Δύο νέα και πολύτιμα ντοκουμέντα μόλις ανέβηκαν στην ενότητα «Βιβλιοθήκη» του rebetiko.sealabs.net. Θα τα βρείτε εδώ: documenta.php, στη νεοδημιουργηθείσα κατηγορία «Συμφωνητικά και Συμβόλαια». Πρόκειται αφενός για ένα ιδιωτικό συμφωνητικό μεταξύ Φραγκούλη – Σέμση και The Gramophone Company Limited, το οποίο μας δίνει μια μικρή ιδέα για το πόσο ασφυκτικά ελεγχόμενες ήταν οι ηχογραφήσεις και οι πληρωμές των καλλιτεχνών από τις εταιρείες δίσκων, και αφετέρου για μια υπεύθυνη δήλωση των Περιστέρη - Σκαρβέλη - Σέμση που καθορίζει το πνευματικό δικαίωμα (ή καλύτερα την απουσία αυτού) σε δύο διάσημους μανέδες. Σε αυτό το δεύτερο ντοκουμέντο έχουμε τη σπάνια ευκαιρία να αντικρύσουμε την υπογραφή του Κώστα Σκαρβέλη, κάτι που νομίζω δεν έχει ξαναδημοσιευτεί και μάλλον αποτελεί μοναδική πρωτιά του sealabs. Ούτε σε μουσεία δεν υπάρχουν αυτά!
Και τα δύο έγγραφα είχαν συνταχτεί στα Γαλλικά. Στα pdf έχουμε ενσωματώσει ελληνική μετάφραση που ακολουθεί με ακρίβεια το πρωτότυπο κείμενο.
Τα τεκμήρια προέρχονται από το Αρχείο του Charles Howard. Στη μετάφραση από τα Γαλλικά στα Ελληνικά συνέβαλαν ο Μπάμπης Παπαδημητρίου και η Φωτεινή Βασιλοπούλου. Θερμές ευχαριστίες και στους τρεις!
Μπράβο στον Charles βέβαια, για τον εντοπισμό των πολύτιμων αυτών ντοκουμέντων! Και φυσικά, μπράβο και σε όλους σας για την εξασφάλιση της διαιώνισής τους, όπως ελπίζω, για το ελληνόφωνο κοινό.
Μία παρατήρηση: Η πόλη Hayes του Middlessex της Αγγλίας (έγγραφο «Το γκαζέλι του Φθισικού»), αποδίδεται σωστά ως Hayes βεβαίως στα Γαλλικά στον στίχο 3, αλλά ως Haves στον στίχο 15. Προφανέστατα πρόκειται περί τυπογραφικού λάθους: αντί για y χτυπήθηκε το στοιχείο v. Και οι δύο τύποι αποδόθηκαν στα Ελληνικά με τη λέξη «Χάγης» (πτώση γενική). Γιατί; Χάγη είναι βεβαίως η πρωτεύουσα της Ολλανδίας (Den Haag στα Ολλανδικά, Hague στα γαλλικά) αλλά άλλο η Χάγη, άλλο το Hayes.
Και μία απορία: Πριν την (χειρόγραφη) προσθήκη της ημερομηνίας, με το ίδιο μάλλον χέρι έχει προηγηθεί, γραμμένο με κεφαλαία, το ακρωνύμιο ( ; ) DEAD. Μπορεί να φανταστεί κάποιος, τι μπορεί να σημαίνει αυτό; (όχι, βέβαια «ΝΕΚΡΟΣ»!!!)
Και ένα ακόμα: Τρομερός, ο Φραγκούλης! Γιατί, άραγε, να «θάφτηκε» από το σύστημα;
Ευχαριστώ για την επισήμανση, θα το διορθώσω. Το λάθος προέκυψε από κεκτημένη ταχύτητα. Αφοσιωθήκαμε τόσο πολύ στις επιμέρους λεπτομέρειες που δεν σταματήσαμε να σκεφτούμε αν η πόλη αποδόθηκε σωστά. Σίγουρα δεν είχα στο μυαλό μου τη Χάγη στην Ολλανδία όταν ετοίμαζα το προσχέδιο της μετάφρασης αλλά ίσως επηρεασμένος από εκεί να απέδωσα το Hayes ως «Χάγη» χωρίς να το καλοσκεφτώ και έμεινε μέχρι τέλους. Οπότε ναι, το σωστό θα ήταν «Χέιζ» (και όχι «Χαίηζ» που απαντάται στο διαδίκτυο μιας και τις ξένες λέξεις προτιμάμε να τις γράφουμε με την απλούστερη ορθογραφία)
Δεν μπορώ να αποκλείσω και το μακάβριο «ΝΕΚΡΟΣ». Ίσως η λέξη να σημειώθηκε από κάποιον τρίτο πολύ μετά τη σύνταξη του συμφωνητικού και μετά το θάνατο του Φραγκούλη για να επισημανθεί ότι η εταιρεία δεν οφείλει πλέον να του καταβάλλει ποσοστά (στο συμφωνητικό ορίζεται ότι «το εν λόγω ποσοστό επί των δικαιωμάτων θα είναι πληρωτέο για όσο ζω»). Βέβαια, μπορεί να είναι κάτι τελείως διαφορετικό γι’ αυτό και επιλέξαμε να το αφήσουμε αμετάφραστο.
