Άλλο μεν το καθένα, και άλλο πάλι το επιστρέφω (γυρίζω πίσω), αλλά όλα λέγονται με συγγενείς, ομόρριζες λέξεις! Αν δε βάλεις κάτι από την ομάδα λέξεων του «στρέφω», θα βάλεις από την ομάδα «γυρίζω». Ε, το ίδιο ισχύει και σε όσες γλώσσες έχουν λέξεις από την οικογένεια του «torno» (που, παρεμπιπτόντως, προέρχεται πράγματι ολόκληρη από τον ελληνικό τόρνο: και τα αγγλικά turn, return, και τα γαλλικά tour, tourner, retourner, και τα ιταλικά κλπ.)
Άρα, μη λέμε «καμία σχέση» γιατί η σχέση είναι στενή.
Λοιπόν, τώρα που πρόκαμα να το κοιτάξω, η ετυμολογία της λατέρνας δεν έχει σχέση με όλα τα παραπάνω αλλά, όπως είπε ο @alk , με το lanterna=φανάρι (<ελλ. λαμπτήρ). Η εξήγηση για τη σημασιολογική μετάβαση έχει σχέση με το σχήμα κάποιου είδους φαναριού, που έμοιαζε με τον οδοντωτό κύλινδρο της λατέρνας…
Ανάγεται στο αρχ. λαμπτήρ, -ήρος, αρχ. Σημασία “σκεύος όπου τοποθετούσαν φωτιά για φωτισμό”. Η αιτιατική πτώση λαμπτήρα πέρασε στα Λατινικά ως lanterna, πιθανόν με επίδραση τού συνωνύμου lucerna. Από το lanterna σχηματίστηκε το γαλλ. lanterne και το ιταλ. lanterna. Η λέξη αυτή στα Ιταλικά χρησιμοποιήθηκε στη φράση lanterna magica για να δηλώσει τον «μαγικό φανό», συσκευή για προβολή ζωγραφισμένων εικόνων σε επιφάνεια (συνήθως σε σκοτεινό δωμάτιο), που αποτέλεσε πρόδρομο τού κινηματογράφου. Τη λέξη αυτή δανείστηκε από τα Ιταλικά η Τουρκική ως laterna, για να αποδώσει το δημοφιλές όργανο που παράγει μουσική με τον χειρισμό μανιβέλας, πιθανόν λόγω τής ομοιότητάς του με τον μαγικό φανό. Στα Ελληνικά εισήχθη μάλλον από την τουρκική (αντιδάνειο), έχοντας διανύσει πορεία μέσα από πολλές γλώσσες και έχοντας αλλάξει το σημασιολογικό της περιεχόμενο από οπτικό σε ακουστικό.
Περικλή μου, δεν είπα ότι δεν υπάρχει καμμία σχέση. Είπα “Άλλο στρέφω, άλλο περιστρέφω, άλλο περιστρέφομαι”, με τα οποία και συμφωνείς, και τίποτα περαιτέρω.
.
Συγνώμη, αλλά θυμήθηκα το γνωστό, που εξηγεί πώς η γερμανική λέξη Fuchs (Φουξ, αλεπού) προήλθε από την αρχαία ελληνική λέξη αλώπηξ:
αλώπηξ > λώπηξ > ώπηξ >πηξ > πουξ > φουξ.
Τι χρείαν άλλην έχομεν μαρτύρων;
(ως ελάχιστη επιπλέον ταπεινή συμβολή, θα μπορούσα να παραθέσω την δική μου άποψη για την προέλευση της αγγλικής λέξης fox (Φοξ, αλεπού), που προήλθε από την αρχαία ελληνική λέξη αλώπηξ:
Μα δεν το είπα για τη λατέρνα, για το la torno το είπα, που δεν σημαίνει περιστροφή αλλά γυρνάω πίσω, επιστρέφω. Δεν θα διαφωνήσεις, φαντάζομαι, ότι η επιστροφή δεν έχει καμμίαν απολύτως σχέση με την περιστροφή. Της λατέρνας ο κύλινδρος περιστρέφεται, δεν επιστρέφει.
Σε σημερινό λεξικό δεν υπάρχει. Την περίπτωση ανέφερε συχνά ένας θείος μου, φιλόλογος, για να γελάσουμε, όμως την είχε ψαρέψει σε σοβαρή εργασία λογίου του 19ου, φαντάζομαι, αιώνα και την έλεγε και στους φοιτητές του. Ανθιμε;
Είναι γεγονός ότι για το «περιστρέφω» δε βρίσκω στα ιταλικά λέξη ομόρριζη του tornare, βρίσκω μόνο ruotare (που είναι το rotate). Με την επιφύλαξη βέβαια ότι δεν τη μιλώ τη γλώσσα.
