Μίκης Θεοδωράκης εναντίον Δημήτρη Ψαθά...για τα μάτια του Τσιτσάνη

Προσωπικότητες
,
1

Το 1961 ο πολύ γνωστός θεατρικός συγγραφέας, χρονογράφος και δημοσιογράφος Δημήτρης Ψαθάς μέσα από την μόνιμη στήλη του (Επιστολές του Δημ.Ψαθά προς τους πάντες για τα πάντα) στον “Ταχυδρόμο” της 26/7/1961 (τεύχος 381) έστειλε επιστολή όπως τιτλοφορείται και η στήλη του, στον Βασίλη Τσιτσάνη. Το ύφος της επιστολής όπως θα μπορέσετε να διαβάσετε κινούνταν μεταξύ ειρωνείας και χλευασμού προς τον Τρικαλινό συνθέτη, που όπως προκύπτει από τα γραφόμενα ο Ψαθάς επισκέφτηκε στο κέντρο που έπαιζε στις Τζιτζιφιές.

Από τον τίτλο και μόνο ο Ψαθάς προϊδεάζει τον αναγνώστη για το αρνητικό και ειρωνικό της επιστολής:
ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΜΑΙΤΡ ΤΣΙΤΣΑΝΗΝ (Η ΠΕΡΙ ΦΕΣΤΙΒΑΛ ΝΤΕ ΛΑ ΜΠΟΥΖΟΥΚ).

ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ 29-7-1961.pdf (650,9 KB)

Εκτός από τον Τσιτσάνη ο Δ.Ψαθάς αναφέρει στην επιστολή του και τον Γιάννη Παπαϊωάννου που μαζί με Θεσσαλό συνθέτη παίζανε καλοκαιριάτικα στις Τζιτζιφιές, τον Μπιθικότση, τον Καζαντζίδη, τον Μάνο Χατζιδάκη αλλά και τον Μίκη Θεοδωράκη.

Στα αρχεία που επισυνάπτονται μπορείτε να διαβάσετε το κείμενο του Δ.Ψαθά όπως κυκλοφόρησε στον Ταχυδρόμο τον Ιούλιο του 1961.

3 «Μου αρέσει»
2

Ο Μίκης Θεοδωράκης που ποτέ δεν έκρυψε την εκτίμηση και τον θαυμασμό του για τον Βασίλη Τσιτσάνη δεν άφησε αναπάντητη την επιστολή του Δ.Ψαθά και με δική του επιστολή προς τον Ταχυδρόμο απαντάει στο ειρωνικό ύφος του Ψαθά.

Εδώ το κείμενο του Μίκη Θεοδωράκη όπως αυτό δημοσιεύτηκε στο επόμενο τεύχος (382) του Ταχυδρόμου στις 5/8/1961.

ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ 5-8-1961.pdf (645,5 KB)

3 «Μου αρέσει»
3

δηλαδή είτε αρχαιολαγνεία είτε συμφωνικά έργα, και στην μέση η κακόμοιρη η “πρωτοβάθμια μουσική”… και οι δυο επικαλούνται τον τσιτσάνη, ο καθένας προς όφελός τους απ’ό,τι φαίνεται.
δεν πειράζει, όποιοι δεν μπορούν να καταλάβουν την λαϊκή μουσική ας την αφήσουν ήσυχη -αυτοί χάνουν.

4

Είναι γνωστή η θέση ότι δε μπορεί να έχουν άποψη για τη μουσική άνθρωποι “απαίδευτοι”.
Ο σοβατζής,ο σιδεράς,ο μανάβης,ο εμποράκος,ο εργάτης… τι να ξέρουν αυτοί,τι να καταλάβουν…
Και αν αυτό γράφτηκε το ‘61 ακόμα και σήμερα το 2017 κάποιοι ακόμα το πιστεύουν.
Απ’ την άλλη ο Ψαθάς προσωπικά μου είναι συμπαθής σα γράψιμο οπότε θα τον κρίνω απ’ τις 99 και όχι απ’ τη μία

1 «Μου αρέσει»
5

Ευχαριστούμε για τα κείμενα. Το 1961 είναι κρίσιμη χρονιά. Ο Θεοδωράκης είχε βγάλει τον Επιτάφιο ένα χρόνο πριν και είναι γνωστό τι τράβηξε ώστε να πειστεί η διανοούμενη τάξις της χώρας ότι το μπουζούκι δεν είναι χυδαίο όργανο.

