Ένα βασικό πρόβλημα που βρήκα στο άρθρο του Πένανεν είναι ότι, ενώ θέλει να ξαναορίσουμε το Σμυρναίικο, να ξαναορίσουμε το ρεμπέτικο κλπ., ο ίδιος χρησιμοποιεί ως κεντρική την έννοια οθωμανικό χωρίς να την ορίσει.
Μαζί σου , κι εγώ τα ίδια. Και συμπληρώνοντας -ελπίζω- την σκέψη του pepe, το προφανές είναι ότι υπήρχε σμυρνέικη σχολή, σμυρνέικη μουσική. Ότι όνομα και να πάρει αυτή τα χαρακτηριστικά της υπάρχουν. Για να ζυμωθεί κάτι, με κάτι άλλο πρέπει πρώτα να υπάρχει.
Περισσότερο χωλαίνει η ονομασία μεταγενέστερα. (Η ονομασίες γενικότερα χαλάνε την δουλειά-την συνεννόηση μας-)
Και να ρωτήσω, pepe, με βάση αυτά τα δυο τραγούδια που αναφέρεις, το στύλ του “Σμυρναίικου” στην Ελλάδα πόσο άλλαξε σε σχέση με εκείνο της Σμύρνης ή της Πόλης; Ρωτώ για να δούμε αν τελικά η ταμπέλα υπάρχει σωστά ή όχι.
Ίσως θα πρέπει να ξαναδιαβάσω την εργογραφία του Πένανεν (και δεν είναι λίγη…). Πάντως, όπως είπα στο #2:
Τον όρο “Ρεμπέτικα” στον οποίο τσουβαλιάζονται μάγκικα, κουτσαβάκικα, πολίτικα, σμυρναίικα, πειραιώτικα και μεταπολεμικά ρεμπέτικα καθώς και παλαιά λαϊκά, τον καθιέρωσε ο Πετρόπουλος με το βιβλίο του. Οι λόγοι δεν ήταν εθνικιστικοί, αφού για τον άσχετο κοσμάκη ο όρος ρεμπέτικο θεωρείται (ενώ δεν είναι) τουρκικής προέλευσης (τον ίδιο τον Πετρόπουλο, δεν τον απασχόλησε τίποτα). Σήμερα βρισκόμαστε σε μία φάση όπου κάποιοι (μεταξύ των οποίων και εγώ) ψάχνονται για καθιέρωση διαφορετικών όρων, με πολυσυλλεκτικό γενικό όρο “Αστικό Λαϊκό τραγούδι”. Τα Σμυρναίικα ονομάστηκαν έτσι γιατί η λαϊκή μουσική του μεσοπολέμου, που άνθισε από τη δεκαετία 1920 μέχρι το ξεκίνημα του δεύτερου παγκόσμιου, διαμορφώθηκε σε μεγάλο βαθμό από καλλιτέχνες που ήρθαν από τη Σμύρνη και γενικότερα από πρόσφυγες.
Ο ισχυρισμός του Πένανεν (Διόνυσος, #5)
Θεωρεί ότι επειδή οι περισσότεροι ήταν από την Πόλη (Σκαρβέλης κ.α.) και τα τραγούδια αυτά λεγότανε στην Πόλη κυρίως, ο όρος Σμυρναίικα έχει εθνικιστικό περιεχόμενο γιατί επιχειρεί να ελληνικοποιήσει λαϊκή οθωμανική μουσική, ως επι το πλείστον.
