(Εδώ υπάρχει και μια, χαλαρή έστω, σχέση μεταξύ των δίστιχων του εκάστοτε τραγουδιού. Φυσικά υπάρχουν και παραδείγματα με εντελώς σκόρπια δίστιχα.)
Όλο αυτό είναι μια πρακτική που εφαρμόζεται σε πολλά είδη λαϊκού τραγουδιού,δημοτικού και αστικού. (Ξέρω ότι για το δημοτικό σκέλος υπάρχουν ενστάσεις, λόγω της αρχικά αστικής προέλευσης του ίδιου του ομοιοκατάληκτου διστίχου ως είδους, αλλά θεωρώ ότι αυτό είναι απλώς μια πληροφορία σχετικά με κάμποσους αιώνες πίσω: σήμερα -και προ 100 χρόνων- υπάρχει σαφέστατα δημοτικό τραγούδι που να αποτελείται από δίστιχα τέτοιας χρήσης). Όταν λοιπόν βρισκόμαστε στο χώρο του αστικού λαϊκού τραγουδιού, και δη του ρεμπέτικου, τότε μιλάμε για μουρμούρικα.
Άρα, τα μουρμούρικα είναι υποσύνολο πολλών ταυτόχρονα συνόλων: και των τραγουδιών από συρραφή διστίχων (γιατί υπάρχουν και όλες οι άλλες περιπτώσεις συρραφής που δεν είναι μουρμούρικα), και του αστικού λαϊκού τραγουδιού (γιατί υπάρχει και αστικό λαϊκό με σταθερούς στίχους), και του ρεμπέτικου (για τον ίδιο λόγο).
Μαντινάδα δεν είναι είδος τραγουδιού. Εν στενή εννοία σημαίνει αυτοτελές ομοιοκατάληκτο 15σύλλαβο ιαμβικό δίστιχο. Αν δεν είναι 15σύλλαβο και ιαμβικό, λέγεται αλλιώς, αλλά χρησιμοποιείται και πάλι με τον ίδιο τρόπο, δηλαδή σε αυτοσχέδιες συρραφές. Φυσικά μαντινάδες υπάρχουν και σε μέρη όπου δε χρησιμοποιείται η συγκεκριμένη λέξη, δηλ. σ’ όλο το Αιγαίο, την αιγαιοπελαγίτικη Μ. Ασία, τον Πόντο, το Ιόνιο, την Κύπρο, αλλά σε κάποιο βαθμό και στη στεριανή κυρίως Ελλάδα.
Ο Καραγκιόζης ήταν σημαντικό κανάλι διάδοσης τραγουδιών, αλλά δε νομίζω ότι είχε ξεχωριστό δικό του ρεπερτόριο. Αντίθετα στα καφέ αμάν πρέπει να λέγονταν και ειδικά καφεαμανατζήδικα τραγούδια.
Γεια σου, Περικλή, με την προσοχή στην ανθυπολεπτομέρεια !
Είναι αυτοσχέδια, σχεδόν πάντα ομοιοκατάληκτα, δίστιχα που τραγουδιούνται, αλλά “τραγούδι”, απλά, δεν τα λες;
Για ρεπερτόριο ξεχωριστό ίσως όχι, υπήρχε όμως το στοιχείο του αυτοσχεδιασμού.
Για τα καφέ - αμάν έχουμε πηγές που να δείχνουν ότι ακούγονταν εκεί ειδικά τραγούδια;
Δεν έχω κάτσει να το ψάξω αλλά, απ’ ό τι χοντρικά θυμάμαι, το ρεπερτόριο πρέπει να ήταν γενικά εκείνο απ’ το οποίο οι δισκογραφικές έπαιρναν ιδέες για το ποιά κομμάτια να ηχογραφήσουν. Δηλαδή, διασκεδαστικό αστικό ρεπερτόριο (σε αντιδιαστολή με το λειτουργικό των δημοτικών τραγουδιών και το αυθόρμητο των πρώιμων αστικών λαϊκών). Αυτά εννοεί ο Περικλής, φαντάζομαι, λέγοντας “ειδικά καφεαμαντζήδικα”. Mainstream, που λέμε σήμερα.
