βέβαια) ότι τραγούδια με συγκεκριμένη μορφή, δύσκολα αλλάζουν τη μορφή τους, περιλαμβανομένου του αριθμού συλλαβών του στίχου, ή ίσως και καθόλου.

Στιχούργημα Μανόλη Κάη: ΟΡΘΗ ΕΠΑΝΑΛΗΨΗ

Ξαναπαραθέτω το στιχούργημα από το βιβλίο του ΝΓ γιατί διαπίστωσα ότι στην αντιγραφή έκανα μερικά λάθη για τα οποία ζητώ συγγνώμη (ντροπή μου, δηλαδή. Ελεος!).

Πάει Μανόλης πάει, πάει να κοιμηθεί
στ’ όνειρό του το είδε που θαλά σκοτωθεί

Σε μια μεγάλη πέτρα, σ’ ένα κρυό νερό
σκοτώσαν το Μανόλη, της Κατερίνας γιο.

Κρίμα, Μανόλη μ’, κρίμα, κρίμα στο μπόγι σου
που έκανες ρεζίλι όλο το σόι σου

Δεν σε το ‘πα, Μανόλη μ’, με Τούρκο μην παγαίνς
θα σε σκοτώσ’, Μανόλη μ’, κι άδικα θα παγαίνς

Δεν ήταν, μάνα μ’, Τούρκοι, δεν ήταν χριστιανοί
μον’ ήταν μπισκιτζήδες και παλιοβούλγαροι (…)

Μανόλη μ’, το κεφάλι σ’ το βάλαν στο χεϊμπέ
το πήγανε στην Προύσα στο μέγα Μεχκεμέ

Τ’ Μανόλη η μαχαίρα ήτανε τρεις οργυιές
κι όταν την ετραβούσε ετρέμαν οι ψυχές.

Τ’ Μανόλη τα δαχτύλια ήτανε κολλητά
κι όταν τραβούσε πάλα ετρέμαν τα βουνά.

Μανόλης είχε μάνα, είχε και μια αδερφή
είχε και μια γυναίκα μ’ εφτά μηνού παιδί.

Οπότε όλες οι στροφές είναι συνεπείς με 13σύλλαβους στίχους.

Το παλαιότερο που παραθέτει όμως (Στης φοινικιάς της ρίζα είναι κρυό νερό) είναι 12σύλλαβο. 12σύλλαβος είναι και σε μια άλλη παραλλαγή Καππαδοκίας που έχει ο Παχτίκος (Εβράδυν’ παληοβραδύν’ κι ο 'λιος έκλινε). Και ο ΝΓ παρατηρεί ότι είναι σπάνιος ο 12σύλλαβος (και ενίοτε 13σύλλαβος) που βρίσκεται σε αυτά τα στιχουργήματα. Μάλιστα, λέει ότι ο 12(/13)σύλλαβος στίχος έχει τομή στην έβδομη συλλαβή. Υποστηρίζει ότι με αυτόν τον τρόπο υποβοηθείται χορευτική διάσταση σε αντίθεση με τα άλλα ακριτικά που ήταν είτε δρομικά είτε καθιστικά αλλά όχι χορευτικά

Πάντως η μουσική σε μερικές περιπτώσεις είναι τέτοια που επιτρέπει το τραγούδισμα και με 12σύλλαβο και με 13σύλλαβο. Π.χ. σε ένα από τους σκοπούς της “Σαν της Ωριάς το Κάστρο” (12σύλλαβο) μπορούν να τραγουδηθούν και τα στιχάκια του Μανόλη Χασικλή και ανάποδα. Και τα δυο, δε, μπορούν αποδοθούν στο σκοπό του -δεν βάζω σύνδεσμο-νεονησιώτικου “Κόρη καραβοκύρη κι όμορφη κοπελιά” (που βασίζεται σε παλαιότερη μελωδία) .

Θα έλεγα ότι αν ο λαϊκός άνθρωπος ενδιαφέρεται για τραγούδια και όχι για ποιήματα δεν θα προβληματιστεί ιδιαίτερα στο δίλημμα 12ή 13σύλλαβος αν μπορούν να αποδοθούν στην δεδομένη μουσική.