πρώτον, χρησιμοποιεί λανθασμένα στοιχεία: οι περισσότεροι ήρθαν από τη Σμύρνη, όχι από την Πόλη και δεύτερον, η “σχολή” του Σμυρναίικου συνδέθηκε (σωστά) με τους πρόσφυγες, που ελάχιστοι ήταν Κων/λίτες (Η Κων/λη εξαιρέθηκε από την ανταλλαγή πληθυσμών). Τρίτον (που δεν το λέει ο Πένανεν), τα “γεννημένα” στη Σμύρνη (αστικά) τραγούδια είναι λίγα, σχετικά με εκείνα που γράφτηκαν και δισκογραφήθηκαν αργότερα στην Αθήνα. Τώρα, “λαϊκή” Οθωμανική μουσική δεν υπήρξε (το υπεννόησε και ο Περικλής), ενώ φυσικά υπήρξε λαϊκή τουρκική μουσική. Και η δεύτερη, όπως και τα Σμυρναίικα (με κεφαλαίο, είναι όρος) χρησιμοποιούν πολλά στοιχεία από την Οθωμανική μουσική. Όμως το κυριώτερο είναι ότι ένα είδος τέχνης που ο / οι δημιουργοί του δεν φρόντισαν οι ίδιοι να το ονοματίσουν, όνοματίζεται σύμφωνα με τυχαία συμβάντα που γίνονται τελικά γενικώς αποδεκτά και αυτό ακριβώς συνέβη με τα Σμυρναίικα, ανεξάρτητα από το πότε ακριβώς τους αποδόθηκε αυτό το όνομα. Και οπωσδήποτε, όπως είπα και στο #6
Αυτή είναι η πάγια θέση των Τούρκων εθνομουσικολόγων. Λένε ακριβώς ότι τα τραγούδια αυτά θα έπρεπε να λέγονται Πολίτικα, αφού εκεί ήταν το μουσικό κέντρο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ο αντίλογος είναι ότι μιλάμε για λαϊκά δημιουργήματα, φυσικά υπό πολυπολιτισμικές συνθήκες και έντονη επιρροή από την μουσική ince saz της Πόλης, αλλά δημιουργημένα σχεδόν αποκλειστικά από Έλληνες (πρόσφυγες ή ανταλλαγέντες) στην Αθήνα, με το Τουρκικό στοιχείο να απουσιάζει παντελώς από τη δημιουργία αυτή. Οι ρίζες τους ήταν και στην Πόλη, αλλά κυρίως στη Σμύρνη από όπου ήταν και η πλειοψηφία των δημιουργών και ερμηνευτών και όπου η μουσική ζωή ήταν εντονώτερη όσον αφορά το ελληνικό στοιχείο. Άλλο λαϊκή οθωμανική μουσική (τον όρο αυτόν δεν τον ξέρω, ξέρω μόνο για κλασική οθωμανική μουσική και λαϊκή τουρκική μουσική) και άλλο λαϊκή μουσική των ελληνόφωνων οθωμανών πολιτών στις πόλεις Κων/λη και κυρίως Σμύρνη.
Βέβαια, υπήρξε μέγιστη μουσική όσμωση μεταξύ Πόλης και Σμύρνης, όπως ανέφερα και στο #24
“Αερογέφυρα” πάντως μεταξύ Κων/λης και Σμύρνης υπήρξε, και ήταν και μεγάλη: μόνο και μόνο η Εστουδιαντίνα Σιδερή ή του Αριστείδη, που στη Σμύρνη έγινε “Τα πολιτάκια” φτάνει για να το αποδείξει αυτό. Και υπήρξαν και πολλοί μουσικοί από την Πόλη που ήρθαν, την εποχή της καταστροφής / ανταλλαγής ή λίγο νωρίτερα, στην Αθήνα. Αυτό συνεχίστηκε και πολύ αργότερα, με τον Μητσάκη και αργότερα τον Τσαουσάκη και άλλους, που μπορεί να μου διαφεύγουν.
αλλά, περιπτώσεις όπως η “Εστουδιαντίνα Τα Πολιτάκια” δεν ήταν γνωστές στο τότε (και τώρα) ευρύ κοινό. Και όπως λέει και η Ελένη στο #25
Νομίζω πως δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι σήμερα μιλάμε για «σμυρναίικα» τραγούδια και όχι για «πολίτικα».
Η ανάγκη να διασκεδάσει μια αρκετά σημαντική σε πλήθος εύπορη τάξη Σμυρνιωτών, εμπόρων κυρίως, που είχε στα χέρια της ζεστό χρήμα και διάθεση να το ρίξει έξω, δημιούργησε τις μαντολινάτες και τους μουσικούς συλλόγους της Σμύρνης, οι οποίοι και δίδαξαν τους εκκολαπτόμενους μουσικούς, αλλά κυρίως τα μουσικά στέκια, τα κέντρα διασκέδασης, τα οποία οι υπάρχουσες αναφορές ανεβάζουν σε δυο δεκάδες, και τα οποία ήταν γεμάτα από θαμώνες, και όχι μόνο από Σμυρνιούς.
Βέβαια, όπως επισημαίνει και ο Άγης στο #35
ναι μεν επικρατεί σ’ εμάς ο όρος σμυρναίικα, αλλά είναι αρκετά και τα “πολίτικα” που καταγράφονται έτσι από τον τίτλο τους.
Όμως, έχει από παλαιότερα επικρατήσει ο όρος “Πολίτικα” για τα λόγια τραγούδια 18ου και 19ου αιώνος (τα και λεχθέντα “Φαναριώτικα”) που τυπώνονται και εκδίδονται στην Πόλη και είναι διαφορετικού ύφους αλλά, παρά ταύτα, στον ύστερο 19ο και τον 20ό αιώνες ονομάζονται “Πολίτικα” κάποια τραγούδια, συνήθως οργανικά της λατέρνας, που και αυτά είναι άλλο είδος.