Από ό,τι αναφέρει ο Χατζηπανταζής και κάποια παραθέματα από εφημερίδες της εποχής,
παίζονταν τα πάντα στα καφέ - αμάν:
από δημοτικά και αμανέδες, μέχρι εβραϊκά, αρμένικα, τούρκικα, γενικά όλης της Ανατολικής Μεσογείου σκοποί και ρυθμοί.
Αλλά και Γαλλικά, και Ιταλικά και άλλα πολλά, ακόμα και Γερμανικά και “Βοημικά”. Όλα όμως, τραγούδια του γλεντιού, όπως άλλωστε θα αναμενόταν. Δεν πήγαινε κανείς εκεί για ν’ ακούσει πατινάδες του γάμου, μάλιστα κάποιοι “αξέβγαλτοι” σίγουρα θα ξιπάζονταν με κάτι τέτοιο, ούτε για να ακούσει παραλογές ούτε για τραγούδια της στράτας ή για σκάρο.
Δεν είναι ανθυπολεπτομέρεια, είναι κεφαλαιώδες. Ένα τραγούδι είναι ένα τραγούδι. Μια μαντινάδα είναι δομικό στοιχείο μιας τραγουδιστικής διαδικασίας. Απόψε είπαμε τρία τραγούδια και μετά λέγαμε μια ώρα μαντινάδες.
Δεν ξέρω απέξω αν το λένε οι πηγές, μπορεί και να το υπέθεσα. Τα τραγούδια των τότε σύγχρονων δημιουργών, όσα δεν ανήκαν ούτε στην προφορική παράδοση ούτε στο θέατρο ή κάποιο άλλο τέτοιο πλαίσιο, λέγονταν πουθενά αλλού;
Μα, και για το θέατρο να ήταν γραμμένα, θα λέγονταν και στα καφέ αμάν αλλά και στο καφενεδάκι της γειτονιάς ή στο σπιτικό γλεντάκι. Γραμμόφωνα δεν υπήρχαν, ο κόσμος όμως τραγούδαγε όχι μόνο στη δουλειά αλλά και για να ξεδώσει πίνοντας κι ένα κρασάκι. Στη Μυτιλήνη π.χ., στο γύρισμα του αιώνα, δεν νομίζω να υπήρχε στιγμή όπου σε κάποιο καφενείο, κάποια στιγμή να μην τραγουδιόνταν ένα κομμάτι απ’ το Χορ χορ Αγά. Ανάλογα και στη Σμύρνη, και παντού στις πόλεις.
Λογικά ναι, μπορεί. Απλώς σκεφτόμουν ότι άμα κάτσω εγώ (ο σαντουριέρης π.χ. του καφέ-αμάν) και γράψω ένα τραγούδι, πού θα το μάθει ο κόσμος ώστε να φτάσει τελικά και στις παρέες; Προφανώς στο μαγαζί όπου παίζω.
Και δεν ξέρω και οι αμανέδες αν λέγονταν και αλλού. Θα υπήρχαν καναδυό Σόλωνες, προικισμένοι αμανετζήδες που να μη δουλεύουν σε μαγαζιά και απλώς να τραγουδάνε στην παρέα, αλλά σε γενικές γραμμές είναι τραγούδι για επαγγελματίες.
Δύο πράγματα ρώτησε ο φουκαράς ο Θανάσης, κι εμείς είμαστε άξιοι να συζητάμε για μέρες, ακόμα… Αυτό, και δεν θα συνεχίσω.
Έτσι ακριβώς. Και άμα αρέσει κιόλας, από το γύρισμα του αιώνα και μετά θα αρχίσουν να σε φωνάζουν οι δισκογραφικές. Και όταν αρχίζουν να μαθαίνουν τα κόλπα, κι αυτές κι εσύ, θα αρχίσουν να σου ζητάνε και καινούργια. Και όταν στον κόσμο αρέσει το κομμάτι του άλλου, απ’ το άλλο καφέ αμάν ή την άλλη δισκογραφική, εσένα θα σου ζητήσουν να γράψεις το “Νέο χασαπάκι” ή τη “Νέα χήρα”.
Εδώ, δεν θα συμφωνήσω. Έχω πολύ συχνά πέσει σε περιπτώσεις όπου άνθρωποι από κει που δεν το περιμένεις, βγαίνουν και τραγουδάν αμανέ με πάρα πολύ καλό επίπεδο. Και αν αυτό σε εμένα συμβαίνει μία, σε προηγούμενες γενιές θα συνέβαινε δέκα. Ήταν πάρα πολύ δημοφιλής ο αμανές και βεβαίως, ένας σωστά τραγουδισμένος αμανές καταξιώνει τον ερμηνευτή αυτόματα, γιαυτό και τον ήθελαν όλοι.