Όχι βέβαια! Δεν θα μπώ στον κόπο να πιάσω τις στροφές, μία μία, και να τις κατατάσσω στις παρακάτω κατηγορίες:

α)12σύλλαβο σίγουρα

β)13σύλλαβο σίγουρα

γ)Ασαφές, που ανάλογα με το πώς ο κάθε αναγνώστης τονίζει, ανάλογα κατατάσσεται.

Το σίγουρο είναι ότι η μετρική του στιχουργήματος μπάζει και, επίσης, ότι η συντριπτική πλειοψηφία των στροφών θα έπεφτε στην κατηγορία γ.

Λοιπόν, τελικά τους πήρα έναν έναν, τους στίχους. Πράγματι, αν θέλεις, τους απαγγέλλεις 13σύλλαβους, με την εξαίρεση που το μέτρο μπάζει (Δε στο ‘πα Μανόλη μ’). Οπότε, εγώ τουλάχιστον συνεχίζω να θεωρώ ότι το τραγούδι του Γιάννου, γιού του Ανδρόνικου, υπήρξε το πρότυπο, αλλά φτιάχτηκε τραγούδι απ’ την αρχή, με 13σύλλαβη στιχουργική, πάνω στο γενικό στόρυ του Γιάννου, παίρνοντας και κάποια στοιχεία, κυρίως την πέτρα και το κρύο, πλέον, όχι κρυό νερό.

Το κι ο ΄λιος έκλινε εύκολα γίνεται 13σύλλαβο, αν πούμε κι ο ήλιος έκλινε.

Δε συμφωνώ. Μπορεί να υπάρχουν μετρικές αμφισημίες (όχι τόσο πολλές) και κάποια μετρικά λάθη, αλλά η πρόθεση είναι 13σύλλαβη. Παράδειγμα:

Αν ήθελε 12σύλλαβο, ήταν πάρα πολύ εύκολο να μην προσθέσει το «μια»: …είχε κι αδερφή.

Πράγματι, από ένα πλήθος παραδειγμάτων αυτή την πεποίηθηση έχω διαμορφώσει. Όμως για το συγκεκριμένο τραγούδι, ή μάλλον για την περίπτωση «12σύλλαβο ή 13σύλλαβο;», ανακαλώ:

α) Εδώ, στις σελ. 73-74 του πδφ (=21-22 της έντυπης σελιδαρίθμησης) παραλλαγή του Γιου του Ανδρονίκου σε πλήρη στρωτό 13σύλλαβο. Και μάλιστα ομοιοκατάληκτο.

β) Θυμήθηκα το παρακάτω τραγούδι:
Τρεις χρόνους εβρεχούμουν κι εχιονίζουμουν (12)
εις Οβριοπούλας πόρτα να βγει να την ιδώ. (13)
Πάνω στους τρεις τους χρόνους τους απλέρωτους (12)
ήβγεν η Οβριοπούλα ν’ αστρονομιστεί, (12)
να δει το ριζικό της και τη μοίρα της (12)
…κλπ., όλο 12σύλλαβο εκτός από τον δεύτερο στίχο.

Είναι καρπάθικο, στον σκοπό του Ζερβού. Τα τραγούδια του Ζερβού είναι δεκάδες, όλα στον ίδιο σκοπό, και όλα (όσα μπορώ να θυμηθώ - π.χ. του Κατσώνη, ή εκείνο) είναι 13σύλλαβα, εκτός από αυτό. Μάλιστα λίγο παρακάτω από τους στίχους που παρέθεσα η Οβριοπούλα βλέπει ένα αστέρι θολό και βουρκωμένο κι ανεγνώριμο - αυτό είναι παραλλαγή του στίχου κομμένος και σφαμένος κι ανεγνώριστος από τον Γιο του Ανδρονίκου. Παναπεί, σαφώς 12σύλλαβο τραγούδι (απλώς μ’ έναν στίχο που ποιος ξέρει γιατί, έτυχε να είναι 13σύλλαβος) τονισμένο όμως σε σκοπό για 13σύλλαβα!