Συνοψίζοντας, θα έλεγα ότι η κεντρική ιδέα του Πένανεν “οι Έλληνες εθνικοποίησαν τα τραγούδια των προσφύγων μουσικών της Αθήνας (εκείνων που ασχολήθηκαν με την σύνθεση και τη δισκογράφησή τους), που ήταν οθωμανικού ύφους, για λόγους εθνικισμού” δεν στέκει και θα έπρεπε να βρεθεί κάποιος ερευνητής (αν αυτός δεν θα είναι Έλληνας, ακόμα καλύτερα) να τον αντικρούσει. Τα τραγούδια αυτά τα ονομάσαμε Σμυρναίικα (δυστυχώς ο όρος δεν έχει όμως επικρατήσει ακόμα πλήρως) γιατί έτσι έτυχε, από τις συγκυρίες που επισημαίνονται παραπάνω. Μένει να ψάξουμε εδώ να βρούμε πότε τελικά επικρατεί (όσο επικρατεί) ο όρος Σμυρναίικα για τα τραγούδια αυτά, αλλά αυτό είναι βεβαίως άλλο θέμα. Εκείνο που είχα επισημάνει νωρίτερα, ότι πιθανά ο στίχος “τα σμυρναίικα τραγούδια ποιός σου τα ΄μαθε” του Π. Θαλασσινού καθιέρωσε τον όρο, ήταν λάθος, νομίζω: ο Θαλασσινός υπονοεί τα λαϊκά μικρασιάτικα, όχι τα τραγούδια της “λόγιας Σμυρναίικης Σχολής της Αθήνας”.
Σε ευχαριστώ για τα καλά σου λόγια και τα ανταποδίδω! Όσο για τον Περικλή, μας εμπνέει όλους νομίζω, με τις πληροφορίες που μας δίνει και με τους προβληματισμούς του, που μας κάνουν να εμβαθύνουμε κι εμείς.
Εύα
Να μια πληροφορία σοκ!
Επίσης, αν όχι σοκ, σίγουρα κατάπληξη μου προκάλεσε η (προφανής ωστόσο) επισήμανση του Νίκου Π. ότι η κατάταξη του Πετρόπουλου σε τραγούδια χασικλήδικα, του Χάρου, της φυλακής κλπ. ακολουθεί το μοντέλο του Ν.Γ. Πολίτη. Τον οποίον παρά ταύτα νομίζω ότι ο Πετρόπουλος κάπου τον είχε περιλάβει και τον έλουζε με τη γνωστή του αβρότητα…
Μήπως ξέρουμε και την προέλευση της διάκρισης σε σμυρναίικη και πειραιώτικη σχολή;
Εν πάση περιπτώσει, τόσο η παρούσα συζήτηση όλη μαζί όσο και οποιαδήποτε γενικώς αναφορά σε κατηγοριοποιήσεις αναδεικνύει το μόνιμο πρόβλημα, ότι καμία κατηγοριοποίηση δεν είναι πλήρης. Για παράδειγμα, εγώ μπήκα σ’ αυτή την κουβέντα χωρίς να έχω σκεφτεί κάτι που μου 'ρθε αργότερα: όταν λέμε «γιατί τα σμυρναίικα λέγονται σμυρναίικα» εννοούμε τα σμυρναίικα ρεμπέτικα ή τα υπόλοιπα σμυρναίικα; Ή όλα μαζί; Τα σμυρναίικα ρεμπέτικα θεωρούνται υποσύνολο των ευρύτερων σμυρναίικων;
Ο Μπ. Ακσόι, στο άρθρο που παραπέμψατε πιο πάνω, επισημαίνει κι αυτός τέτοια ταξινομικά προβλήματα, φτάνοντας κατά τη γνώμη μου σε κάποια υπερβολή. Λέει:
In the existing literature on rebetiko it is not easy to discern precise differences between related genres such as smyrneika (Smyrna / Izmir style), nisiotika (the style of the islands) and amanedhes (the form of vocal improvisation known as “gazel” in Ottoman music). Moreover, in the CDs released in Greece and other countries one often finds the examples of still other genres, such as hasapiko (dance music), laika (Greek urban folk music) and dimotika (Greek rural folk music).
Εντάξει, ο αμανές είναι μία σαφής μουσική φόρμα. Το χασάπικο είναι ένας χορευτικός όρος που έχει επεκταθεί και σε μουσικό, δηλώνοντας ένα ρυθμό. Δε βλέπω γιατί θα έπρεπε να μας μπερδεύει.
Από πολλές μεριές φαίνεται ότι η ορολογία είναι ανεπαρκής. Αλλά τι να κάνουμε; Μπορούμε, αν οι κκ. Πένανεν, Ακσόι και τυχόν άλλοι επιμένουν, να ξαναορίσουμε τα ρεμπέτικα, αλλά ας μην ελπίζει κανείς ότι θα πετύχουμε τον 100% τέλειο ορισμό. Κάποια παρανόηση πάντα θα χωράει. Δεν ξέρω αν υπάρχει κανένα άλλο δημιούργημα του ανθρώπινου πνεύματος που να μπορεί να χωρέσει σε αδιαμφισβήτητες κατηγοριοποιήσεις.