Μπράβο μάτι! Δεν το είχα προσέξει τόσο καιρό που ασχολιόμουν με την ψηφιοποίηση του εγγράφου. Πάντως νομίζω ότι δεν είναι v αλλά y που απλώς δεν τυπώθηκε η ουρίτσα του. Και αλλού στο κείμενο το y δεν τυπώνεται πλήρως (π.χ. στο δεύτερο “payable”). Αλλά στο σημείο αυτό… we’re splitting hairs, που θα έλεγαν και στην Ανγκλετέρα…
Πολύ σωστά, Κώστα! Τώρα που το ξαναβλέπω, το DEAD είναι πιο αχνό απ’ τη γραφή της ημερομηνίας και, επιπλέον, άλλο χέρι και κεφαλαία. Οπότε, πολύ λογικά θα μπορούσε να είναι αυτό που λές.
Στο δεύτερο payable (αν μεγεθύνεις με ctrl+ την απεικόνιση) το y διατηρεί ένα κομμάτι του κάτω μέρους του, την ουρίτσα ακριβώς, άρα y χτυπήθηκε, όχι v.
Την εποχή που δούλευα, όπου είχαμε εντοπίσει την προέλευση της έκφρασης «Οk» ως τα αρχικά κάποιου (Αμερικάνου) λογιστή μεγάλης εταιρίας που τίποτε δεν του ξέφευγε, κάποιοι συνάδελφοι στην εταιρία που δούλευα με ονόμαζαν «The Greek Ok”, γιατί έπιανα τυπογραφικά λάθη ακόμα και της καλύτερης δακτυλογράφου της εταιρίας…
Σε αυτό υπάρχει ένα μικρό “μπέρδεμα”
" Does the Netherlands have 2 capitals?
The Two Capitals Of The Netherlands . The Netherlands is characterized by two capitals : Amsterdam and the Hague. Amsterdam became the official capital of independent Netherlands in 1814 after the defeat of the French. The Hague is the administrative center of the Netherlands , housing both the government and the court.
25 Απρ 2017."
Μια διόρθωση πρέπει να κάνω για να είμαι δίκαιος αφού, όπως με ενημέρωσε ο φίλος Μπάμπης, ο Παναγιώτης Κουνάδης είχε ήδη δημοσιεύσει από το 2003 το συμβόλαιο του Σκαρβέλη με την Κολούμπια όπου φαίνεται και εκεί η υπογραφή του σπουδαίου κιθαρίστα (Εις Ανάμνησιν στιγμών ελκυστικών, Τόμος Β΄, σελ. 90, εκδ. Κατάρτι). Όπως και να 'χει, το έγγραφο παραμένει σημαντικό όχι μόνο για τις υπογραφές των τριών αρχιμουσικών αλλά και λόγω περιεχομένου μιας και δεν έχουμε συχνά την ευκαιρία να γνωρίζουμε το παρασκήνιο των συμφωνιών μεταξύ εταιρειών και καλλιτεχνών.
