Ταμπουράδες και πρώιμα μπουζούκια - Πηγές πληροφοριών

Ωραία η αναφορά Ελένη! Ο Παναγιώτης γράφει:

“Μετά την αρχική λανθασμένη εκτίμηση του Ρέερμπυ, κάποιος θα πρέπει να εξήγησε στον ζωγράφο τη διαφορά μεταξύ του μαντολίνου και των οργάνων που κατασκεύαζε ο Λ. Γάιλας ώστε τελικά να οδηγηθεί να γράψει τελικά στη λεζάντα τη λέξη «μπουζούκι». Το λογικότερο βέβαια είναι να ρώτησε τον ίδιο το Γάιλα. Όπως γνωρίζουμε ο όρος «μπουζούκι» χρησιμοποιείτο από πολύ παλαιότερα. Γνωστή είναι και η παρακάτω αναφορά στο βιβλίο του Σταύρου Καρακάση «Ελληνικά Μουσικά Όργανα» Εκδόσεις ΔΙΦΡΟΣ, Αθήνα 1970 (σελ.161) «Το μπουζούκι ήταν σε χρήση από τον ελληνικό λαό από αιώνες και ανήκει στην κατηγορία των ταμπουράδων, των οποίων είναι μια παραλλαγή». Μάλιστα επισημαίνει ότι «Στα δημοτικά μας τραγούδια αναφέρεται όπως και ο ταμπουράς». Παραθέτει και σχετικές παραγράφους από τα απομνημονεύματα του αγωνιστή της Επανάστασης Ν. Κασομούλη «Ενθυμήματα στρατιωτικά της Επαναστάσεως των Ελλήνων 1821-1833», όπου υπάρχουν αναφορές στο μπουζούκι και τον ταμπουρά.”

Με βάση λοιπόν αυτό που υποψιάζομαι αλλά και αυτό που γράφει ο Παναγιώτης, ο Ρέερμπυ λογικά πρέπει να ρώτησε τον ίδιο τον Γάιλα τι όργανο κατασκευάζει για να βάλει την ταμπέλα “μπουζούκι”.

Για να κάνω μία σύνοψη: Δεν προκύπτει από κανένα κείμενο ή αναφορά της εποχής ότι το όργανο του Μακρυγιάννη λεγότανε ταμπουράς. Αυτό προκύπτει αργότερα, τον 20ο αιώνα από τον Κίτσο Μακρυγιάννη και τον Βλαχογιάννη που μάλλον του τόπε ο Κίτσος.

Το αντίθετο μάλιστα. Με βάση το σκίτσο το Ρέερμπυ αν τη δεχτούμε ως αξιόπιστη (και γιατί όχι;) λεγότανε μπουζούκι. Ποια ήτανε η ειδοποιος διαφορά; Δεν ξέρω. Μεγαλύτερο ή μικρότερο σκάφος, μεγαλύτερο ή μικρότερο μάνικο από τον ταμπουρά, μορφολογικά πρέπει να ήτανε σαν τον ταμπουρά.

Ενα είναι σίγουρο: Κανένας αυτή τη στιγμή δεν μπορεί να πει με ακρίβεια τι λέγανε εκείνη την εποχή μπουζούκι. Κανένας εκτός από τον Ρεερμπυ που σίγουρα κάποιον ρώτησε. Τη λέξη αυτή σίγουρα δεν την ήξερε στη Δανία. Διαλέγουμε και παίρνουμε.

Γρίφος…
Ο ζωγράφος, από τη μια, στο ημερολόγιό του αναφέρει το Γάιλα ως «κατασκευαστή κιθάρας» και έχει δίκιο, αφού στο εργαστήρι υπάρχουν και κιθάρες κρεμασμένες στον τοίχο.

Το σκεπτικό σου, Διονύση, είναι πολύ λογικό.: συχνά, ακόμα και σήμερα, οι ξένοι δεν γνωρίζουν το μπουζούκι, το αποκαλούν (και το πωλούν ως) «μαντολίνο»!!!
Ακόμα περισσότερο, αν - όπως σωστά παρατηρείς - ρωτήθηκε ο ίδιος ο Γάιλας για τα όργανά του και απάντησε ότι κατασκευάζει μπουζούκια, ποια εννοούσε, άραγε;
Τα κρεμασμένα στον τοίχο του, στο εργαστήρι, αυτά τα οποία έως σήμερα γνωρίζουμε εμείς (καλώς ή κακώς, λανθασμένα, ίσως) ως ταμπουράδες;

Μήπως ότι είχε ξεκινήσει επίσης να κατασκευάζει και μπουζούκια, ότι ήθελε να τα προωθήσει (διαφημίσει) και έδωσε αυτή του την ιδιότητα, αλλά τέτοια όργανα πιθανόν δεν βρίσκονταν εκείνη τη στιγμή στο εργαστήρι του;

Κάτι που με προβληματίζει είναι ότι ο γιος του Μακρυγιάννη, ο Κίτσος, στον κατάλογο με τα αντικείμενα του πατέρα του που παρέδωσε στην πολιτεία, το συγκεκριμένο όργανο το ανέφερε ως ταμπουρά και ως τέτοιο το έδειξε και στο Βλαχογιάννη, στις επισκέψεις του τελευταίου στο σπίτι τους, για τη μελέτη των «Απομνημονευμάτων» του πατέρα του.
Το πιθανότερο λοιπόν είναι ο Κίτσος έτσι να είχε ακούσει και τον πατέρα του να αποκαλεί το όργανο, «ταμπουρά», όχι με άλλη ονομασία.