Όπως έχω γράψει ξανά, είμαι αντίθετος στο κλισέ «δε μας αρέσουν οι ταμπέλες». Εμένα η ταμπέλα «ρεμπέτικα» στο ράφι ενός δισκάδικου ή η επικεφαλίδα «ρεμπέτικα» στη σελίδα του Αθηνοράματος για τις ταβέρνες με εξυπηρετεί πρακτικά. Σε κάποια από αυτές τις ταβέρνες, κάποια στιγμή μέσα στις 3-4 ώρες του προγράμματος, θα ακουστεί κι ένα τραγούδι που εγώ για χίλιους δυο καρατεκμηριωμένους λόγους δεν το θεωρώ ρεμπέτικο. Θα επιζήσω.
Φυσικά, η αμφισβήτηση της δεδομένης γνώσης είναι γόνιμη και οδηγεί σε πρόοδο. Αλλά από την άλλη, ένας εδραιωμένος επικοινωνιακός κώδικας του τύπου «ρεμπέτικα = περίπου αυτό» αποτελεί ένα γεγονός με τη δική του αξία.
Αμφιβάλλω, άρα σκέπτομαι, άρα υπάρχω. Ρεμπέτικα μπορεί να μην υπάρχουν, ούτε σμυρναίικα, ούτε έλληνες και τούρκοι, αλλά τουλάχιστον υπάρχει ο Πένανεν.
Τι να σου πω ρε φίλε… Όταν λες Σμυρναίικο, …;
Περικλή, δεν ήσουν μαζί μας όταν πριν λίγα χρόνια, ασχοληθήκαμε για κάποιο διάστημα με το θέμα της κατάταξης και της ονοματολογίας. Δες σε αυτό εδώ το θέμα, ίσως βρεις πληροφορίες που να έχουν ενδιαφέρον.
Δυστυχώς η προσπάθεια αυτή εγκαταλείφθηκε, κυρίως γιατί γρήγορα είδα ότι ο κόσμος άλλα, πιο πιασιάρικα θέματα γούσταρε να συζητάει και είπα “δεν πειράζει, θα συνεχίσω μόνος μου”. Άλλο αν από τότε μέχρι σήμερα, τίποτα δεν έχω κάνει…
Έριξα μια ματιά, ευχαριστώ Νίκο. Εκεί μέσα βρήκα πολλές αξιόλογες σκέψεις, από διάφορους συζητητές, μερικοί εκ των οποίων μάλλον δεν μπαίνουν πια στο φόρουμ.
Πάντως κάνω τη σκέψη ότι αν ένας άνθρωπος μόνος του ξεκινήσει να λύσει ένα τέτοιο ζήτημα, η πρώτη του δουλειά θα είναι να συγκεντρώσει το υλικό του. Σε πραγματική μορφή φυσικά (τραγούδια - κείμενα), όχι παραπομπές. Αν δεν είναι ένας αλλά πολλοί, θα πρέπει όλοι να τα έχουν όλα από κοινού. Αυτό από μόνο του είναι μια δυσκολία αρκετή για να σταματήσει την προσπάθεια στη μέση. Σ’ όλη τη συζήτηση επανέρχεται το μοτίβο:
Α: Ο Χ έχει πει…
Β: Πού το είπε;
Ε, πώς να προχωρήσεις μετά.
Ύστερα, μία κατάταξη, ιδίως αν φιλοδοξεί να είναι καλύτερη από μια άλλη, πρέπει να θέτει σαφή κριτήρια. Χωρίζω τα τραγούδια σε κατηγορίες βάσει μουσικών χαρακτηριστικών; Στιχουργικών; Εποχής; Περιοχής; Κοινωνιολογικού συμφραζομένου; Άλλο; Συνδυασμού κριτηρίων;
Πρέπει να ληφθεί υπόψιν και το γεγονός ότι μιλάμε μεν για μια ζωντανή (κάποτε) προφορική παράδοση, την οποία όμως γνωρίζουμε μόνο μέσα από το φίλτρο της δισκογραφίας. Αυτό δεν είδα βέβαια να το αγνοούν όσοι συζητούσαν, αλλά ούτε είδα και μια οργανωμένη προσπάθεια να αποκρυπτογραφηθούν όσα κρύβονται πίσω από τον παραμορφωτικό φακό της δισκογραφίας.
Αφετέρου, μια συζήτηση σε φόρουμ -και όχι σε επιστημονικό συνέδριο- είναι πιο προσβάσιμη σε πολλούς, οι οποίοι μπορεί να μην έχουν τεράστια κόρπους οργανωμένου υλικού ή άρτια μεθοδολογικά συστήματα, ρίχνουν όμως απόψεις και προβληματισμούς.
Οπότε τελικά δε μένει παρά μια γόνιμη, ενδιαφέρουσα αλλά όχι τελειωτική συζήτηση. Είμαι βέβαιος ότι ο μελλοντικός ερευνητής που θα αποφασίσει να τα βάλει κατά μέτωπον με αυτό το πρόβλημα δε θα παραλείψει να ψάξει το φόρουμ. Τότε αυτή η συζήτηση θα του φανεί χρήσιμη.