Άρα: μεταξύ 12σύλλαβου (που, είπαμε, είναι και σπάνιος) και 13σύλλαβου υπάρχει κινητικότητα.

Άρα, σχεδόν συμφωνούμε. Και η παραλλαγή που εσύ παραθέτεις, ακριτικό τραγούδι θεωρείται κι αυτή. Να κάνω την υπόθεση, ότι ο 12σύλλαβος στίχος προηγήθηκε χρονικά;

… αλλά αυτό

στ’ όνειρό του το είδε που θαλά σκοτωθεί

τί μπορεί να σημαίνει;

«που» = ότι
«θαλά» = θα (από το «θέλει να», απ’ όπου άλλωστε προέρχεται και το δικό μας «θα»).

που θαλά σκοτωθεί = ότι θα σκοτωθεί.

_________________________________-

Κύριοι, πρέπει να σας πω ότι τέτοιες συζητήσεις, και δη η συγκεκριμένη, μου δίνουν φοβερή έμπνευση και ευχαρίστηση. Το να ανακαλύψω ότι υπάρχουν δύο ζητήματα (το τραγούδι του γιου του Αντρονίκου, και η σχέση ανάμεσα σ’ αυτά τα δύο ποιητικά μέτρα) που δεν με είχαν απασχολήσει ποτέ και που έχουν τόσο ενδιαφέρον, είναι μεγάλος πλουτισμός!

1 «Μου αρέσει»

Εντάξει, αρχικά ήταν πως θαλά σκοτωθεί, το ίδιο κάνει. Εγώ το είχα δει ως λάθος αντι- ή καταγραφής, που θα έπρεπε να είναι πως θέλει σκοτωθεί, πως πρόκειται να σκοτωθεί. Με την αρχαία έννοια δηλαδή, συχνά βρίσκεις σε δημοτικά τραγούδια απολιθώματα αρχαίων τύπων.

Και μένα δεν με είχε απασχολήσει τυχόν συγγένεια μεταξύ 12- και 13-σύλλαβου στίχου.

Και κάτι άλλο:

Δεν συμφωνώ. Ο ΝΓ έχει δίκιο, παρατηρώντας ότι η τομή είναι στην 7η συλλαβή. Αν εξετάσουμε την παραλλαγή του ΝΓΠ (73), αυτό καθίσταται σαφέστατο:

Όσα κάστρα κι αν είδα και περπάτησα,

Σαν της Ωριάς το κάστρο δεν ελόγιασα.

Κάστρο θεμελιωμένο, κάστρο ξακουστό,

Σαράντα οργιές του ψήλου, δώδεκα πλατύ

Κλπ.

45 στίχοι, τους διάβασα, ούτε ένας δεν ξεφεύγει απ’ τον κανόνα της παύσης μεταξύ 7ης και 8ης συλλαβής. Και ο επιμελητής της έκδοσης, που στον γιο του Ανδρόνικου τονίζει κρυό νερό για να κρατηθεί το μέτρο, στο στίχο 9 της Ωριάς τονίζει, για τον Τούρκο που τριγυρίζει το κάστρο χρόνους δώδεκα:

Δεν μπόρει να το πάρη το ερημόκαστρο

Και βεβαίως, όπως και ο ΝΓ λέει, και στον 13σύλλαβο το ίδιο ισχύει. Στον 15σύλλαβο βέβαια, η παύση είναι στην 8η συλλαβή.

Ναι, έτσι είναι. Εκεί στο «σαντής - ωριάς - τοκά-» κλπ. δεν ήμουν πολύ σχολαστικός και παρέβλεψα την τομή, αλλά φυσικά και είναι εκεί που λες Νίκο.

Δεν είναι περίεργο που αυτό το μέτρο εγκαταλείφθηκε. Είναι τόσο δύσκολο που συχνά ο «ποιητής» καταφεύγει, αν όχι σε παρατονισμούς, πάντως σε παράξενους τονισμούς. Έτσι λ.χ. το «δεν είδα» γίνεται «δέν ειδα». Το 15σύλλαβο, και μάλιστα ιαμβικό, είναι πολύ καλύτερα προσαρμοσμένο στους φυσικούς τονισμούς της ελληνικής (πόσες φορές δε βγάζουμε κατά τύχη 15σύλλαβα μιλώντας;).