1 «Μου αρέσει»
6

Να΄σαι καλά koutroufi.

Στο αμέσως επόμενο διάστημα θα ανέβουν και άλλα τέτοια θέματα που θα ανοίγουν τον διάλογο και θα θέτουν προβληματισμούς και ενστάσεις όπως καλή την ώρα, ο Νίκος ο liga rosa ο Pip και και εσύ, έχετε κάνει. Ενδεικτικά να σου πω ότι στις επόμενες μέρες θα ανέβει κείμενο του Ιουλίου του 1919 που αναφέρεται στην Παξιμαδοκλέφτρα, η παλαιότερη (μέχρι την επόμενη) αναφορά απ΄όσο έχω ψάξει για το ποιες ήταν οι Παξιμαδοκλέφτρες και πότε παρουσιάστηκαν στην κοσμική ζωή της Αθήνας.
Επίσης να πω ότι πολύ σύντομα (ίσως και σήμερα-αύριο) θα παρουσιαστούν όλοι (σχεδόν) οι λαϊκοί συνθέτες μουσικοί και τραγουδιστές αλλά και τα νυχτερινά κέντρα στα οποία παίζανε το διάστημα Οκτώβριος-Δεκέμβριος του 1948. Ποιοι συνεργάζονταν με ποιους και σε ποια μαγαζιά.

Τώρα όσων αφορά την κόντρα Ψαθά-Θεοδωράκη για τις…πενιές του Τσιτσάνη θα πρέπει να πω ότι συνεχίστηκε όπως ήταν φυσικό και στο επόμενο τεύχος του Ταχυδρόμου. Σιγά μην δεν άφηνε ο μεσιέ psathas αναπάντητη την κριτική που δέχτηκε από τον Μ.Θεοδωράκη αλλά όπως φαίνεται και από άλλους για την ¨επιστολή προς Τσιτσάνη¨. Έτσι στις 12 Αυγούστου 1961 στο τεύχος 383 θα στείλει και νέα επιστολή αυτή την φορά στον…αξιότημον ανωνυμόγραφον.

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι εκ νέου τοποθέτηση του Μίκη Θεοδωράκη δεν φαίνεται να υπάρχει μέσα από τον Ταχυδρόμο. Ο Δ.Ψαθάς είχε τον πρώτο και τελευταίο λόγο στην υπόθεση αυτή.

Το τι έγραψε στην δεύτερη επιστολή του ο Δημήτρης Ψαθάς μπορείτε να το διαβάσετε εδώ.

ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ 12-8-1961.pdf (1,2 MB)

3 «Μου αρέσει»
7

Δυστυχώς η απάντηση του Θεοδωράκη δε διάβάζεται εύκολα, είναι πολύ ψιλά τα γράμματα.

Το κείμενο του Ψαθά δεν ξέρω αν πρέπει να θεωρηθεί οπωσδήποτε ειρωνικό. Ναι μεν βάζει δήθεν αστείες εκφράσεις εκεί όπου δεν υπάρχει τίποτε αστείο ή γελοίο να περιγράψει, αλλά η περιγραφή του αγέλαστου Τσιτσάνη ή κάποιων χορευτών δε διαφέρουν πολύ από άλλες περιγραφές, γραμμένες από ανθρώπους που μετά βεβαιότητος γούσταραν και θαύμαζαν. Το χιουμοράκι με τις γαλλικούρες κλπ. μπορεί απλώς να ήταν η μανιέρα της επιφυλλίδας του (δεν είναι και εύκολο να κρατάς μόνιμη αστεία στήλη). Όσο για το φινάλε, μάλλον εκφράζει τα παράπονά του για το Φεστιβάλ Αθηνών (δε γουστάρει το Ήχος και Φως), τη διοίκησή του και την κυβέρνηση, χωρίς το πράγμα να έχει ιδιαίτερη σχέση με τον Τσιτσάνη.