Παρά ταύτα, η σχέση ανάμεσα στο περιστρέφω και στο επιστρέφω βγάζει μάτι. Ή θα τα πεις και τα δύο με σύνθετα του ίδιου ρήματος (στρέφω), ή θα τα πεις και τα δύο «γυρίζω». Δεν σημαίνουν το ίδιο, αλλά απέχουν πόρρω κι από το να μην έχουν καμία σχέση.
Ναι, η σχέση μεταξύ περιστρέφω και επιστρέφω υπάρχει, αλλά με τίποτα δεν βγάζει μάτι! Περιστρέφω: Στρέφω κάτι περί τον εαυτό του (360 μοίρες και τα πολλαπλάσιά τους, αν η πράξη συνεχίζεται, π.χ. περιστρεφόμενοι δερβίσηδες). Επιστρέφω: Στρέφομαι κατά 180 μοίρες και συνεχίζω τον βηματισμό μου. Άπαξ μόνο. Και τα δύο περιέχουν το ρήμα στρέφω (η συσχέτιση) αλλά, άλλο το ένα και εντελώς άλλο το άλλο.
Βρε Νίκο, ξέρω ελληνικά. Μην επιμένεις να μου εξηγείς τι σημαίνουν πασίγνωστες λέξεις, λες και διαφωνήσαμε ποτέ σ’ αυτό. «Σχέση» θεωρείται μόνο η πλήρης ταύτιση;
Για να παίξεις τη λατέρνα ή να κουρδίσεις το γραμμόφωνο, θα σου πω «γύρνα τη μανιβέλα». Αν όμως πάρεις τη μανιβέλα και δεν τη φέρεις πίσω, θα σου πω πάλι «γύρνα τη μανιβέλα». Στα δε ιταλικά, όπως και στα αγγλικά και τα γαλλικά, η επιστροφή λέγεται με μια λέξη που βγαίνει από τον τόρνο που, ως γνωστόν, τι κάνει; Περιστρέφεται.
Το ότι εσένα προσωπικά αυτή η σχέση δε σου φαίνεται και τόσο στενή έρχεται σε κόντρα με το αυθόρμητο γλωσσικό αισθητήριο τόσων λαών.
Ε, τώρα, Περικλή, άλλο βεβαίως το «γύρνα τη μανιβέλα» προκειμένου να παίξει το γραμμόφωνο και εντελώς άλλο το «γύρνα τη μανιβέλα» προκειμένου να μπορέσω να παίξω το γραμμόφωνο. Ο κάθε άνθρωπος, μορφωμένος ή αμόρφωτος, καταλαβαίνει τί υπονοείται κάθε φορά, χωρίς περαιτέρω εξηγήσεις. Αλλά, γιατί ξεγλυστράς απ’ την ουσία; Θεωρείς ότι οι λέξεις Στρέφω και Περιστρέφω περιγράφουν και οι δύο ακριβώς το ίδιο πράγμα; Άλλο πλήρης ταύτιση ( που δεν συμβαίνει στην συγκεκριμένη περίπτωση) και άλλο συγγένεια κινήσεων.
Φαίνεται πως γελούσαν ήδη από τον 19ο αιώνα με αυτή την παρετυμολόγηση.
Στο The Southern Quarterly Review 1852, σελ. 262-263, επισημαίνεται κριτικά ότι δεν πείθεται κανείς πλέον “that the English fox and the German fuchs are derived from the Greek ἀλώπηξ by a repeated process of aphaeresis (ἀλώπηξ, λώπηξ , ωπηξ , πηξ , -pox , fox , fuchs) as some etymologists have endeavoured to prove”
Χα χα, τα μπέρδεψες κι εσύ Νίκο! Όχι, ειδικά αυτά τα δύο είναι το ίδιο: στη μία περίπτωση γυρνάς τη μανιβέλα για να παίξει το γραμμόφωνο, και στην άλλη ακριβώς το ίδιο.
Δυστυχως αγαπητε Νικο,στο βωμο της πωλησης συναισθηματων μας γεμιζουν ψεματα… Τη λατερνα αυτη στου Ψυρη την εχω κατασκευασει εγω το 1997,εξ αρχης, Την βαφτισαν ως τη λατερνα της ταινιας,την εβαλαν πανω σε ενα καροτσι και την παρατησαν ως ατραξιον να την τρωει η βροχη… Για την ιστορια,η λατερνα της ταινιας βρισκεται στην Αμερικη…
Δυστυχως καλε μου φιλε,η λατερνα πλεον εξεφτελιζεται απο 3 οικογενειες ατσιγγανων,οι οποιοι εχοντας φτιαξει ψευτικα κουτια απο κοντρα πλακε,περιφερονται σε ολοκληρη τη χωρα και ρεζιλευουν το οργανο!!! Απατη κανονικη!!! Πλεον μονο μια λατερνα πραγματικη δουλευει στο δρομο και βρισκεται στην οδο Ερμου,στην Αθηνα… Ολες οι αλλες που γυριζουν σε ολη τη χωρα,ειναι ψευτικες,