Από την άλλη, πρέπει πάντα να λαμβάνουμε υπόψη και τους ιδιωματισμούς. Κανείς δεν είναι εύκολο να ξέρει πώς σχηματίζεται σε κάθε πιθανό ιδίωμα της ελληνικής η κάθε λέξη και ο κάθε τύπος. Έτσι λ.χ., το «δεν μπόρει» ίσως δεν είναι παρατονισμός αλλά απλώς παρατατικός: (η)μπόρου(ν), (η)μπόρεις, (η)μπόρει. Το «κρυό» (δισύλλαβο αλλά με τον τόνο στο «ό») το ακούω καθημερινά στην Κρήτη - για την ακρίβεια, «κρυγιό». Εξίσου και τη σύνταξη με το «θέλει»=«θα»: «να τα καταφέρουμε θέλει»=«θα τα καταφέρουμε».

Μα, φυσικά και υπονοείται δεν ημπόρει. Είναι τα ψήγματα αρχαίων μορφών, επιβιώνουν σποραδικά και εκτός Πόντου και Κρήτης. Πόσο συχνά τ’ ακούω σε νησιώτικες διαλέκτους! Άλλο, όμως, κρυό (ως μονοσύλλαβο) και άλλο κρυγιό που αναγκαστικά είναι δισύλλαβο. Εκτός αν προφέρεται ως μονοσύλλαβο. Και η Ρόζα πάντως τραγουδούσε για κρύγιες ματσαράγκες, κι ας μην τα ήξερε τα Κρητικά!

Πάνω στην ώρα, η αυτόματη ανακίνηση ψάρεψε ένα άλλο παλιό νήμα για το ίδιο τραγούδι:

https://rembetiko.gr/t/%CE%BC%CE%B1%CE%BD%CF%8E%CE%BB%CE%B7%CF%82-%CF%87%CE%B1%CF%83%CE%B9%CE%BA%CE%BB%CE%AE%CF%82-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%B2%CE%B1%CF%83%CE%B9%CE%BB%CE%B9%CE%BA%CE%AE-%CF%80%CF%81%CE%BF%CF%83%CF%84%CE%AC%CE%B6%CE%B5%CE%B9/4959/11

Εμείς εδώ συζητάμε για τον στίχο του, εκείνοι τότε για τη μουσική του.

Κι ενώ η βασική ερώτηση απαντήθηκε, …

…, ωστόσο εγώ θυμήθηκα ένα άλλο τραγούδι που έχει την ίδια εισαγωγή με τον Μανόλη:

Αστικός λαϊκός σκοπός της Κρήτης, δηλαδή «ταμπαχανιώτικο» όπως τα λέμε σήμερα. Πέρα από την αρχή του πρώτου στίχου «Δακρύζω με παράπονο», ο σκοπός από μόνος του λέγεται Βαρύς Ρεθεμνιώτικος.

Δεν ξέρω του πότε είναι αυτή η ηχογράφηση του Ξυλούρη - υποθέτω, το νωρίτερο, τέλη δεκ. '60. Η παλιότερη ηχογράφηση του σκοπού είναι με Μπαξεβάνη και Λαγό, το 1938, και ΔΕΝ περιλαμβάνει αυτή την εισαγωγή. Σήμερα πάντως όλοι το παίζουν με την εισαγωγή.

Ούτε ξέρω αν, μετά από τον Λαγό με τον Μπαξεβάνη και πριν τον Ξυλούρη, το ηχογράφησε κι άλλος και αν είχε ή όχι την εισαγωγή (με άλλα λόγια δεν ξέρω αν την πρόσθεσε ο Ξυλούρης).

Καλησπέρα, στην ώρα μου και εγώ.