Αν υπήρχε δευτερολογία, θα αποκάλυπτε ασφαλέστερα την πραγματική του θέση. (Εκτός βέβαια αν είναι ήδη γενικότερα γνωστή - εγώ δεν έχω υπόψη μου κάτι.)

Το καινούργιο κείμενο του Ψαθά που ανέβασες Φώτη το διάβασα μόνο μέχρι ένα σημείο. Ξεκινάει λέγοντας περίπου «Αγαπητέ ανώνυμε, είσαι γάιδαρος και θρασύδειλος» (λες και γράφτηκε σε σημερινό φόρουμ: κρύβεσαι πίσω από το πληκτρολόγιό σου κλπ.). Δε με είλκυσε και πολύ για να το πάω μέχρι τέλους, αλλά έτσι κι αλλιώς απαντά σε μια ανώνυμη επιστολή που δεν έχω διαβάσει, ούτε ξέρω καν αν δημοσιεύτηκε. Αν απαντά σε κάποιον που ήταν όντως γάιδαρος και θρασύδειλος, και κατά τα άλλα υπερασπιζόταν τον Τσιτσάνη, μπορεί στην αντεπίθεσή του προς τον επιστολογράφο η μπάλα να πήρε και τον Τσιτσάνη - πάνω στον καβγά πολλά λέγονται.

Αυτά τα αποσπασματικά χωρίς ιδιαίτερη πρόθεση να υπερασπιστώ τον Ψαθά. Απλώς, επειδή δεν υπάρχει ούτε ιδιαίτερος λόγος για το αντίθετο. Μόλις καταλάβω καλύτερα τις απόψεις του, θα σχηματίσω και τη δική μου άποψη.

— Νέο μήνυμα προστέθηκε στις 03:12 ::: Το προηγούμενο μήνυμα δημοσιεύθηκε στις 02:56 —

Βιάστηκα λίγο. Τελικά η απάντηση του Ψαθά στον ανώνυμο επιστολογράφο παραθέτει λίγο πολύ και τις απόψεις του ανώνυμου, και κάποιες του Θεοδωράκη από αυτές που δε βγάζω τα γράμματα.

Ο Ψαθάς εκπροσωπεί μια άποψη που τότε ήταν πλέον κατεστημένη: ότι τα δημοτικά τραγούδια είναι -τέλος πάντων πολύ σπουδαία και εθνικά. Η άλλη πλευρά εκπροσωπεί μια άποψη που τότε ήταν καινούργια και σόκαρε, ότι και τα ρεμπέτικα ανήκουν στον ίδιο κύκλο σπουδαίας και εθνικής μουσικής.

Ο Ψαθάς, αισθανόμενος να απειλούνται οι βεβαιότητές του, προσπαθεί να εκμηδενίσει τον «αντίπαλο» αντλώντας παραδείγματα μόνο από τραγούδια που θα έκαναν μια τέτοια άποψη να φαντάζει γελοία: χασικλήδικα, ντερμπεντέρικα. Εντωμεταξύ τα ξέρει τόσο καλά (δεν είδα κανένα από τα συνηθισμένα λάθη στους στίχους) ώστε αποκλείεται να ήξερε μόνο αυτά.

Δεν προκύπτει όμως αν άκουσε τον Τσιτσάνη να λέει τέτοια τραγούδια (ούτε και ξέρω πόσο εφικτό ήταν το 1961 να λες χασικλήδικα στο πάλκο). Τόσο που τον ενοχλούν δε θα το είχε σχολιάσει στο αρχικό κείμενο; Νομίζω ότι αυτά που τον άκουσε να λέει του άρεσαν. Σίγουρα τα περιγράφει με συγκατάβαση, σαν μια επίσκεψη στον άγνωστο γραφικό κόσμο του απλού λαουτζίκου, όχι όμως με εχθρότητα.