Πραγματικά, γρίφος…

Έχουμε ένα όργανο, ή μια ομάδα οργάνων, που το πλήθος των παλιών μαρτυριών που τεκμηριώνουν την παρουσία του έρχεται σε εντυπωσιακή αντίθεση με το πόσο λίγα πράγματα γνωρίζουμε με σαφήνεια και βεβαιότητα. Αυτό από μόνο του μας εξάπτει το ενδιαφέρον: τι διάβολο, τη μια στιγμή όλη η Ελλάδα έπαιζε ταμπουράδες, τους ζωγράφιζε, τους μνημόνευε, και την επόμενη δεν είμαστε σε θέση να ξέρουμε ούτε τα βασικά για τον ταμπουρά;

Το γεγονός ότι πρόκειται για τον πρόδρομο ή πρόγονο του μπουζουκιού είναι ένας δεύτερος λόγος που μας εξάπτει το ενδιαφέρον.

Ειδικά δε στην περίπτωση του Γάιλα υπάρχει κι ένας τρίτος λόγος: ο μοναδικός (αν δεν απατώμαι) οργανοποιός εκείνης της εποχής για τον οποίο ξέρουμε πέντε πράγματα με σχετική ασφάλεια είναι ταυτόχρονα και ο μόνος του οποίου σώζεται όργανο, και μάλιστα όχι όποιο κι όποιο αλλά ο ταμπουράς του Μακρυγιάννη, ένα προσωπικό αντικείμενο ατόμου που συγκεντρώνει τις ιδιότητες του ήρωα της Επανάστασης και του σημαντικού λογοτέχνη. Ο ταμπουράς του Μακρυγιάννη είναι, φυσικώ τω λόγω, ένα θρυλικό όργανο.

Παρ’ όλα αυτά, νομίζω ότι υπάρχει κίνδυνος να προχωρήσουμε το κοσκίνιμσα των πληροφοριών σε σημείο υπερβολικό. Εννοείται ότι αφού στον Γάιλα μπορούμε, στον Γάιλα θα ψάξουμε. Αλλά τώρα για το αν ο Γάιλας το ονόμαζε ταμπουρά ή μπουζούκι και αν ο Μακρυγιάννης το ονόμαζε ταμπουρά ή μπουζούκι, νομίζω ότι δεν έχει και τόση σημασία. Αν οι πηγές μάς οδηγούν σε αμφιβολία, ας πούμε απλώς «υπάρχει αμφιβολία». (Προσωπικά έτσι μου φαίνεται, εξυπακούεται φυσικά ότι δε θα σας ζητήσω να σταματήσετε!) Ζητήματα όπως η ακριβής μορφολογία και οι παραλλαγές, η χρήση, το ρεπερτόριο, η γεωγραφική και ταξική διάδοση του οργάνου, και τελικά η εξιχνίαση της μετάβασης από τον παλιό ταμπουρά στο μπουζούκι, είναι πιο σημαντικά και πιθανόν να μπορούν ακόμη να απαντηθούν, με μια έρευνα που δεν έχει γίνει ακόμη αλλά που όποιος την κάνει ίσως βοηθηθεί λίγο και από τον ερανισμό πληροφοριών που γίνεται εδώ.

Ας επαναλάβω ότι εγώ τουλάχιστον (νομίζω, και ο Περικλής), έχω ξεκαθαρίσει ένα πράγμα: στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα, τα μακρυμάνικα λαουτοειδή δεν είχαν ονομασίες στάνταρ, που να τους δίνονταν σύμφωνα με ορισμένα βασικά χαρακτηριστικά του κάθε τύπου οργάνου. Ο Γάιλας, αν ρωτιόταν λίγες μέρες ή μήνες αργότερα ή νωρίτερα από κάποιον άλλον άσχετο, για την ονομασία των οργάνων που κρέμονταν στους τοίχους και δεν αναγνωρίζονταν από τον άσχετο αυτόν, πολύ πιθανόν να απαντούσε “-Ταμπουράδες!”. Περίπου τα ίδια πιθανόν να έλεγε και ο Μακρυγιάννης, αν κάποιος τον ρωτούσε “-Μα, ο Γάϊλας ονομάτισε το όργανο που σας έφτιαξε, μπουζούκι, εσείς γιατί το λέτε ταμπουρά;”, πιθανόν να απαντούσε, “Ε, ταμπουράς, μπουζούκι, το ίδιο πράγμα είναι. Το λέει και το τραγούδι: λάλα καημένε ταμπουρά, παίξε κι εσύ μπουζούκι”. Ως γνωστόν, η παράθεση δύο συνώνυμων λέξεων για το ίδιο αντικείμενο ή έννοια, είναι πάρα πολύ συνηθισμένη στα δημοτικά τραγούδια, προκειμένου να συμπληρωθεί ο στίχος.

Νομίζω πως ο Περικλής έχει δίκιο, ίσως προβληματιζόμαστε περισσότερο απ’ ό τι μας επιτρέπουν τα στοιχεία.

Χε!χε!χε!..:092:

Έχει μεγάλη σημασία το πώς ονομάζουμε το όργανο αυτό, ταμπουρά ή μπουζούκι.
Διαβάζοντας άλλη μια φορά εδώ αλλά και το blog του Φρονιμόπουλου, τείνω πως το όργανο αυτό ήταν ταμπουράς, όχι μπουζούκι.