Το τραγούδι είναι παμπάλαιος σκοπός με διάφορες πιθανές προελεύσεις, συγγένειες προς σκοπούς όπως το Πάθος της Καρπάθου και της Κάσου, και πράγματι είναι δημοτικό, ενώ η εισαγωγή είναι άσχετη. Προστέθηκε σίγουρα παλαιότερα από την ηχογράφηση αυτή, διότι έχουμε ηχογράφηση του Κωστή Μουντάκη να παίζει τον Σταφιδιανό (άλλον αστικό σκοπό), και στο τέλος να παίζει παραλλαγμένη την εισαγωγή αυτή, με δίστιχο σε περίεργο μέτρο: ΚΩΣΤΑΣ ΜΟΥΝΤΑΚΗΣ - ΤΟ ΑΧ ΤΟ ΕΧΟΥΝΕ ΠΟΛΛΟΙ - YouTube . Έχουμε ακόμη την περίφημη καμωματού: ΜΑΝΩΛΗΣ ΛΑΓΟΥΔΑΚΗΣ (ΛΑΓΟΣ) - ΑΠΟ ΤΑ ΓΛΥΚΑ ΣΟΥ ΜΑΤΙΑ - YouTube , πιο μακρινή συγγενή του σκοπού.

Έχω καταλήξει στο συμπέρασμα, πως όλα αυτά τα τραγούδια ξεκινούν από μία κοινή ρίζα. Σε αυτά προστέθηκε η εν λόγω εισαγωγή με διάφορους τρόπους, η οποία μπορεί να προήλθε από άσχετες παραδόσεις, όπως για παράδειγμα, αραβικούς σκοπούς, οθωμανικά εμβατήρια, κ.α. Το δεύτερο μου φαίνεται πιο πιθανό. Μην ξεχνάμε την προέλευση άλλων μικρασιατικών σκοπών από αυτές τις πηγές, όπως το cecen kizi.

1 «Μου αρέσει»

Καλώς τονε!

Το τραγούδι, ποιο τραγούδι; Ο Μανώλης που κυρίως συζητούσαμε , ή το Δακρύζω με πράπονο;

Πολύ ενδιαφέρουσες κι οι δύο ηχογραφήσεις, ιδίως η δευτερη που είναι ένας ταμπαχανιώτικος σκοπός που δεν τον είχα ξανακούσει ποτέ (έστω κι αν είναι παραλλαγή άλλου γνωστότερου). Δηλαδή αν καταλαβαίνω καλά, υπάρχει αυτό το οργανικό θέμα που ξέρουμε ως εισαγωγή του Μανώλη, και στην Κρήτη κολλούσε με διάφορους ταμπαχανιώτικους σκοπούς, αρκεί να ταιριάζει ο δρόμος, χωρίς να «ανήκει» αποκλειστικά σε κάποιον - σωστά;

Πάθος Καρπάθου:

Πάθος Κάσου:

Βάσανα Ρόδου (άλλος συγγενής σκοπός ή παραλλαγή του ίδιου σκοπού):

Το αν το «Πάθος» της Κάσου είναι ο ίδιος σκοπός με της Καρπάθου το έχουμε συζητήσει εδώ. Και με τα Ροδίτικα «Βάσανα» είναι έντονη η ομοιότητα, όπως και -λιγότερο- με τον κώτικο σκοπό «Μεθόδιος», που δε νομίζω να υπάρχει στο ΥΤ (υπάρχει στο σιντί «Ζύες της Κως»).

Αλλά με τους σκοπούς που συζητάμε, κυρίως δηλαδή τον Μανώλη, ή και τον Βαρύ Ρεθεμνιώτικο (Δακρύζω με παράπονο), δε βλέπω τη συγγένεια. Άλλος δρόμος, άλλη μελωδική πορεία, στίχοι σε άλλο μέτρο…

Πάντως γενικά το ρεπερτόριο σκοπών που στις πόλεις της Κρήτης έχει καθιερωθεί ως ενιαίο με τον τίτλο Ταμπαχανιώτικα (που τον χρησιμοποιώ παρά τις βάσιμες ενστάσεις που έχουν διατυπωθεί, επειδή τον βρίσκω εξυπηρετικό) το εντοπίζουμε, ως σκόρπια δείγματα ανάμεσα σε άλλου είδους σκοπούς, και σε αρκετά από τα 12νησα. Το Μερακλήδικο πουλί είναι η Κορδελιάστρα της Κω και το 'χουν και στη Ρόδο, ο Χαλεπιανός είναι ο Εμμανουήλ της Κάσου, υπάρχει το Δε με σκοτώνεις της Κάσου που δεν το ξέρω από αλλού αλλά είναι σαφώς στο ίδιο γενικό στιλ, και διάφορα άλλα. Ειδικά εδώ όμως (Βαρύς Ρεθεμνιώτικος - Μανώλης - Πάθος) δε νομίζω.