Τώρα άντε να έλεγες στο σχωρεμένο τον Μπάτη ότι το “Σου χει λάχει” π.χ. [που είναι και αυτό συρραφή και που προφανώς θα μπορούσε και αυτό να το έλεγε αλλιώς, μια άλλη φορά ]
δεν είναι τραγούδι ακριβώς, αλλά “αυτοτελές ομοιοκατάληκτο 15σύλλαβο δίστιχο” …
Κι εμένα περίεργο μου φαίνεται αυτό, Περικλή. Π.χ. ξέρω για το χωριό Βραστά Χαλκιδικής ότι υπήρχε ένας παππούς που έλεγε αμανέδες ωραίους. Και σήμερα υπάρχουν άνθρωποι που έλεγαν αμανέδες, αλλά όχι τόσο καλά όσο εκείνος, καθώς λένε. Επίσης, και είναι μάλλον σημαντικότερο, έχω μία ιδιωτική κασσέτα με τραγούδια από τον Σοχό (υπάρχει μία αμφιβολία ως προς αυτό, ίσως να είναι και από την Νικήσιανη), η οποία ηχογραφήθηκε σε γλέντι μέσα σε ένα καφενείο. Η κασσέτα είναι γεμάτη καθιστικά τραγούδια από κάτι απίστευτες φωνάρες!!! Θυμάμαι ότι υπάρχουν και αμανέδες μέσα σε όλα αυτά τα τραγούδια. Έχω την αίσθηση δηλαδή ότι ο αμανές στην περιοχή αυτή δεν είναι θέμα επαγγελματιών, αλλά μερακλήδων.
Πρόκειται προφανώς για τη συνέντευξη που ανέβηκε σ’ αυτό το νήμα.
Δεν πειράζει να την ξαναβάλουμε, γιατί έχει πολύ ψωμί:
Δε νομίζω ότι είχα ξανακούσει από έγκυρα χείλη τον όρο «γιουρούτικα». Η παραφθορά (από γιουρούκικα) νόμιζα ότι είχε γίνει από τους δευτερογενείς, τους ερευνητές. Λοιπόν όχι, πράγματι έτσι τα έλεγαν.
Ο ερευνητής, ο Τεντ Πετρίδης, ρωτάει τον Γενίτσαρη: έχεις εδώ τον μπαγλαμά; Ναι, λέει εκείνος, και βγάζει ένα όργανο που σήμερα, τουλάχιστον με βάση το μήκος, θα το λέγαμε τζουρά. Αυτό μου θυμίζει εκείνη τη ρήση του Βαμβακάρη, που μου έχει κάνει πολλή εντύπωση αλλά γενικά δε νομίζω να έχει προσεχτεί τόσο:
Παρατηρούμε επίσης ότι έχει τον μπαγλαμά σε ντουζένι ενώ το μπουζούκι σε ρε-λα-ρε, παρόλο που σχολιάζει ότι και το μπουζούκι παλιά το κούρδιζαν σε ντουζένια.
(Επίσης, δε νομίζω να είχα προσέξει άλλη φορά πόσο καλός μουσικός ήταν!)
Χαιρομαι που το ξανανεβαζεις Περικλη. Ειναι επικαιρο για μας καθως μια δουλεια βασισμενη πολυ σε αυτο το βιντεο (και αλλα) ετοιμαζεται. Τα υπολοιπα στα κοντα!
Να παρατηρησω οτι δε φερνει απο μεγεθος σε τζουρά. Πιο πολυ σε γονατο. Αλλο ενα συγγενες οργανο, το οποιο ειναι πιο κοντα στο μπαγλαμα (σχεδον αποκλειστικα σκαφτα) παρα στο μπουζουκι (οπως ο τζουρας).
Το μπουζουκι απο οσα εχω κατανοησει ολα τα χρονια απο το μακρινο 13’ κατεληξε σχετικα προσφατα στο ρελαρε. Ο μαρκος στη βιογραφια του αναφερει οτι ο Αιβαλιωτης (η εμπνευση του εξ αρχης) επαιζε κατ’αποκλειστικοτητα σε συριανο ντουζενι.