Βεβαίως, πρέπει να προχωρήσει παρακάτω η διερεύνηση: πώς ήταν τα πρώιμα μπουζούκια;
Τι διαφορές είχαν με τους ταμπουράδες;

Εγώ δεν έχω γνώσεις συγκεκριμένες, για να βοηθήσω επί του θέματος.
Θυμάμαι όμως τους γεροντότερους, τον παππού μου και τα αδέλφια του που έπαιζαν μπουζουκάκι και μπαγλαμαδάκι, όχι επαγγελματικά όμως, ερασιτεχνικά μόνο.
Αυτοί ξεχώριζαν τα όργανα σε παλιότερα και μη, με βάση το σχήμα τους και τις χορδές, εντέρινες ή συρμάτινες.
Τα ταμπουροειδή, κατ’ αυτούς, είχαν μικρά σκάφη, σε αντίθεση με τα μπουζούκια.
Εντέρινες χορδές είχαν σίγουρα οι παλιοί ταμπουράδες και θυμάμαι αμυδρά να αναρωτιούνται αν και τα παλιότερα μπουζούκια διέθεταν επίσης εντέρινες…

Δυστυχώς, τότε δεν είχαμε το μυαλό οι νεότεροι να ρωτήσουμε ή να κρατήσουμε σημειώσεις, ακόμα καλύτερα, από τα λεγόμενά τους!

Άλκηστη, το βρίσκω συναρπαστικό ότι έχεις αυτές τις αναφορές: δηλαδή πρόφτασες ανθρώπους που πρόφτασαν τους ταμπουράδες;

Τα ερωτήματα ωστόσο τα βλέπω λίγο διαφορετικά από σένα:

Μια στιγμή. Εδώ έχουμε δύο διαφορετικά ερωτήματα.
1. Τι όργανο είναι;
Απάντηση: ταμπουράς, δε νομίζω να υπάρχει καμιά αμφιβολία επ’ αυτού.
2. Πώς το έλεγαν οι ίδιοι;
Απάντηση: την ψάχνουμε ακόμα. Εγώ είπα τη γνώμη μου: προσωπικά δεν βρίσκω ότι το ερώτημα έχει τόση σημασία.

Συγγνώμη που επαναλαμβάνομαι, αλλά έχει σημασία να μην ξεχνάμε ότι ο ταμπουράς δεν είναι ένα όργανο, αλλά ένας γενικός τύπος οργάνου. Ας μεταφέρουμε το παράδειγμα σ’ έναν άλλο τύπο οργάνου, τη λύρα: τι χορδές παίρνει η λύρα, μεταλλικές ή εντέρινες;
Απάντηση: στην Κρήτη μεταλλικές. Στη Θράκη και τη Δράμα εντέρινες. Στην Κάρπαθο και την Κάσο δύο εντέρινες και μια μεταλλική, εκτός μερικές μάλλον παλιομοδίτικες που είναι όλο έντερα και μερικές μάλλον νεωτερικές που είναι όλο σύρματα. Στη Λέρο επίσης δύο έντερα και μια μεταλλική, αλλά με διαφορετικό μοίρασμα. Στο Ποντισμένο Σερρών, σύρμα από φρένα μηχανής (γεγονός, και μάλιστα κανόνας). Επιπλέον στη Δράμα δεν τη λένε λύρα αλλά κεμενέ, και στο Ποντισμένο τη λένε γκίγκα. Αλλά φυσικά είναι λύρα.
Μ’ αυτά τα δεδομένα, αν αναρωτηθούμε τι διαφέρει η λύρα από κάποιο άλλο συγγενές όργανο, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας όλη την πολυμορφία της λύρας και όχι να συγκρίνουμε μόνο την κρητική π.χ. με το άλλο όργανο.

Συμφωνώ και επαυξάνω!
Η ονοματολογία των οργάνων, που χρησιμοποιήθηκε κατά τόπους και εποχές δεν μπορεί να έχει καθοριστική σημασία, καθώς ούτε τα μεγέθη, ούτε τα κουρδίσματα. ούτε ο αριθμός των χορδών αλλά ούτε και η μορφή τους είχε σταθεροποιηθεί. Υπήρχε μεγάλη πολυμορφία ακόμη και γιά τον ίδιο τύπο οργάνου.

Χαρακτηριστικό είναι ότι σε κάποιες περιοχές, τον προηγούμενο αιώνα, ταμπουρά ονόμαζαν ακόμη και το λαούτο !

Σημαντικό νομίζω είναι να καταλάβουμε, ότι ο όρος «μπουζούκι» προϋπήρχε της (πρόσφατης) δημιουργίας του οργάνου που μας έρχεται στο μυαλό, όταν τον ακούμε . Απλά, χαρακτήριζε κάποιες μορφές ταμπουρά, που δεν είχαν όμως κανένα από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του σύγχρονου οργάνου (υπερυψωμένη ταστιέρα με σταθερά τάστα, μηχανικά κλειδιά, μεγάλη ηχητική τρύπα υψηλό καβαλάρη και πολλά άλλα).

Το σύγχρονο μπουζούκι, που φτάνει στην πρώτη ολοκληρωμένη μορφή του γύρω στα τέλη του 19ου αιώνα, είναι ένα υβρίδιο , το οποίο οικειοποιείται ένα παλαιότερο όνομα.

Και εγώ έχω ήδη επαυξήσει.

Σε άλλες, πάλι, ακόμα και τον ταμπουρά τον ονόμαζαν λα(β)ούτο.

Το μόνο που θα είχε νόημα είναι, σήμερα πιά, κάποιος να ασχοληθεί με μία σημερινή πλέον ταξινόμιση των μακρυμάνικων λαουτοειδών, για σημερινή και μόνο ευκολία μας, αλλά να μην κάνει το λάθος να θεωρήσει ότι π.χ. στο τάδε τραγούδι, στο τάδε χωρίον της τάδε γραπτής πηγής, στην τάδε εικόνα (19ου ή προγενέστερων αιώνων) με την ονομασία τάδε υπονοείται το τάδε όργανο. Αυτό δεν μπορεί να ισχύσει αναδρομικά.