— Νέο μήνυμα προστέθηκε στις 16:43 ::: Το προηγούμενο μήνυμα δημοσιεύθηκε στις 16:26 —
Χμ…
Επειδή το «έριξα μια ματιά» ήταν κυριολεκτικό, μετά την ανάρτηση του παραπάνω έριξα κι άλλη μία και πρέπει να πω ότι βρήκα πολύ περισσότερα απ’ όσα ανέφερα εδώ. Όντως διανύθηκε πολύς δρόμος.
Χμ, έλα μου ντε…
Αν ήξερα θα βοηθούσα την κουβέντα…
Καταλαβαίνω το ύφος που το γράφεις, και ερχόμαστε σε όσα έγραψε ο κ.Νίκος.
Αποκαλύπτω για πρώτη φορά ότι, πριν ανοίξω τη συζήτηση για το “Τι ονομάζουμε σήμερα Ρεμπέτικο τραγούδι”, ονειρευόμουνα ένα πανελλήνιο συνέδριο με θέμα “Το ελληνικό Αστικό Λαϊκό τραγούδι: ιστορία, είδη, κατάταξή τους, ιδιαιτερότητες” ή κάτι παρεμφερές. Θέλοντας να αρχίσω τις πρώτες διερευνητικές επαφές μπήκα στη διαδικασία του ανεκδότου “-ρε, δεν πάς στο διάολο, κι εσύ και ο γρύλος σου;” και δεν τις πραγματοποίησα. Είπα τότε να κάνω μία δοκιμή, μήπως το “καυτό” θέμα της κατάταξης των επί μέρους ειδών μπορεί, δίκην παραδείγματος, να τεθεί σε βάση συλλογικής διερεύνησης, αφού διαθέτουμε τη μεγαλύτερη παγκοσμίως (αριθμητικά αλλά και σε άλλες παράλληλες παραμέτρους) κοινότητα φίλων του αστικού λαϊκού τραγουδιού, αμυδρά έστω οργανωμένη. Θα ήταν, αν πράγματι ακολουθούσε ένα συνέδριο, ίσως η πρώτη φορά όπου ένα θέμα το πραγματεύτηκε μία “ομάδα ευρείας λαϊκής βάσης” και όχι ένα μεμονωμένο άτομο. Δεν βόδωσε. Το μέλλον είναι πάντως ανοιχτό.
Νίκο, νομίζω ότι η ιδέα σου ήταν πολύ καλή και ο κόσμος του “ρεμπέτικου” περιμένει ένα τέτοιο συνέδριο. Μη ξεχνάς ότι αν εξαιρέσουμε κάποιες σποραδικές αναφορές και συζητήσεις του παρελθόντος, συστηματικά και “επιστημονικά” μόνο τα τελευταία χρόνια έχουν αρχίσει να ασχολούνται στη χώρα μας με το θέμα. Ωστόσο και η όλη συζήτηση μέσα στο φόρουμ νομίζω ότι βοήθησε πολύ για την κατανόηση των προβλημάτων κατάταξης και ορισμού του ρεμπέτικου και φώτισε πολλές από τις “παρανοήσεις” που επικρατούν σχετικά με την προέλευση και το περιεχόμενο του “ρεμπέτικου”.
Ναι Πέλη μου, καλή ήταν η ιδέα και σε ευχαριστώ πολύ, αλλά όπως είπα παραπάνω, …δε βόδωσε…
αλλά… τώρα το βλέπω, η χρήση εισαγωγικών στη λέξη “ρεμπέτικο” με χαροποιεί ιδιαίτερα!
Παραπάνω όμως είπες και:
Αλίμονο κι αν δεν ήτανε!..
Άρα, όχι δε βόδωσε: απλώς δε βόδωσε προς το παρόν. Η ιδέα παραμένει. Γιατί να μην υλοποιηθεί; Η Ύδρα (που μόνο εκ του μακρόθεν την έχω ακουστά) βλέπω ότι γινόταν μέχρι και το 2010. Δεν ξέρω τι έγινε φέτος, ίσως κάτι πολύ πρόσφατο που δεν εχει περαστεί ακόμα στην ιστοσελίδα, ίσως τίποτε. Πάντως δεν προκύπτει να έχει καταργηθεί.
Αν όχι στην Ύδρα, ίσως σε κάποιο άλλο πλαίσιο. Δεν έχω κάτι στο νου μου, αλλά δρόμοι βρίσκονται.