Καλησπέρα και σήμερα στο όμορφο φόρουμ.

Ας τα πάρουμε ένα-ένα.

Αναφέρομαι στον Βαρύ Ρεθεμνιώτικο, όταν γράφω για την παλαιότητα του τραγουδιού.

Όσον αφορά την Καμωματού, είναι ενδεχομένως μικρασιατικός σκοπός, που όμως έχει συγγένεια με τον Βαρύ Ρεθεμνιώτικο και τον Σταφιδιανό, ίσως και άλλους, κρίνοντας:
α) από την μελωδική ανάπτυξη. Δρόμος Χιτζάζ και συναφείς- ίδια κατάληξη, ίδιες δεσπόζουσες νότες. Γενικώς οφθαλμοφανείς ομοιότητες, μολονότι ο Σταφιδιανός είναι λεπτομερέστερος, περνώντας από Χιτζάζ σε άλλους δρόμους, αλλά με την ίδια ακριβώς κατάληξη.
β)την τραγουδιστική λειτουργία. Δίστιχο σε ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο, το οποίο καλύπτει όλη την ανάπτυξη του σκοπού.
γ) Ρυθμός πανομοιότυπος.
δ) προέλευση κοινή (αλληλεπίδραση σμυρναίικης και κρητικής παράδοσης)

Το οργανικό θέμα είναι η εισαγωγή του Βαρύ Ρεθεμνιώτικου στην ηχογράφηση του Ξυλούρη, η εισαγωγή του Μανώλη και συνάμα η σκόρπια αυτή μελωδία που προσκολλάται σε άλλους αστικούς σκοπούς. Θεωρώ πως είναι ανεξάρτητη, άσχετη από τα τραγούδια αυτά, έχοντας και πολύ διαφορετική προέλευση (ανέφερα δύο πιθανές εκδοχές). Αυτό που ίσως με ασφάλεια μπορούμε να ξέρουμε, είναι ότι παλαιότερα δεν παίζονταν μαζί, αλλά αυτό προέκυψε αργότερα δεδομένων των ηχογραφήσεων.

Ας φθάσουμε όμως και στο γιατί κρίνω πως συγγενεύει το Πάθος με τον Βαρύ Ρεθεμνιώτικο. Στην ηχογράφηση αυτή του σκοπού ΒΑΡΥΣ ΧΑΝΙΩΤΙΚΟΣ (ΑΜΑΝΕΣ) - ΔΕΡΜΙΤΖΟΓΙΑΝΝΗΣ | Official Audio Release © 1996 - YouTube που προέρχεται από την ανατολική Κρήτη , με μουσική παράδοση που συγγενεύει στα Δωδεκάνησα, βλέπουμε ανάπτυξη στην πρώτη χορδή, χωρίς την εναρκτήρια ανάβαση της ρεθεμνιώτικης εκτέλεσης, ρυθμό κοντινότερο στο Πάθος παρά στο ακανόνιστο σχήμα εκείνης, και επίσης τρόπο-ύφος τραγουδιού πλησιέστερου στο Πάθος. Στηρίζω όλα αυτά σε απάντηση που έχω λάβει στην ερώτησή μου σε έγκριτο -συμφορουμιτη- Ροδίτη λυράρη για το θέμα αυτό, δεν θα το έλεγα αυθαίρετα. Όπως κι αν έχει, οι σκοποί αυτοί προέρχονται από την Μικρά Ασία απώτατα, σίγουρα όχι από την Κρήτη ή τα Δωδεκάνησα, και ενώ είναι αδύνατο να αποδείξουμε με αλάνθαστα στοιχεία τον ισχυρισμό, έχουμε αρκετές ενδείξεις.