Αυτο ακριβως κουβεντιαζα προχτες με την Ελενη ολως περιεργως και ειναι αρκετα ενδιαφερον γιατι ειπα ακριβως αυτην την αποψη ,οτι δηλαδη επειδη δεν εχουν σωθει τα οργανα ουτε τα πρωταρχικα αλλα και ουτε τα τελευταια με τις αρχικες τους χορδες ,δεν μπορουμε να εχουμε αποδειξεις πανω σε αυτο.

Κατ αρχας μπουζουκι με εντερινες ,το εχει δοκιμασει κανεις,εγω που καποτε το δοκιμασα τα αποτελεσματα ηταν εντελως απογητευτικα ,αλλα πιστευω ομως οτι δεν θα ηταν το ιδιο και για τον ταμπουρα .Μηπως λοιπον εκει ειναι μια ακομα κεντρικη διαφορα.

Επισης σε κατι ακομα που αναφερεται πιο κατω ο Νικος Φρονιμοπουλος που την βρισκω εν μερει την αποψη του σωστη για αυτο το θεμα.

Προσφατα ειδα ενα μπουζουκι του Ιωαννη Σταθοπουλου αρχων του 1900 ο οποιος ειναι αρκετα παλιοτερος του Αναστασιου και μαλιστα πιστευω ακραδαντα οτι ηταν και ο δασκαλος του αφου ειδα πολυ μεγαλες ομοιοτητες με τα οργανα του μετεπειτα Αναστασιου .

Το σκαφος του οργανου ηταν καθαρα λαουτιστικο και οχι μαντολινοειδες ουτε καν εφερνε σε μαντολα,το ιδιο παρατηρησα και στο μπουζουκι του Μουρτζινου επισης .

Πιστευω οτι αφου δυο μαστορες του οργανου που ηταν ξακουστοι και για τα μαντολινα τους επελεξαν σκαφος με επιρροες απο λαουτο στο μπουζουκι ,αυτο αυτοματα υποδηλωνει οτι σκεφτοντουσαν καποιο μεγαλο σχετικα μεγαλο μεγεθος οργανου καθως επισης και καποιο οργανο που δεν ειχε σχεση με το μαντολινο η τον ταμπουρα αμεσα αλλα με το λαουτο.
Επισης μην ξεχναμε οτι ο απλος κοσμος δεν ηταν ειδικος στο να ξεχωριζει μουσικα οργανα ειδικα εκεινη την εποχη και πιθανως οργανα που εμοιαζαν μεταξυ τους να περνουσαν ως κοινες ονομασιες αλλα ουτε για αυτο εχουμε γραπτη μαρτυρια απο μουσικο της εποχης για να μας κανει τον διαχωρισμο που ψαχνουμε ,μερες τωρα ,αλλα και εδω ειναι το σημαντικο, εφοσον ο Κασομουλης στα γραπτα του διαχωριζει το μπουζουκι απο τον ταμπουρα και τα αλλα οργανα μεσα στην ορχηστρα ,αυτο προσωπικα εμενα με καλυπτει ,γιατι ο ιδιος ηταν σπουδασμενος μουσικος με γνωσεις δημοτικής αλλα πιθανως και οθωμανικης μουσικης και μαλιστα μουσικος με ζηλο προς αυτην την τεχνη και οχι καποιος τυχαιος που απλα επιασε ενα οργανο.

Το ζήτημα των χορδών μου φέρνει την εξής σκέψη:

Κατ’ αρχήν, εντέρινες χορδές έχουν τα όργανα που μπορούν να παίξουν μ’ αυτές, και μεταλλικές πάλι εκείνα που μπορούν. Κάποια μπορούν να παίξουν και με τις δύο. Δεν ξέρω το κριτήριο, αλλά οι οργανοποιοί θα το ξέρουν φαντάζομαι.

Υπάρχει όμως και μια άλλη διαφορά ανάμεσα στο έντερο και το τέλι: Η εντέρινη χορδή μπορεί να κατασκευαστεί από οποιονδήποτε, μέσα στο αγροτικό του νοικοκυριό, με μια στοιχειώδη τεχνογνωσία και χωρίς ειδικό εξοπλισμό. (Στη Ρόδο μου είχαν εξηγήσει πώς τις έφτιαχνε παλιά κάποιος μπάρμπας για τη λύρα του, δε θυμάμαι όλη τη μέθοδο αλλά ήταν απλή). Η μεταλλική κατασκευάζεται στα ειδικά εργαστήρια. Άρα η μία μάς πάει στην ιδιοκατασκευή και η άλλη στην αγορά. Η μία στη λογική αυτάρκειας και ανακύκλωσης του αγροτικού κόσμου και η άλλη στην καταναλωτική λογική του κόσμου της πόλης. Για όργανα που παίρνουν μεταλλικές χορδές χωρίς να υπάρχει η δυνατότητα αγοράς τους, έχουμε ακούσει ιστορίες όπου έγδυναν ηλεκτρικά καλώδια, τα φρένα που ανέφερα πιο πριν κλπ…