8

Και εγώ πιστεύω ότι ο Ψαθάς απλώς θέλησε να γράψει με χιούμορ (:wink: μια μουσική πραγματικότητα που έβλεπε να καθιερώνετε και σε κάποιο βαθμό να αποκτάει μια ισάξια θέση στα μέχρι τότε πολιτιστικά και μουσικά δρώμενα. Σίγουρα είχε τις επιφυλάξεις (ειδικότερα με το χασικλίδικο και το μάγκικο) του αλλά δεν νομίζω ότι ήταν εχθρικός. Επίσης μην ξεχνάμε ότι και ο Θεοδωράκης είχε τις ίδιες επιφυλάξεις για το χασικλίδικο. Μάλιστα ένα χρόνο πριν το είχε γράψει και στο περιοδικό Πρώτο ότι στο ʽʽαληθινό λαϊκό τραγούδι”,δεν έχουν θέση τραγούδια του τύπου ‘‘Όταν καπνίσει ο λουλάς’’.
Οπότε η “αντιδικία” μεταξύ Ψαθά και Θεοδωράκη μήπως έχει να κάνει με το ύφος γραφής του πρώτου; Ίσως ο Θεοδωράκης να θεώρησε ότι με αυτό τον τρόπο γραφής προσβάλει το αντικείμενο μελέτης του και τον Τσιτσάνη.

9

Με συγχωρείτε για τα απανωτά διορθωτικά μηνύματα, αλλά καμιά φορά πρέπει να γράψεις τη σκέψη σου πρώτα για να μπορέσεις να την αξιολογήσεις και τελικά να …την γράψεις.

Λοιπόν, μπορεί του Ψαθά να του άρεσε η βραδιά στου Τσιτσάνη (ή και όχι), μπορεί παράλληλα να ήταν συνολικά επιφυλακτικός προς το ρεμπέτικο, βέβαιον είναι ότι δε συμπαθούσε καθόλου τα χασικλήδικα και ορισμένες άλλες κατηγορίες ρεμπέτικων, αλλά όλα αυτά δεν έχουν ιδιαίτερη σημασία.

Στο #7 αφιέρωσα ένα σωρό αράδες σ’ αυτά τα ασήμαντα ερωτήματα. Το μόνο που πιστεύω ότι έχει όντως ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε είναι η παράγραφος που λέει:

Και πάλι, το σημαντικό δεν είναι βέβαια με ποια πλευρά είναι ο συγκεκριμένος Ψαθάς ή Θεοδωράκης ή ανώνυμος, αλλά η διαπίστωση αυτής της σύγκρουσης καθιερωμένης - καινοφανούς άποψης.

13

Είναι πάνω απο 5 χρόνια που συζητήθηκε εδώ το άρθρο του Δημ. Ψαθά και η παρέμβαση του Θεοδωράκη.Επειδη συζητείται τώρα το θέμα σε μια άλλη ιστοσελίδα,εμένα με απασχόλησε η σκέψη,το διάβασε ο Τσιτσάνης το άρθρο;Πως θα το σχολίασε άραγε;Ισως υπάρχουν επ’ αυτού μαρτυρίες.Γνωρίζει κάποιος κάτι;Νομίζω θα ήταν πολύ σημαντικές κάποιες μαρτυρίες.Επειδή πρόκειται για μια διαμάχη για την ελληνική μουσική μεταξύ λογίων στην πλάτη της λαικής μουσικής και των λαικών δημιουργών.Πως θα αντέδρασε άραγε ο λαικός μουσικός στην ειρωνία και χλεύη;

1 «Μου αρέσει»
14

Αν πράγματι είχε υπάρξει κάποιου είδους αντίδραση του Τσιτσάνη στο άρθρο του Δ. Ψαθά, νομίζω ότι θα είχε πάρει κάποια διάδοση και θα το ξέραμε. Στο ίδιο το περιοδικό «Ταχυδρόμος» όμως, δεν μοιάζει να δημοσιεύτηκε κάτι, αφού ο Φώτης θα το είχε εντοπίσει και αυτό, όπως την απάντηση του Θεοδωράκη και τα περί ανωνυμογράφου του Ψαθά. Το ίδιο όμως το κείμενο του «ανωνυμογράφου», πώς και δεν βρέθηκε;

15

Καλά, δεν πιστεύω να έγραφε στον Ταχυδρόμο επιστολή ο Τσιτσάνης! Μάλλον το νόημα της ερώτησης του Χρήστου θα πρέπει να ήταν αν ακούσαμε ποτέ να το σχολιασε ο Τσιτσάνης σε καμιά συνέντευξη ή κάτι παρόμοιο.

