Δεν πήγα, αλλά πολύ θα ήθελα να ήξερα πώς διασυνδέθηκε η «γενέτειρα του δημοφιλούς χορού» με μίαν ορχήστρα «παραδοσιακών οργάνων» που ναι μεν δεν ξέρω ποιά ακριβώς όργανα την απαρτίζουν, υποθέτω όμως ότι ζουρνάδες και νταούλια, τα όργανα δηλαδή που γέννησαν τον Ζεϊμπέκικο, δεν τα περιλαμβάνει.
Μιας και το ανέφερες Νίκο (άσχετα αν βρίσκω υπερβολικά αυστηρό το σχόλιό σου για την εκδήλωση), διερωτώμαι αν έχει κανείς ποτέ ακούσει, σε δίσκο/εκδήλωση/εκπομπή/οπουδήποτε, ζεϊμπέκικα με ελληνικούς ζουρνάδες και νταούλια.
Οι Τούρκοι σαφώς συνεχίζουν να τα παίζουν έτσι. Οι Έλληνες έχουμε συνδέσει τη Μ. Ασία με βιολιά και άλλα «λεπτά» όργανα, ούτια, σαντούρια κλπ. Ωστόσο, υπάρχει τουλάχιστον η υποψία (από λογοτεχνικές αναφορές αλλά και σαν εύλογη προφανής υπόθεση), αν όχι και πιο συγκεκριμένες μαρτυρίες που δεν έχω υπόψη μου, ότι και οι Έλληνες στη μ/ασιατική ύπαιθρο γλεντούσαν με ζουρνάδες και νταούλια. Υπάρχουν και κάποιες ελάχιστες ηχογραφήσεις 78 στροφών, με ζουρνάδες στην «επαγγελματικη» συμυρναίικη μουσική:
(Τα δύο τελευταία παρουσιάζουν ένα ενδιαφέρον, αλλά τα βρίσκω μάλλον ατυχείς διασκευές παραδοσιακών και, σε σχέση με τις προσωπικές μου συνήθειες, βρίσκω τον «ενορχηστρωμένο» ζουρνά μάλλον ακαλαίσθητο.)
Νίκο, δυστυχώς και εγώ δεν πήγα. Μακάρι κάποια στιγμή να ανέβει βίντεο από την εκδήλωση να πάρουμε και εμείς μια γεύση.
Πάντως αυτό που κρατάω είναι ότι υπεύθυνος της εκδήλωσης είναι ο Ευγένιος Βούλγαρης. Κατά την γνώμη μου θεωρώ ότι είναι ένας από τους λίγους που μπορεί να κάνει μια εκδήλωση με ουσία, σύμφωνα με το έργο που έχει παρουσιάσει μέχρι τώρα.
Ο Ευγένιος είναι προσωπικός μου φίλος και πλήρως ενήμερος της μεγίστης εκτίμησης που τρέφω γι αυτόν ως μουσικό και ως άνθρωπο. Με αυτό δεδομένο, πήρα το θάρρος να γράψω το παραπάνω σχόλιο. Και διευκρινίζω ότι το σχόλιο αυτό δεν αφορά την εκδήλωση καθεαυτή (που άλλωστε, δεν μπόρεσα να την δώ), αλλά την σύνδεση του προγράμματος με τις καταβολές του χορού. Αυτό επειδή ρίζες ζεϊμπέκικου χωρίς ζουρνάδες και νταούλια δεν νοούνται, απ’ τη μια, και οι ελληνικές παραδοσιακές ορχήστρες δεν περιλαμβάνουν βεβαίως τη ζυγιά αυτή, απ’ την άλλη.