Από τη χορδή, το επόμενο στάδιο γενίκευσης έρχεται αυτόματα: και ολόκληρο το όργανο μπορεί να κατασκευάζεται οικιακά ή σε εργαστήρι, και σίγουρα θα υπάρχουν διαφορές. Οι ντούγες προϋποθέτουν εργαστήρι, ενώ το σκαφτό όργανο γίνεται και στο σπίτι μ’ ένα σουγιά και πολλή υπομονή. Για τα διαστήματα, ο οργανοποιός έχει τη δυνατότητα (αν θέλει και αν αυτό συνηθίζεται) να βάλει τάστα, ενώ ο ιδιώτης θα βάλει κατ’ ανάγκην εντέρινους μπερντέδες ή κάτι ανάλογο που μπορεί να το φτιάξει μόνος του.
Τις ιδιοκατασκευές με πρόχειρα μέσα δεν πρέπει να τις βλέπουμε συγκαταβατικά, ως αφελείς προσπάθειες να φτιάξει ο ανειδίκευτος «κάτι σαν όργανο». Υπάρχουν ολόκληρες παραδόσεις που ακόμη και σήμερα στηρίζονται στην ιδιοκατασκευή. Η έννοια του οργανοποιού παραμένει σχεδόν ανύπαρκτη στο χώρο της τσαμπούνας, της νησιώτικης και θρακιώτικης λύρας κλπ. Η λογική να φτιάχνει ο μουσικός το όργανό του ήταν αυτονόητη παντού όπου ο καθένας έφτιαχνε και ό,τι άλλο χρησιμοποιούσε, τα ρούχα του, το σπίτι του, την τροφή του.
Έτσι θεωρώ λογικά βέβαιο ότι σε διάφορους τόπους θα υπήρχε παράδοση ιδιοκατασκευασμένων ταμπουράδων, οι οποίοι θα ήταν απλά, λιτά και ολιγαρκή όργανα. Κατά πάσα πιθανότητα εκεί θα υπήρχε και η μεγαλύτερη ποικιλία.
Από την άλλη, ξέρουμε ότι και ο μαστορικός ταμπουράς, ο προοριζόμενος για πώληση, δεν είναι χτεσινή υπόθεση. Υπήρχε ο Γάιλας ήδη από τότε. Πιο πρόσφατα υπήρχε ο μάστορης του Γιοβάν Τσαούση, και ο μάστορης του Φουσταλιέρη. Όταν ξεκίνησε από τους κύκλους του Σ. Καρά η αναβίωση του ταμπουρά, τα πρώτα πρώτα όργανα που φτιάχτηκαν ήταν τα τελευταία ενός μάστορη από κάπου από την Καππαδοκία, νομίζω (θα κοιτάξω τις πηγές να σας πω ακριβέστερα -η Καλλιμοπούλου τα γράφει αυτά).
Αυτοί οι μαστόροι θα πρέπει να δούλεψαν, αν όχι αποκλειστικά σε πόλεις, πάντως σε μεγάλα και κεντρικά μέρη, εκεί όπου η ιδιοπαραγωγή-ιδιοκατανάλωση δεν αποτελούσε μοναδικό τρόπο ζωής. Σε πιο αστικούς λοιπόν χώρους. Και θα δημιούργησαν μια παράδοση παράλληλη αλλά που δεν ταυτίζεται με του αγροτικού ταμπουρά.
Οι δύο παράλληλες παραδόσεις -συνεχίζω την υπόθεση, δεν έχω αποδείξει τίποτε- δε θα περιορίζονταν στην κατασκευή-μορφολογία του οργάνου αλλά και στην ίδια τη μουσική. Ρεπερτόριο, τεχνική, αλλά και συνθήκες επιτέλεσης της μουσικής. Για παράδειγμα, άλλο είναι να βλέπουμε την οδαλίσκη στο χαρέμι με το ταμπουροειδές στα χέρια και άλλο τους κλέφτες στο βουνό: η πρώτη διασκεδάζει κάποιον, οι δεύτεροι διασκεδάζουν τον εαυτό τους. Να πάλι η διάκριση καταναλωτισμού - προκαταναλωτισμού.
Αντικείμενα όπως τα μουσικά όργανα μπορούν να περικλείουν, σε συμπυκνωμένη μορφή, ολόκληρο τον κόσμο που τα γέννησε. Και όταν μιλάμε για δύο ριζικά διαφορετικούς κόσμους (όσο κι αν δε χωρίζονταν από πλήρη, στεγανή αλληλοαπομόνωση), οι διαφορές τους θα έχουν αποτυπωθεί και στους δύο ταμπουράδες, τον μαστορικό και τον οικιακό. Ο ένας φτιάχτηκε σύμφωνα με ορισμένες δυνατότητες που κάπου φτάνουν σε ένα αντικειμενικό όριο, και επίσης σύμφωνα με ορισμένα ζητούμενα. Ο άλλος σύμφωνα με άλλες δυνατότητες και ζητούμενα.

Η ποικιλία μουσικών παραδόσεων του ελληνικού χώρου είναι τόση, ώστε φαντάζει απολύτως πιθανό ότι και οι ταμπουράδες θα ήταν διαφορετικοί σε κάθε περιοχή, πέρα από τις γενικές διαφορές αστικού και αγροτικού ταμπουρά. Για παράδειγμα, το ότι ο ταμπουράς του Άγκιστρου είναι δίχορδος δε θα το μαντεύαμε αν δε μας το έδειχναν, έτσι δεν είναι; (Εγώ θα είχα αυθόρμητα την τάση να θεωρώ δεδομένες τις τρεις χορδές). Πιθανόν οι αστικές περιοχές να είχαν μικρότερες διαφορές μεταξύ τους, ακόμη κι αν απείχαν γεωγραφικά, αφού η αστική κουλτούρα τείνει να είναι πιο καθολική. Επιπλέον, ο επαγγελματίας μάστορης που φτιάχνει πολλούς ταμπουράδες σίγουρα θα έχει τυποποιήσει σε κάποιο βαθμό τα δευτερεύοντα χαρακτηριστικά των οργάνων του, περισσότερο απ’ ό,τι οι ιδιώτες που ο καθένας είχε φτιάξει ένα-δυο όργανα στη ζωή του.
Μιλάμε όμως για τα δευτερεύοντα χαρακτηριστικά: στο ίδιο χωριό ο ένας θα έφτιαχνε το όργανο λίγο μακρύτερο κι ο άλλος λίγο φαρδύτερο, όχι όμως ο ένας δίχορδο κι ο άλλος τρίχορδο. Για ορισμένα βασικά πράγματα ο αγροτικός κόσμος είναι πολύ συντηρητικός: έχω πολλές φορές διαπιστώσει ότι ενώ σε κάθε νησί θεωρείται δεδομένο ότι η λύρα ή η τσαμπούνα μπορεί να έχει ποικιλία στα δευτερεύοντα χαρακτηριστικά, όταν δουν τη λύρα ή την τσαμπούνα ενός άλλου νησιού που οι τρύπες των αυλών ή τα σχετικά μήκη χορδών (κύρια δηλαδή χαρακτηριστικά) είναι διαφορετικά, την καταδικάζουν χωρίς πολλά πολλά ως λάθος κατασκευή.