Το συνέδριο είναι καλή ιδέα, γιατί συμμετέχουν πολλοί, οπότε υπάρχει η δυνατότητα να μην πιάσει κανείς το συνολικό θέμα αλλά καθένας μια πτυχή του. Τα περίφημα σμυρναίικα για παράδειγμα, είναι μια πτυχή όπου υπάρχει ήδη αρκετή προεργασία. Δεν έχει δοθεί κάποια λύση που να ικανοποιεί όλους, αλλά έχει γίνει πρόοδος. Άλλες πτυχές θα μπορούσαν να είναι: ομάδες τραγουδιών που μοιάζουν να συνιστούν είδη και κατηγορίες (θέμα: τελικά τα Χ είναι είδος; πώς οριοθετείται), προτάσεις για την ορθή ανάγνωση της δισκογραφίας και των άλλων πηγών όπως οι σκόρπιες αναφορές στη λογοτεχνία και τον τύπο, και δεν ξέρω πόσα άλλα. Και το αρχικό ερώτημα ας μείνει αναπάντητο. Μη βιαζόμαστε: ο δρόμος για τη διερεύνηση γενικών ζητημάτων περνάει από τις μονογραφίες.
Κάποιες σκέψεις σχετικά με τα όσα ειπώθηκαν.
Υπάρχουν αρκετοί λόγοι για τους οποίους καθιερώθηκε – και πολύ σωστά, μάλιστα – ο όρος «Σμυρνέικο» τραγούδι.
Το «Σμυρνέικο» τραγούδι νομίζω πως πρέπει να το δούμε ως σύνολο: μαζί και τα λαϊκά μικρασιάτικα - μια και αυτά «Σμυρνέικα»
[«Σμυρνέικα», γιατί η Σμύρνη, έστω και ανεπίσημα αναγνωρίζεται ως πρωτεύουσα του μικρασιατικού κόοσμου]
χαρακτηρίζονται – όπως και τα δημιουργήματα των Μικρασιατών δημιουργών, μετά το 1922].
Δεν έχει να κάνει με καμιά εθνικιστική διάθεση, όπως υποστήριξε ο Πένανεν, στον οποίο εντοπίζω άλλο ένα λάθος σημαντικό: για να αποφανθείς για την ορθότητα ή όχι της ονοματολογίας ενός είδους τραγουδιού, οφείλεις να κάνεις μια στοιχειώδη μελέτη του χώρου αλλά και των συγκυριών εκείνων, υπό τις οποίες δημιουργήθηκε ένα πολιτισμικό αγαθό.
Γενικά, άλλη η κατάσταση που διαμορφώθηκε στη Μικρασία, όπου
-
το ελληνικό στοιχείο είναι ανθηρότατο σε όλους τους τομείς, οικονομικούς και παραγωγικούς
-
απολαμβάνει μια πρωτόγνωρη ελευθερία δράσης, με διατάγματα, «Εθνικούς κανονισμούς» κ.λπ.
-
είναι και πλειοψηφία (σε αντίθεση με την Πόλη)
-
αποτελεί πέρασμα εμπορικό, προσωρινό ή μόνιμο προορισμό για μια πλειάδα Ελλήνων (Πελοποννήσιων, Χιωτών, Κρητικών, Μυτιληνιών, Κων/πολιτών…) οι οποίοι αφήνουν το στίγμα τους στη μουσική σκηνή της Σμύρνης.
-
Στη Σμύρνη (και δευτερευόντως στην Πόλη) δημιουργείται ένας σημαντικός και πολυσχιδής πολιτισμός, αν και σε καθεστώς υποδούλωσης. Δείγματά του, σε ό, τι αφορά στη συζήτησή μας, εστουδιαντίνες (6 διαθέτει η Σμύρνη, 1 η Πόλη, και μάλιστα η μοναδική αυτή εγκαθίσταται αργότερα μόνιμα στη Σμύρνη), μουσικές ταβέρνες, μουσικά καφενεία, μπυραρίες, ουζάδικα, οργανοπαίκτες και τραγουδοποιοί, είτε επαγγελματίες είτε ημιεπαγγελματίες, βεγγέρες, εσπερίδες, δεξιώσεις…
-
Στη Σμύρνη συναντήθηκαν ιδιώματα τραγουδιού χιώτικα, πολίτικα, πελοποννησιακά, κρητικά, μυτιληνέικα, γιαννιώτικα κ.λπ., όσον αφορά στο ελληνικό ρεπερτόριο. Σε πρώτη φάση αυτά απλά συνυπήρξαν, σε δεύτερη, οι παιχνιδιάτορες τα συγκέντρωναν π.χ., στα πανηγύρια και τα παρουσίαζαν μαζί, για να ικανοποιήσουν το πολυπληθές κοινό τους και σε μια τρίτη, επιτεύχτηκε η συγχώνευση στοιχείων από τις παραδόσεις αυτές, έτσι ώστε να διαμορφωθεί το «Σμυρνέικο» μουσικό είδος. Από εκεί και πέρα, οι μουσικοί έπρεπε να γνωρίζουν, επίσης, από γερμανικά βαλς έως καρσιλαμάδες, «ιταλικές καντσονέτες, γαλλικές μελωδίες του συρμού, ρουμάνικες χόρες με σέρβικους σκοπούς και τούρκικα σαρκιά», και έως αμανέδες και γύφτικους χαβάδες. Η επιμειξία τόσων διαφορετικών ιδωμάτων τραγουδιού έφερε εκείνο που θα ονομάζαμε «Σμυρνέικο» ιδίωμα.