Δεν χρειάζεται να διερωτηθεί κάποιος αν σε δίσκο, εκδήλωση, εκπομπή, οπουδήποτε, παίχτηκαν τα (Ελληνικά) ζεϊμπέκικα με ζουρνάδες και νταούλια. Ποτέ δεν συνέβη αυτό. Η μετάβαση από την αρχέγονη, ιεροτελεστική βέβαια φύση του ζεϊμπέκικου στην μορφή που επιτρέπει χρήση του με ορχήστρες λεπτών οργάνων και χορό σε κέντρα διασκέδασης, συνετελέσθη αποκλειστικά στη Σμύρνη και την περιοχή της, πριν την καταστροφή βεβαίως. Ως γνωστόν (δες εδώ), στην Ελλάδα ο αστικός ζεϊμπέκικος «εισήχθη» από τη Σμύρνη, αλλά προϋπήρχε βέβαια σε τοπικές παραδόσεις όπως τα Ζεϊμπέκια του Πηλίου ή της Σύρου, και στα νησιά του ανατολικού Αιγαίου και στην Κύπρο. Ποτέ όμως, είτε στην αστική, είτε στην παραδοσιακή μορφή του χορού, δεν χρησιμοποιήθηκαν ζουρνάδες και νταούλια, ενώ οι Τούρκοι σαφώς συνεχίζουν να παίζουν τα ζεϊμπέκικά τους με αυτά τα όργανα. Αν οι Έλληνες Μικρασιάτες γλεντούσαν στην μικρασιατική ύπαιθρο με ζουρνάδες και νταούλια, θα ήταν σίγουρα εξαίρεση, ειδικά όμως για τη σύνδεση των δύο αυτών οργάνων με τον αρχέγονο χορό των Εφέδων και Ζεϊμπέκων, εκεί στα βουνά του Αϊδινίου, Έλληνες Χριστιανοί μόνο ως αμίλητοι θεατές θα μπορούσαν να πάρουν μέρος σε αυτές τις τελετές.
Αυτό πώς το ξέρουμε;
α. Ζουρνάδες και νταούλια έπαιζαν λίγο πολύ σ’ όλο τον ελληνισμό. Σχετικά εκτενείς περιοχές που να μην είχαν ποτέ ζουρνάδες είναι κυρίως οι νησιωτικές, όπου το κατά κάποιον τρόπο αντίστοιχο ήταν οι τσαμπούνες και τα τουμπάκια. Όλα αυτά (μαζί και με άλλα όργανα) ελπροσωπούν το παλιό στρώμα της μουσικής. Βιολιά, κλαρίνα, σαντούρια και λοιπά όργανα ακατάλληλα για ιδιοκατασκευή εκπρσωπούν το νεότερο μουσικό στρώμα. Όταν ένα όργανο μπορείς να το κατασκευάσεις μόνος σου, θα είναι πιο συχνής αλλά πιο ανεπίσημης χρήσης. Αν το αγοράζεις από ειδικό μάστορα/έμπορο, θα είναι πιο επαγγελματικής χρήσης (έδωσες λεφτά με σκοπό να τα πάρεις πίσω). Ο ζουρνάς συνήθως κινείται κάπου στο μεταίχμιο μεταξύ επίσημης και ανεπίσημης μουσικής: παίζεται συνήθως από ειδικούς επαγγελματίες (στα πιο πολλά μέρη Γύφτους), όχι από τον κάθε ερασιτέχνη μερακλή, αλλά τον φτιάχνουν μόνοι τους και δεν έχει, στις τελευταίες μερικές γενιές, το πρεστίζ των λεπτών οργάνων.
β. Η διάκριση σε δύο στρώματα ισχύει παρόμοια και στους Τούρκους. Όπως άλλωστε στους πάντες, υποθέτω.
γ. Ο ζουρνάς και το νταούλι ήταν εξίσου διαδεδομένα και στους Τούρκους. (Γενικά ζυγιές με βάση ένα όργανο -ή δύο όμοια όργανα- στον γενικό τύπο του ζουρνά και ένα κρουστό υπάρχουν από την Ισπανία μέχρι την Ιαπωνία!)
δ. Ένα επιμέρους τούρκικο ρεπερτόριο στην περιοχή Αϊδινίου-Σμύρνης, τα ζεϊμπέκικα, ξέρουμε ότι έχει περάσει και στα όργανα νεότερου στρώματος (ζεϊμπέκικα με βιολί, κλαρίνο κλπ.), τόσο στους Έλληνες όσο και στους Τούρκους. Υπάρχουν δηλαδή δισκογραφικές και άλλες μαρτυρίες ότι ζεϊμπέκικα παίζονταν, ή και παίζονται ακόμη: από Τούρκους στον ζουρνά, από Τούρκους στα νεότερα όργανα, από Έλληνες στα νεότερα όργανα, και μόνο για Έλληνες με ζουρνά δε διαθέτουμε ασφαλή τεκμήρια. Επομένως το πέρασμα από τον τούρκικο ζουρνά στα ελληνικά νεότερα όργανα έγινε είτε με διπλό άλμα (σε άλλον λαό και άλλη ορχήστρα), είτε με τη μεσολάβηση των τούρκικων νεότερων οργάνων (πρώτα σε άλλη ορχήστρα και μετά σε άλλον λαό), είτε με τη μεσολάβηση του σχεδόν αμάρτυρου ελληνικού μ/ασιάτικου ζουρνά (πρώτα σε άλλον λαό και μετά σε άλλη ορχήστρα), είτε με πολλούς από αυτούς τους δρόμους ταυτόχρονα.