Πάντως εγώ δεν είδα καμία ειρωνεία και χλεύη προς τον Τσιτσάνη. Το είχα σχολιάσει και τότε: ο Ψαθάς γράφει με μια ας πούμε χιουμοριστική μανιέρα, αλλά γράφει θετικά. Του άρεσε η μουσική του Τσιτσάνη, η παρουσία του η βαριά και αποστασιοποιημένη, οι τραγουδίστριες, ο Παπαϊωάννου, οι διάφοροι λαϊκοί τύποι που χόρεψαν, και ειλικρινά -μου φαίνεται- απορεί γιατί αυτή η πτυχή του ελληνικού πολιτισμού δεν προβάλλεται στα φεστιβάλ.

16

Για χλεύη, ίσως παραπάει, ειρωνεία όμως, κάργα! Και προς τον Τσιτσάνη, αλλά και προς τους «ντιστανγκέ» ξένους, που αντί να πάνε ν’ ακούσουν Μπετόβεν με Μητρόπουλο ή Φον Κάραγιαν, πάνε να εκστασιαστούν με τον μεσιέ Τανασσίς τον φουκαρολαθρέ, ή τον ιδιοκτήτη σούστας με καρπούζια. Πού την είδες, βρε Περικλή, τη θετική προσέγγιση; Στην πεπειραμένη πενιά, που όμως ξεχύνει ακατάσχετες μελωδίες, κατάλληλες μόνο για άσματα με φίδια μαυροκέφαλα;

2 «Μου αρέσει»
17

Πουθενά δε λέει τέτοιο πράγμα. Ακριβώς το αντίθετο λέει.

Καλά, ας πούμε ότι αν καταλαβαίνουμε τόσο αντίθετα πράγματα τότε το κείμενο είναι δυσνόητο. Δεν είμαστε σίγουροι τι λέει (λέω τώρα εγώ, για την οικονομία της συζήτησης), οπότε ας δούμε τι θα ήταν πιθανό να λέει:

Στατιστικά, είναι ποτέ πιθανόν ακόμα κι ο μεγαλύτερος γκρινιάρης και πολέμιος του ρεμπέτικου να τα 'βαζε με τον ξένο ντιστεγκέ; Υπάρχει τέράστια παράδοση γκρινιάρικης αντιρεμπέτικης ρητορικής. Οι στόχοι προς τους οποίους στρέφεται είναι συγκεκριμένοι:
-οι μουσικοί που βγάζουν τέτοια πράγματα
-ο χυδαίος και εκφυλισμένος όχλος που τα ακούει και τα γλεντάει
-όσοι δεν είναι μεν χυδαίοι και εκφυλισμένοι, αλλά το ανέχονται
-ενδεχομένως, η πολιτεία και οι αρχές που δεν κάνουν τίποτα.
Αντίθετα, ο ξένος που έρχεται να γνωρίσει από κοντά οτιδήποτε το ελληνικό είναι διαχρονικά η παντιέρα του έλληνα φαν αυτού του «οτιδήποτε». Μέσα στη θεματική «κοιτάξτε τα χάλια μας» τα σκάγια ποτέ δεν μπορούν να πάρουν τους ξένους, αυτές είναι ενδοελληνικές υποθέσεις.

Δες και τη σύγκριση που κάνει με Μπιθικώτση και Καζαντζίδη. Αν το κείμενο είναι ειρωνικό, θα πρέπει να την εκλάβουμε ανάποδα, ότι τους προτιμά από τον Τσιτσάνη. Μα αν όμως είναι ειρωνικό, τότε του Ψαθά δεν του αρέσει το λαϊκό ολωσδιόλου, οπότε θα ήταν τελείως άτοπο να υποθέσουμε ότι προτιμά κάποιον (εν προκειμένω τους νέους αστέρες) από κάποιον άλλο.

…και λοιπά και λοιπά. Επαναλαμβάνω:

18

Στο κείμενό του ο Ψαθάς απευθύνεται στον Τσιτσάνη και βάζει μεσα και γαλλικές φράσεις. Γνώριζε ο Τσιτσάνης γαλλικά?Η θα πήγαινε σε κάποιον γαλλομαθή να του μεταφράσει το κείμενο για να καταλάβει τι ήθελε να του πεί ο Ψαθάς.