-
Από την αφήγηση της Αγγέλας νομίζω πως φαίνεται ότι η Σμύρνη αποτέλεσε μήτρα μουσικής για τον ελληνισμό. Γι αυτό ίσως από το 1860 που - οι πρώτες κομπανίες σμυρνιώτικες (και πολίτικες) - έρχονται στη χώρα μας, τυχαίνουν τέτοιας αποδοχής: είναι γνωστοί στʼ αυτιά οι ήχοι, και όχι μόνο των ταξιδευτών. Πιστεύω ότι από το 1922 έως το 1940 (περίπου) η κυριαρχία του μικρασιάτικου τραγουδιού, απλά, επιβεβαιώθηκε. Οι Σμυρνιοί πρόσφυγες, στη μετέπειτα δημιουργία τους, αναπροσάρμοσαν τη θεματολογία τους και το μουσικό τους ύφος, στις νέες απαιτήσεις.
-
Η Μπασμά Ζερουαλί λέει για το «Σμυρναίικο μινόρε» ότι είναι απόδειξη της κοσμοπολίτικης μουσικής συμπεριφοράς της Σμύρνης που ενώνει Δύση και Ανατολή και ότι «…σ’ αυτό τό κομμάτι ανιχνεύονται: α) ο ρυθμός χαμπανέρα, του συρμού στο Παρίσι της εποχής, β) αραβοανδαλουσιανή μελωδική γραμμή, γ) δομή ανατολίτικου αμανέ, δ) μουσική προφορά ψάλτη και ε) τελειώματα με το ρουμανικό ρυθμό χόρα. Οσο για τον στίχο, είναι ιαμβικός 15σύλλαβος…».
Γενικά, για οθωμανική μουσική κληρονομιά, όπως λέει ο Πένανεν, δεν βρίσκω εγώ, τουλάχιστον, κάποια μαρτυρία.
Αν ο στόχος μας, πάντως, ήταν «εθνικιστικός» και μόνο, πιστεύω πως τότε ήταν που θα προβάλλαμε το Πολίτικο τραγούδι και όχι το Σμυρνέικο.
Εντάξει, η πίκρα των χαμένων πατρίδων, ο ξεριζωμός κ.λπ., αλλά η Βασιλεύουσα είχε (και έχει) άλλη αίγλη…
Όχι, όντως κάτι υπάρχει και είναι φυσιολογική ανέλιξη. Όλοι οι κορυφαίοι συνθέτες της Σμύρνης ήξεραν πολύ καλά την “κλασική” όπως τη λένε οι Τούρκοι Οθωμανική μουσική και έγραψαν και ανάλογα κομμάτια. Αλλά και οι υπόλοιποι μουσικοί καθώς και οι ερμηνευτές ήξεραν άριστα να ελίσσονται στο ιδίωμα αυτό. Τραγούδια όπως η Πασαλιμανιώτισσα, η Πριγκιπιώτισσα ή η Δραπετσώνα του Τούντα, αλλά και το Φονιάς θα γίνω του Βαϊνδιρλή, ο μελλοθάνατος του Ασίκη, ο μεθυσμένος του Ογδοντάκη, το βάσανο του φθισικού του Λεονταρίδη και τόσα πολλά ακόμα ήταν 100 % πρωτότυπες συνθέσεις που ακολούθησαν το ύφος του φασίλ. Όλοι αυτοί οι καλλιτέχνες, με το ένα πόδι πατούσαν στη Δύση και με το άλλο στην παλατιανή παράδοση της Πόλης, γι αυτό και η ιδιαιτερότητα του Σμυρναίικου είδους.
Φυσικά δεν θα αποδεχτούμε την άποψη κάποιων, ότι “τα λεγόμενα σμυρναίικα είναι απλά προσαρμογή της τουρκικής μουσικής με ελληνικό στίχο”.