(Υ.Γ.: θυμίζω τον Ραμαζάν που τον έμαθα από κάποια άλλη συζήτηση εδωμέσα)

Θα αναγκαστώ να επαναλάβω πράγματα που έχω πει πάρα πολλές φορές, σε βαθμό που να γίνομαι κουραστικός και απέναντι στον ίδιο μου τον εαυτό. Περικλή, και οι 849 λέξεις της παραπάνω δημοσίευσής σου διέπονται από ειρμό, αναλυτική σκέψη και λογική. Όμως όλα όσα λές, έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό: Είναι αποκλειστικά σκέψεις και ο λόγος για τον οποίο παρήχθησαν αυτές οι σκέψεις είναι ότι δεν υπάρχουν στοιχεία. Θα μου πεις “-Ε, αυτά τα ξέρουμε”. Ναι, αλλά εδώ διατρέχουμε ένα κίνδυνο: αν τα συμπεράσματα που αναπόφευκτα θα βγούν από αυτές είναι αρκούντως πειστικά (με βάση τη λογική, όχι κάποια στοιχεία) θα τις υιοθετήσουν και άλλοι και μπορεί να φτάσουμε στο σημείο να νομίσουμε ότι βρήκαμε την απάντηση στα ερωτήματά μας. Τι να κάνουμε; αυτό που έχω ξαναπεί: όταν δεν έχουμε στοιχεία, δεν προχωρούμε σε σύνθεση μέχρι να βρεθούν κάποια. Αν δεν βρεθούν, τα ερωτήματα είναι σωστότερο να παραμείνουν αναπάντητα.

Στην περιοχή της ορεινής Ναυπακτίας, από όπου η καταγωγή των παπούδων, υπήρχε μακρά παράδοση στο παίξιμο λαϊκών οργάνων, είτε για προσωπική διασκέδαση είτε για γενικότερη.
Ιστορίες για όργανα, ταμπουράδες, μπαγλαμάδες κλπ. είχα ακούσει αρκετές,
Αν θυμηθώ κάτι το ιδιαίτερο, θα το αναφέρω.

Νίκο, αν υπάρχει τέτοιος κίνδυνος, να θεωρηθούν αυτές οι σκέψεις ως συμπεράσματα, τότε κάνεις πολύ καλά που ξανατονίζεις ότι δεν είναι έτσι. Ωστόσο από πλευράς μου τις βλέπω πιο πολύ όχι σαν απαντήσεις, αλλά σαν προτεινόμενο πλαίσιο για να τεθούν οι ερωτήσεις και για να πάρει το κάθε στοιχείο, που τυχόν θα βρίσκουμε, τη θέση του.
Επανέρχομαι συχνά στα παραδείγματα της λύρας και της τσαμπούνας. Είναι δύο όργανα που παρουσιάζουν όλη την τυπική, για παραδοσιακά όργανα, πολυμορφία και πολυχρησία. Είναι επίσης δύο όργανα που βρίσκονται σε υποχώρηση και που, ιδιαίτερα η λύρα, υπήρχαν και σε παραδόσεις που χάθηκαν και που δε γνωρίζουμε πλέον γι’ αυτές. Για ό,τι όμως υπάρχει ακόμη στις ημέρες μας, και για ορισμένα απ’ όσα υπήρχαν λίγο παλιότερα, η γνώση γενικά είναι συγκεντερωμένη. Και υπάρχει τόση γνώση ώστε, ό,τι καινούργια πληροφορία προκύπτει, έχει κάπου να ενταχθεί, δε μένει μετέωρη και ανερμήνευτη.
Αν λοιπόν μπορούσαμε να φτάσουμε σ’ ένα ανάλογο σημείο για τον ταμπουρά, θα ήταν σπουδαίο. Πολύ δύσκολο βέβαια. Για να γίνει όμως, στον όποιο βαθμό αυτό είναι εφικτό, χρειάζεται αφενός συγκέντρωση των στοιχείων, και αφετέρου ένα πλαίσιο οργάνωσης και αξιοποίησής τους ώστε να μπορούμε να οδηγηθούμε από τις πληροφορίες στη γνώση.

Με άλλα λόγια: δεν ξέρουμε αν τα πράγματα ήταν έτσι όπως ισχυρίζομαι στο #47. Ξέρουμε απλώς ότι θα μπορούσε να είναι κι έτσι. Αν θεωρήσουμε ότι ήταν, εντάσσουμε σ’ αυτό το πλαίσιο το κάθε στοιχείο που θα βρεθεί. Σιγά σιγά τα στοιχεία ή θα αρχίσουν να φωτίζουν το ένα το άλλο και να βοηθούν να καλύψουμε και κάποια από τα σκοτεινά σημεία, οπότε η υπόθεση επιβεβαιώνεται, ή όχι, οπότε τα σπάμε και τα ξαναρίχνουμε.