19

Δεν απευθύνθηκε στον Τσιτσάνη, στους αναγνώστες του απευθύνθηκε, που διασκέδαζαν με τις γαλλικούρες κι ας μην τις καταλάβαιναν.

20

Αντίδραση του Τσιτσάνη δεν φαίνεται να υπήρξε και από όσο γνωρίζω ποτέ δεν αναφέρθηκε ο ίδιος στην κόντρα του Ψαθά με τον Θεοδωράκη. Αλλά γιατί να μιλήσει ο ίδιος όταν το έκανε γι΄ αυτόν ο Μίκης;

Το κείμενο του «ανωνυμογράφου» ήταν ένα γράμμα που στάλθηκε προσωπικά στον Ψαθά. Το τι έγραφε η “ανώνυμη” επιστολή, μόνο ο Ψαθάς ήξερε. Σε κάποια σημεία της απάντησε ο ίδιος μέσω του “Ταχυδρόμου”.

2 «Μου αρέσει»
21

Μάλιστα! Επομένως, καραμπινάτο φάουλ του Ψαθά: Απευθύνεται στους αναγνώστες του, οι οποίοι αγνοούν τα περί ανώνυμης επιστολής, χαρακτηρίζοντας γάϊδαρο τον επιστολογράφο, μιλώντας για βρισιές, για χασικλήδες αγωνιστές του ΄21 κλπ. κλπ. χωρίς να παραθέτει την ίδια την επιστολή.

1 «Μου αρέσει»
22

Η πρώτη επιστολή Ψαθά στον Ταχυδρόμο θυμίζει δύο παλαιότερα δημοσιεύματα σε αθηναϊκά έντυπα. Το ένα είναι του Μ. Καραγάτση και είχε δημοσιευτεί στη Βραδυνή το 1946. Το άλλο (ύποπτα όμοιο με το προηγούμενο) είναι του Κώστα Μάνεση και είχε δημοσιευτεί στο περιοδικό Μοντέρνο Τραγούδι το 1947. Τα δημοσιεύματα αυτά υπάρχουν στη συλλογή Κ. Βλησίδη «Σπάνια κείμενα για το Ρεμπέτικο (1929-1959)». Κοινό στοιχείο και στα τρία αυτά κείμενα είναι ότι ο συγγραφέας, σχολιαστής σε έντυπα των Αθηνών, κατηφορίζει ένα βράδυ σε κέντρο των Τζιτζιφιών και αφηγείται με ειρωνικό ύφος τις εμπειρίες του.
Ο Ψαθάς, όμως, εδώ ασχολείται με την διάδοση που φαίνεται να είχε το μπουζούκι στους ξένους. Εκείνη την εποχή, το 1961, εκτός από τον Επιτάφιο του Θεοδωράκη (που δεν ξέρω τι διείσδυση είχε στο εξωτερικό), πρέπει να ήταν φρέσκος ο ντόρος της ταινίας «Ποτέ την Κυριακή». Ένα χρόνο πριν, το 1960, είχε πάει στο φέστιβάλ Καννών (όπου η αείμνηστη Μελίνα είχε μοιραστεί το πρώτο βραβείο με την Ζαν Μορό) ενώ το 1961 διεκδίκησε βραβεία Οσκαρ (για να πάρει, τελικά, ένα με τα παιδιά του Πειραιά, άσχετα αν ο Μ. Χατζιδάκις δεν καταδέχτηκε να παραστεί στην τελετή απονομής). Σύμφωνα με τα ρεπορτάζ, το πάρτυ με μπουζούκια που στήθηκε στις Κάννες άφησε εποχή στους διεθνείς κοσμικούς κύκλους. Ακόμη και στην ελληνική Wikipedia αναφέρονται λεπτομέρειες από αυτό το πάρτυ.
Τέτοια βλέπανε οι opinion makers και χαλιότανε. Μετά από λίγα χρόνια βγήκε και ο Ζορμπάς και ήρθε και έδεσε.

3 «Μου αρέσει»
23

τι περιεχόμενο είχε γενικώς το περιοδικό αυτό και τι εννοούσαν σαν “μοντέρνο τραγουδι”?
έχουμε “εικόνα”?