Μια μικρη διορθωση μονο
ο Μελλοθανατος του Ασικη ειναι πληρης αντιγραφη απο το Ninni του Ηaffiz Burhan η παλιοτερη εκτελεση ακομα του ιδιου κομματιου με τιτλο Μurat kenarinda απο τον Αgyazar efendi ,πιθανως πολιτικη μελωδια αφου ολοι αυτοι που το τραγουδησαν ειναι πολιτες
Δικη μου αποψη ειναι οτι δεν μπορουμε να ξερουμε ακριβως τι ειναι σμυρνεικο και τι πολιτικο παρα μονο μεσα απο τις διαφορες αναμεσα στα μουσικες φρασεις να στηριξουμε καποιες υποψιες
Καποια πολιτικα τραγουδια κανουν μπαν με το που θα τα ακουσεις ,ειναι πιο σοβαρα και αυστηρα τραγουδια με πολλα απο αυτα να δείχνουν προτιμηση στο ουσακ ,τα σμυρνεικα ειναι πιο ελαφρα ,πιο φανταχτερα και εχουν τους δικους τους μανεδες με το απλο ηχοχρωμα και οι δυο ομως περιοχες εχουν και κοινα τραγουδια τα οποια δεν εχει εντοπιστει η ριζα και αυτο γιατι τα λεγανε ολα τα σχηματα και σμυρνεικα και πολιτικα.
Ουτε ακομα και οι Τουρκοι μουσικολογοι δεν εχουν ιδεα παρα για ελαχιστα τραγουδια οτι ειναι προεχρονται με σιγουρια απο την Πολη οπως για παραδειγμα το γνωστο κομματι πολιτικο telegrafin tellerine .
Βεβαίως, Σταύρο, το νινί είναι. Γράψε ένα λάθος. Πάντως, τους ερευνητές δεν ενδιαφέρει αν ένα τραγούδι κατάγεται από τη Σμύρνη ή από την Πόλη ειδικά (για την ακρίβεια, αυτό θεωρείται δευτερεύον) αλλά να υπάρξει ένα σύστημα για κατάταξη του ελληνικού αστικού λαϊκού τραγουδιού σε επί μέρους είδη, που να έχει πιθανότητες να γίνει γενικά αποδεκτό και να πάψει πλέον να θεωρείται ρεμπέτικο η Πριγκιπιώτισσα ή το χερ γιερ καρανλίκ (που και αυτό έχει “ελληνοποιηθεί”).
Και εδώ η άλλη εκδοχή που ανέφερε ο Σταύρος…
Εύα
Ένα ζήτημα από το οποία θα είχαμε πολλά να μάθουμε, όταν διερευνηθεί, είναι η μουσική σχέση μεταξύ Σμύρνης και/ή Πόλης αφενός και νησιών αφετέρου. Στα περισσότερα από τα Κυκλαδονήσια και τα 12νησα κάποια δεδομένη, όχι πολύ παλιά εποχή, υπήρξε ένα ρεύμα καινοτομίας που εισήγαγε από την «Ανατολή» τα βιολιά, τα σαντούρια, τα λαούτα, τα κλαρίνα και -μέχρι ενός σημείου- το ρεπερτόριό τους. Όταν λέω όχι πολύ παλιά, εννοώ ότι σε αρκετές περιπτώσεις ο πρώτος τέτοιος μουσικός κάθε νησιού μπορεί να εντοπιστεί, είναι κάποιος που το όνομά του και κάποιες πληροφορίες σώζονται ακόμη. Για τη Νάξο επί πααδείγματι αυτή η δουλειά έχει ήδη γίνει από τον Σταύρο Σπηλιάκο στη μελέτη του για το χορό στον Κινίδαρο (χωριό της Νάξου).
Εκεί λοιπόν θα δούμε αν αυτοί οι μουσικοί έφεραν τα μπόλια τους από τη Σμύρνη ή την Πόλη ή από κάποιο τρίτο μέρος. Σύγκριση αυτών των πληροφοριών με το πραγματικό ρεπερτόριο των νησιών θα βοηθήσει να ταυτίσουμε τη συγκεκριμένη προέλευση κάποιων από τα κομμάτια -π.χ. ο “Πολίτικος” είναι όντως από την Πόλη;- ώστε τελικά να διαγραφούν με κάποια ακρίβεια τα χαρακτηριστικά των σμυρναίικων και των πολίτικων, τουλάχιστον σ΄ αυτό τον κλάδο του ρεπερτορίου, καθώς πολλά από τα τραγούδια της παλιάς δισκογραφίας έχουν άλλα χαρακτηριστικά, και μοιάζουν να είναι άλλος κλάδος.
Βέβαιον είναι ότι τα κοντινά στη Σμύρνη νησιά, που είναι εκτός Κυκλάδων και 12νήσων, είχαν παλαιόθεν σχέση μαζί της. Και για την Πόλη όμως υπάρχουν πληροφορίες: στην Άνδρο για παράδειγμα, που έχει πολύ υψηλού επιπέδου παράδοση στα σαντουρόβιολα και τους σκοπούς τους, έχω ακούσει από ζωντανό και όχι υπερήλικα άνθρωπο για τους παλιούς βιολιτζήδες που πηγαίναν στην Πόλη να μάθουν (τώρα, ήταν οι ίδιοι που πήγαιναν στα νιάτα τους και του το είπαν γέροι στα δικά του νιάτα; έχει μεσολαβήσει κι άλλη γενιά; αυτό δεν το γνωρίζω).