Βέβαια λίγο λίγο έφτασα ο ίδιος να καταστρατηγώ αυτό που είχα προτείνει, ειδικά εδώ να μαζεύουμε μόνο στοιχεία και όχι σκέψεις…

Λοιπόν, καλή σας χρονιά ολωνών. Τα υπόλοιπα με τον καινούργιο χρόνο.

Αυτή είναι πολύ σημαντική πληροφορία!
Ο Κασομούλης ήταν γνώστης μουσικής;

Karas commissioned a tampouras from instrument-maker Simos Skenteridis, who was born in Caesarea, Cappadocia, and came to Greece at a young age with his family in 1924. He rearned the craft of ud and saz construction from his father, a great instrument-maker (*1), and recounts that back in Caesarea it was Greeks and Armenians who made the musical instruments, not Turks (*2). When he was discovered by Karas’s circle, Skenteridis had a little basement shop in Piraeus where he mainly repaired instruments. Skenteridis’s sazs had a carvel-built resonator, which he constructed without the use of a mould (*3). Karas commissioned an instrument with extra frets, which he referred to as tampouras. Some of his pupils then commissioned similar instruments from Skenteridis, which they, too, called tampouras (*4). In an interview Skenteridis described these instruments as “sazs” which had “Byzantine subdivisions, of Karas’s”, unlike his father’s, whose “subdivisions were like the bouzouki” (i.e. tempered) (*5).


*1: [Παραπομπή σε φωτογραφία, που δείχνει ένα όργανο του Μιχαήλ Σκεντερίδη, πατέρα του Σίμου. Η φτγρ προέρχεται από το βιβλίο του Ανωγειανάκη (φτγρ 93, σελ. 221: Σάζι, αρχές 20ού αι., Μιχ. Σκεντερίδης, Καισάρεια Καππαδοκίας) και το όργανο εκτίθεται στο Μουσείο Λαϊκών Οργάνων.]
*2: Νικολακόπουλος, Σωτήρης, και Σπουρδαλάκης, Χ., «Στο υπογειάκι του Σίμου Σκεντερίδη», περιοδικό Ντέφι, τχ. 4 (1983), σελ. 59-61.
*3: Γιώργος Χατζημιχελάκης (προσωπική επικοινωνία)
*4: ομοίως
*5: Νικολακόπουλος -Σπουρδαλάκης όπ.π…


Όλο το παραπάνω πρόέρχεται από: Kallimopoulou, Eleni, Paradosiaka: Music, Meaning and Identity in Modern Greece, εκδ. Ashgate 2009, σελ. 54.

Προσθέτω δύο παρατηρήσεις: πρώτον, ας μας εξηγήσει κάποιος τη φράση «Skenteridis’s sazs had a carvel-built resonator, which he constructed without the use of a mould». Σημαίνει ότι είχαν ντούγες αλλά όχι καλούπι; Δεύτερον, όποιος έχει το ως άνω τεύχος του Ντεφιού ας ρίξει μια ματιά να μας φωτίσει περαιτέρω για τον Σκεντερίδη.

Το carvel το ΄ψαξα κι εγώ, στο (στοιχειώδες) ηλεκτρονικό μου λεξικό, χωρίς να διαφωτιστώ: καραβέλα (εννοεί το σκαρί του πλοίου). Αναρωτιέμαι: η λέξη καρβέλι (για το σχήμα του συγκεκριμένου ψωμιού) από που έλκει καταγωγήν; μήπως σχετίζεται με το “στρογγυλό”, ημισφαιρικό σχήμα; Τα “θαμπούρια” του Καρά, που χρησιμοποιεί συχνά (π.χ. στο βιβλίο του Θεωρητικόν, τόμος Β΄, σ. 3, δες συνημμένη φωτογραφία) για καλύτερη επεξήγηση των διαστημάτων, σχεδιάζονται με κυκλικό σχήμα σκάφους αλλά αυτό μάλλον είναι απλά ένα απλοποιημένο σχήμα, χωρίς συσχέτιση με το πραγματικό σχήμα ενός αντίστοιχου πραγματικού οργάνου.

Όταν η Καλλιμοπούλου γράφει “with extra frets” φαντάζομαι εννοεί χωρίσματα, δηλαδή μπερντέδες, όχι αυτό που ο αγγλόφωνος εννοεί με τη λέξη fret, όχι μόνιμα τάστα δηλαδή.

Να σημειώσω ότι και ο ταμπουράς του Μακρυγιάννη, όπως λεπτομερέστατα περιγράφεται στο βιβλίο του Ν. Φρονιμόπουλου, χωρίς καλούπι και με δούγες κατασκευάστηκε και μάλιστα το σχήμα του είναι εντυπωσιακά παρόμοιο με εκείνο του ταμπουρά του Σ. Σκεντερίδη, όπως φαίνεται στη φωτογραφία σ. 221 του Ανωγειανάκη. Αν μπορούσε ίσως ο Νίκος να μας διαφωτίσει σχετικά;…

Να δούμε και τι υπάρχει για τον άλλο γνωστό, σχετικά πρόσφατο κατασκευαστή, εκείνον που έκανε τα όργανα του Γιοβάν Τσαούση:

Αρχική συζήτηση: Ταμπουρο-μπούζουκο του Γιοβάν Τσαούς. Το κείμενο του Κουνάδη το επαναξαναπαραθέτω για λόγους πληρότητας της συλλογής, όχι για να το σχολιάσουμε εδώ. Είναι ένα κείμενο που πάντα θα προκαλεί συζητήσεις. Όποιος έχει λόγο ας τον πει, αλλά να κάνει ένα κλικ στην αρχική συζήτηση.