Γιατί, απ’ όλα αυτά τα ενδεχόμενα, αποκλείουμε την περίπτωση του ελληνικού μ/ασιάτικου ζουρνά; Γιατί δεν τεκμηριώνεται βέβαια, αλλά δεν το θεωρώ επαρκή λόγο.
Απ’ όλη τη δυτική Μ. Ασία, σε ό,τι αφορά την ελληνική μουσική ξέρουμε κυρίως ένα συγκεκριμένο στυλ, σχετικά ανάλαφρο, με ζεϊμπέκικα, συρτά, καρσιλαμάδες κλπ. και με βιολιά και συναφή όργανα. Όταν όμως όλη η ελληνική αγροτική ενδοχώρα χόρευε με τα παλιά όργανα, και εξίσου και η τούρκικη, το πιο πιθανό φαίνεται ότι δεν μπορεί ειδικά οι Έλληνες των περιχώρων Σμύρνης και Αϊδινίου να αποτελούσαν εξαίρεση. Απλώς δεν έγραψαν δίσκους, επειδή τα λεπτά όργανα κυριαρχούσαν στο δισκογραφικό τοπίο.
Ούτε από την υπόλοιπη Ελλάδα έχουμε πολλές ηχογραφήσεις με ζουρνάδες, γκάιντες, φλογέρες και λοιπά ταπεινά όργανα. Αργότερα ξεκίνησαν να γίνονται τέτοιες ηχογραφήσεις, πιο πολύ σε επίπεδο μουσικολαογραφικό, όχι εμπορικό. Αυτό δεν σημαίνει πως παλιότερα δεν παίζονταν αυτά τα όργανα, αντιθέτως!
Άλλωστε να θυμίσω ότι ένας άλλος κλάδος της δημοτικής μουσικής, τα μακροσκελή αφηγηματικά τραγούδια, επίσης απουσιάζει από την παλιά μ/ασιάτικη δισκογραφία. Τόσες ηχογραφήσεις, σχεδόν μόνο δίστιχα (και μάλιστα σχεδόν μόνο ερωτικά): μόνο αυτά τραγουδούσαν; Όχι, μόνο αυτά πολουούσαν σε δίσκο. Αλλά αριά και πού εντοπίζονται και κάποια στοιχεία που επιβεβαιώνουν την προφανή υπόθεση ότι και στη Μ. Ασία οι Έλληνες χωριάτες τραγουδούσαν και έπαιζαν τα ανάλογα με όλο τον κόσμο: κάποιες καταγραφές δημοτικών τραγουδιών μόνο με το στόμα, κάποιες ηχπγραφήσεις από γκάιντες και τσαμπούνες, γενικώς κάποιες μικρές μαρτυρίες παλιάς μουσικής που, κατ΄ εξαίρεση, τρύπησαν το πέπλο σιωπής που έριξε η εμπορική αστική λαϊκή μουσική της Σμύρνης και της λοιπής δυτικής Μ. Ασίας και έφτασαν ως εμάς.
Δεν είναι μόνο η δισκογραφία, είναι και η φυσική παρουσία. Ο μπαρμπα – Στάθης απ’ την Αράχωβα, με τη φουστανέλα του, τον ζουρνά του και τη συνοδεία νταουλιού ήταν εμβληματική περίπτωση, που επέζησε μέχρι τη δεκαετία ΄50 κι ας μην ηχογράφησε ποτέ. Τον θυμάμαι να παίζει, Απόκρηες, κάτω απ’ το μπαλκόνι του σπιτιού μας, Ηπείρου 17. Έχουμε πολλές καταγραφές προσφύγων που να ήρθαν απ’ τη Μικρασία με το ζουρνά τους, και να συνέχισαν να τον χρησιμοποιούν; Προσωπικά, ούτε μίαν δεν ξέρω.
Υπάρχει ένα ωραίο youtube κανάλι, που έχει πολλά βίντεο με νταούλι και ζουρνά. Εδώ είναι ένα με θαυμασίες παλιές φωτογραφίες και δύο ζεϊμπέκικα παιγμένα σε ζουρνά. Βέβαια, αυτά δεν είναι όπως οι παραδοσιακές zeybek μελωδίες της Τουρκίας, ούτε έχουν σχέση με τις παραδόσεις των Μκρασιατών Ελλήνων.
Έχω την εντύπωση ότι οι ζυγιά με ζουρνά και ντούλι είναι ακόμα αγαπημένη στα χωριά των Σερρών, μαζί με την ποντιακή λύρα εκεί που εγκαταστάθηκαν Πόντιοι. Φέτος το καλοκαίρι βρέθηκα σε γλέντι που οργανώθηκε από τοπικό χορευτικό σύλλογο, και το νταούλι και ο ζουρνάς κυριαρχούσαν όλο το βράδυ.