Και ειναι φυσικο. Το μπουζουκι εχει καταγωγη απο τον ταμπουρα, οποτε οπως και ο ταμπουρας, παιζοταν με αρκετα ιδιαιτερους τροπους. Το μπουζουκι που εμεινε ειναι της σχολης του Πειραια και του Τζακ ομως. Οχι το ντουζενι. Αλλα κατι πιο ευελικτο καθως το ρελαρε ανοιγε τα χερια για να μπει πιο ευρυχωρα η δυση στα παιξιματα. Ο πρωτος που κινηθηκε εντονα δυτικα, ειναι ο Μαρκος!
Ο Μαρκος με τη λεξη τζουραδες, εννοει τις τζούρες. Μικροσκοπικα μπαγλαμαδακια με ημιτελη ταστιερα. Διχορδα, μονοχορδα ή οτι φανταζεσαι. Εξαιρετικα στο να τα κουρδιζει καποιος και να παιζει ενα βασικο σκοπο για τη συνοδεια του. Το μουρμουρικο τραγουδι. Το σκεπτικο ειναι οτι σε καθε γνωστο δρομο υπαρχουν καποιες μελωδικες κινησεις και σκεψεις που τις ακους απο το πρωτο ηχογραφημα στο γκερλιτς (υπαρχει νμζ και ντουζενι) μεχρι ταξιμι του Ζαμπετα. Η βαση του ρεμπετικου, τ θεμελια.
Ο γενιτσαρης ειναι θεος μουσικα! και ηταν πολυ ενεργος συνθετης και παικτης μεχρι τα βαθεια γεραματα! Και πολυ καλος ταξιμιτζης!
Σωστά. Άρα ο μπαγλαμάς που δεν ήταν τζουράς μπορούσε να φτάνει μέχρι το μέγεθος που έχει εδώ ο Γενίτσαρης.
Είναι εύλογο ότι σε εποχές μικρότερης τυποποίησης των οργάνων υπήρχε μόνο η διάκριση «μικρό» και «μεγάλο», με μεγάλο εύρος ποικιλίας το καθένα. Όταν άρχισαν να στανταρίζονται, στον όποιο τέλος πάντων βαθμό στανταρίστηκαν, περίσσεψε θέση και για «μεσαίο», αυτό που λέμε σήμερα τζουρά.
Η λέξη τζούρα όμως πόθεν προκύπτει; Πιστεύω ότι πρέπει να ήταν «τζουράς», η ίδια λέξη όπως σήμερα, με λίγο όμως διαφορετική σημασία. Υπενθυμίζω:
Μη συγχέουμε με την τζούρα (στο κάπνισμα) που μεταφορικά μπορεί και να σημαίνει μικρή ποσότητα από οτιδήποτε.
Βεβαίως! Κάποτε, σε ένα κυκλαδονήσι, κοσκίνιζα το θυμάρι που νωρίτερα είχα μαζέψει, ξεράνει και τρίψει. Κάποιος περαστικός ρώτησε -Να πιάσω μια τζουρίτσα να μυρίσω;
ο μαρκος ειναι σαφης στο τι ειναι ο τζουρας. αναφερεται στα πρωιμα μπαγλαμαδακια με τα 7 ταστα. σε αυτα επαιζες μονο με ντουζενια για να εχεις περισσοτερες νοτες και ειδικα αυτες που χρειαζεσαι, μεσα σε 7 ταστα. γι’αυτο και η ονομασια απο τους παλιους ‘‘μπαγλαμαδοντουζενια’’. εκει επαιζαν απλες μελωδιες και ελεγαν διαφορα στιχακια. αυτα ειναι τα μουρμουρικα που ξερουμε. εχουν μεινει πολλα στην δισκογραφια τα οποια κανουν μπαμ. αυτα φυσικα ειναι πολυ παλιοτερα απο την εποχη που ηχογραφηθηκαν. κλασικο παραδειγμα η μελωδια του ατσιγγανα, σου 'χει λαχει, σκυλα ‘μ’ εκανες και λιωνω, αντιλαλουν οι φυλακες, στα ορη βγαινει η καπαρη, ντουντου, τα φρυγανα, και πληθος αλλα… ειδικα στην δισκογραφια της αμερικης.