Στον Κυριάκο Πεσματζόγλου ή Λαζαρίδη έχει αφιερώσει ένα κεφάλαιο και ο Πέτρος Μουστάκας, στη διδ. διατριβή του Η επαγγελματική κατασκευή μουσικών οργάνων στην Αθήνα από τα μέσα του 19ου αιώνα έως την εποχή του Μεσοπολέμου, σελ. 230-233. Ο Μουστάκας αντλεί τα στοιχεία του από δύο άρθρα εφημερίδων, πέρα από το ως άνω του Ριζοσπάστη: ένα από τα Νέα, 11 και 12 Οκτωβρίου 1976, κι ένα από το περιοδικό Ήχος & Hi-Fi, Ιούνιος 1981. Ο Λαζαρίδης έμαθε την τέχνη στο χωριό του το Βουδάριο της Καππαδοκίας, κοντά σ’ έναν Γερμανό (!) μάστορα που δεν είναι γνωστό πώς βρέθηκε εκεί. Μιλάει πολύ για μπουζούκια, καθόλου για ταμπουράδες ή σάζια. Όθεν συνάγω ότι στη συγκεκριμένη περιοχή, εκείνη την εποχή (μέχρι την Καταστροφή -ο Λαζαρίδης γεννήθηκε το 1905), όργανα σαν του Γιοβάν Τσαούση τα έλεγαν μπουζούκια.

— Νέο μήνυμα προστέθηκε στις 12:11 ::: Το προηγούμενο μήνυμα δημοσιεύθηκε στις 12:02 —

Σε αγγλόφωνα κείμενα το fret το έχω δει να αναφέρεται εξίσου σε τάστα και σε μπερντέδες. Εδώ ήταν μπερντέδες, συγκεκριμένα δε:

According to a collaborator of Karas, the “tampouras” he commissioned was only 60 cm long and had so many frets that it was practically impossible to play, that is to produce clearly the sound of all notes on the fingerboard. Karas wanted it for theoretical purposes. Αυτόθι. Ο συνεργάτης του Καρά είναι ο Γιάννης Αρβανίτης (προσωπική συνέντευξη στη συγγραφέα). Το όργανο του Μιχ. (όχι Σ., Νίκο) Σκεντερίδη που έχει ο Ανωγειανάκης έχει συνολικό μήκος 114 εκατοστά, από τα οποία η ανοιχτή χορδή πρέπει να είναι περίπου 2/3 -η κεφαλή είναι ασυνήθιστα μακριά.

Σύμφωνα με έναν ερευνητή μουσικό, έως και το 1930 τουλάχιστον, κατασκευάζονταν στην Πελοπόννησο ταμπουράδες από μονοκόμματο ξύλο μουριάς, σκαφτοί, και για χορδές χρησιμοποιούσαν σύρμα ψιλό, αντικαθιστώντας τους εντέρινους, για λόγους πρακτικούς, περισσότερο.

Πράγματι, Ελένη:

Αρχική συζήτηση: Ταμπουράς 1903 (ευχαριστώ, liga rosa!)

Αναλογους ταμπουράδες με την τρύπα μπροστα και μικρό ηχείο κατασκεύαζε ο Σταθόπουλος (4 χορδο και με δόγες) και ο Γκρέτσης στην Αμερική. [Γράφει ο Γιάννης Τ. στο μπλογκ του εδώ στο φόρουμ, αναφερόμενος στο ίδιο όργανο.]

Στις αρχές του 20 αι. στην Αθήνα και στα μεγάλα αστικά κέντρα λειτουργούσαν οργανοποιεία στα οποία κυρίως κατασκεύαζονταν όργανα που απαιτούν τεχνικά μεσα και ειδικές γνώσεις για την κατασκευή τους.Πέρα απ΄την “Αστική Οργανοποιεία” ο λαός της υπάιθρου κατασκεύαζε μουσικά όργανα ταμπουράδες ,σκαφτά μπουζούκια,λύρες ,ακολουθοώντας μια παράδοση αιώνων.
Ένα τέτοιο όργανο είναι και ο Ταμπουράς που επισκευάστηκε, κατασκευής του 1903 από κάποιον Ν.Μ(πιθανότατα).Ο κατασκευαστής του είχε μάλλον μεγάλη εμπειρία σε τέτοιου είδους όργανα καθώς ειδικά το σκάφος ακολουθεί μια τέλεια συμμετρία μορφής και πάχους(3χιλ.).
Σκάφος : Μουριά
Μανίκι: Κερασιά
Καπάκι:Έλατο και Καρυδιά
Μήκος χορδής: 72 εκ.
Ο ταμπουράς είχε τάστα τα οποία όμως δεν ακολουθούσαν κανένα δεδομένο τύπο.Έτσι τοποθετήθηκαν μπερντέδες χωρίς όμως να κλειστούν οι χαρακιές των τάστων και διατηρήθηκε η σημειοθεσία του.
Ηχητικά θυμίζει πάρα πολύ το μπουλγαρί του Φουσταλιέρη
.

Γράφει και πάλι ο Γιάννης Τ., στο προσωπικό του μπλογκ Τρίχορδα, για το ίδιο πάντα όργανο το οποίο στο μεταξύ επισκεύασε.Και στα τρία λινκ υπάρχουν και φωτογραφίες του οργάνου.

Τώρα που το θυμήθηκα: ο ταμπουράς του Μακρυγιάννη, όταν ολοκληρώθηκε η αποκατάστασή του από τον Ν. Φρονιμόπουλο, παρουσιάστηκε νομίζω σε κάποια εκδήλωση όπου τον έπαιξε ο Σωκράτης Σινόπουλος. Σωστά τα λέω; Υπάρχει καμιά ηχογράφηση ή βίντεο, ξέρει κανείς;

(λίγο αργότερα…)

Βρήκα την απάντηση.

Και πάλι ευχαριστώ liga rossa.