Ούτε εγώ ξέρω. Αλλά δε θα ήταν απίθανο να υπάρχουν (οι άνθρωποι, όχι οι καταγραφές) και εγώ να μην το ξέρω: Τους ποντιακούς ζουρνάδες που συνεχίζουν να παίζονται λίγο μεν, αλλά αδιαλείπτως από πριν το '22, πόσοι τους ήξεραν πριν την έξαρση του «παραδοσιακού» γύρω στο 2000; Ο μέσος Έλληνας ακροατής, ούτε τώρα δεν τους ξέρει. Πόσο μάλλον τα ποντιακά κλαρίνα, βιολιά, τσαμπούνες, ακορντεόν, μέι. Και σκέψου ότι οι Πόντιοι αποτελούν μια τεράστια κοινότητα που διατυμπανίζει με κέθε τρόπο την ποντιακότητά της: όλοι ξέρουν πώς περίπου ακούγεται η ποντιακή μουσική, όλοι έχουν δει ποντιακά χορευτικά να κλέβουν κάθε χρόνο την παράσταση, κι ας είναι τα ποντιακά μια μουσική που απευθύνεται 99% από Ποντίους σε Ποντίους, αντίθετα από τα (διτικο)μικρασιάτικα που ανήκουν στο «γενικό» ρεπερτόριο.
Το ίδιο και με τις μικρασιάτικες τσαμπούνες των Σωκίων (σήμερα = Κύργια Δράμας), που παίζονται ακόμη σήμερα, έναν αιώνα μετά την Ανταλλαγή: προσωπικά δεν τους ήξερα μέχρι το 2010 περίπου που αποφάσισαν να βγάλουν ένα σιντί με τον πολιτιστικό τους σύλλογο, ενώ εκείνη την περίοδο ήμουν βουτηγμένος στην έρευνα για την τσαμπούνα και πίστευα ότι έχω ξετινάξει κάθε σχετική πηγή και μαρτυρία.
Άλλωστε, και σε περιοχές που δεν προσφυγέψαν διατηρήθηκαν όργανα που δεν τα ξέραμε. Που δίνουν την υπόνοια ότι θα υπάρχουν κι άλλα που δε διατηρήθηκαν.
Θα μου πεις: με την ίδια λογική συζητάγαμε μιαν άλλη φορά αν υπήρχε λύρα στην Κύπρο. Είχαμε καταλήξει, τουλάχιστον εγώ, ότι η απουσία κάθε μαρτυρίας για ύπαρξη αυτού του οργάνου δεν επαρκεί να αποδείξει ότι δεν υπήρξε, ότι σύμφωνα με κάθε λογική θα μπορούσε να έχει υπάρξει, και μένει ακόμη να αποδειχτεί αν τελικά υπήρχε ή όχι. Αλλά τέλος πάντων η Κύπρος είναι νησί, θάλασσα γύρω γύρω, πόσα κρυφά μυστικά να φυλάει; Ενώ η Μ. Ασία είναι αχανής, έχει περάσει ξεριζωμό και ανακάτεμα, και χίλια πράγματα είναι δυνατόν να χάθηκαν μέσα στον ένα αιώνα των εντελώς καινούργιων ζυμώσεων.
Τέλος, να προσθέσω ότι υπάρχει τεράστιος πλούτος ανέκδοτων καταγραφών από εποχές πιο γόνιμες, δεκ. 50-70, σε αρχεία όπως του Σ. Καρά ή του ΚΕΕΛ, που δεν ξέρουμε τι θα μπορούσαν να αποκαλύψουν…
Η λύρα έχει όντως καθιερωθεί ως το κατεξοχήν όργανο της ποντιακής μουσικής στην κοινή αντίληψη. Όμως, στα ποντιακά γλέντια που πηγαίνουμε εδώ στη Στοκχόλμη έχει πάντα ένα αρκετά μεγάλο κομμάτι με κλαρίνο. Υπάρχουν και σύγχρονοι Πόντιοι κλαριντζήδες που είναι “φίρμες” στους ντόπιους και στους απόδημους Ποντίους (τουλάχιστο σ’ αυτόυς που ακόμα κρατάνε την παράδοση!). Στην περιοχή του Καρς ήταν το κυρίαρχο όργανο, όπως σίγουρα ξέρεις και εσύ:
Και ένας Πόντιος ζουρνατζής, για να μη βγούμε εντελώς εκτός θέματος!