Η ελληνική μετάφραση δεν έχει ακολουθήσει γραφή με ύψιλον γιατί πολύ απλά αυτή η γραφή είναι λανθασμένη. Η φθίση γράφεται με γιώτα διότι ετυμολογείται από το «φθίνω». Με βάση ποια ετυμολογία λες ότι η γραφή «φθυσικού» είναι η σωστή;
Στο πρωτότυπο κείμενο απαντάται αρχικά ο τίτλος του τραγουδιού, όπου περιέχεται η γραφή «φθυσικού», και αμέσως από κάτω δίνεται η λατινική μεταγραφή του τίτλου, ενώ πιο κάτω απαντάται άλλη μία φορά ο τίτλος, πάλι σε λατινική μεταγραφή. Η πρώτη εμφάνιση, που είναι στα ελληνικά, δεν επιδέχεται εξ ορισμού μετάφραση. Εκεί γίνεται απλά παράθεση, χωρίς ορθογραφική διόρθωση. Ο λόγος που δεν έγινε καμία διόρθωση είναι γιατί το κείμενο αυτό αφορά τον τίτλο της ετικέτας ο οποίος γράφτηκε έτσι ακριβώς όταν τυπώθηκε, τόσο όσον αφορά τα ελληνικά όσο και τη λατινική μεταγραφή (γιατί πριν τη μετάφραση είχε ελεγχθεί και η ετικέτα). Αν ήταν να διορθώσω σε «φθισικού» εκείνη την εμφάνιση, τότε γιατί να μη διορθώσω και το αμέσως από κάτω «phthyssikou» σε «fthyssikou» ή «fthissikou»; Γι΄αυτό αφήνονται ως έχουν. Διότι εν προκειμένω βλέπουμε μία σύνδεση ελληνικών και λατινικής μεταγραφής, μια αντιστοίχιση αν θες, η οποία δεν θα γινόταν σεβαστή αν διόρθωνα το ορθογραφικό λάθος. Παρακάτω που ο τίτλος είναι μόνος του στα λατινικά, δεν βρίσκω το λόγο να μην τον αποδώσω στα ελληνικά (με σωστή ορθογραφία) αν και θα μου ήταν εξίσου αποδεκτές η μη απόδοση του λατινικού όρου ή η διόρθωση του πρώτου «φθυσικού» σε «φθισικού» προς αποφυγή ανάλογων συγχύσεων. Σε καμία περίπτωση όμως δεν θα προέκρινα τη γραφή με ύψιλον.
Η παρατήρηση για το δημόσιο τομέα είναι σωστή και θα την κρατήσω, χωρίς όμως να είναι κεφαλαίο το πρώτο γράμμα της κάθε λέξης καθώς δεν υπάρχει λόγος για κάτι τέτοιο. Στη μετάφραση, επειδή δεν μπορούσαμε να βρούμε το ελληνικό αντίστοιχο, αφήσαμε αμετάφραστο τον όρο, ή πιο σωστά παραθέσαμε την αγγλική εκδοχή του (με σημείωση στα Ελληνικά εντός αγκυλών για να κατανοεί ακόμα και αυτός που δεν ξέρει γρι Αγγλικά) χωρίς να επιχειρήσουμε κάποια άστοχη μετάφραση, όπως δηλαδή είναι το πρέπον.
Άνθιμε, το «ελεύθερα κάθε δικαιώματος» δεν είναι λανθασμένο. Ίσα ίσα που η παρεμβολή του όρου «πνευματικών», ενώ δεν απαντάται στο πρωτότυπο, είναι που ενέχει σφάλμα. Ας αναλογιστούμε μερικά παραδείγματα στα Αγγλικά για να γίνει κατανοητό. Χρησιμοποιώ τα Αγγλικά γιατί σχεδόν αποκλειστικά σε αυτήν τη γλώσσα συναντάμε τις ανάλογες προειδοποιήσεις και επομένως μας είναι πιο οικείες κατ’ αυτόν τον τρόπο. To «Αll rights reserved» μεταφράζεται ως «με την επιφύλαξη κάθε δικαιώματος» ή «με την επιφύλαξη παντός δικαιώματος» ή «με την επιφύλαξη (όλων) των δικαιωμάτων» ή κάποια πολύ κοντινή παραλλαγή τους. Ποτέ όμως δεν υπεισέρχεται χαρακτηρισμός για πνευματικά δικαιώματα, εκτός κι αν στο κείμενο υπάρχει ειδικά αναφορά σε copyright. Εμείς στο γαλλικό κείμενο έχουμε «libres de tous droits». Tous droits, δηλαδή απλώς «όλα τα δικαιώματα» ή «κάθε δικαίωμα» ή «άπαντα τα δικαιώματα (all rights).
Pepe, η έκφραση «ελεύθερα δικαιωμάτων» είναι μια χαρά σε χρήση και προσωπικά δεν βρίσκω κανένα πρόβλημα. Η λέξη «ελεύθερος» έχει πολλές σημασίες, είμαι σίγουρος ότι το ξέρεις, και μερικές από αυτές είναι «μη διεκδικούμενος», «επιτρεπόμενος από το νόμο», «απαλλαγμένος από υποχρεώσεις». Αλλά ας μη μείνουμε στη θεωρία, ας δούμε στην πράξη μερικά παραδείγματα. Την έκφραση «ελεύθερα δικαιωμάτων» την εντοπίζουμε σε ενωσιακά κείμενα:
Αλλά τι λέω; Τυχαίως βρήκα ότι ακόμα κι εσύ, pepe, χρησιμοποιείς κανονικά την ίδια έκφραση:
Επομένως, δεν είναι τυφλή η μετάφραση. Σε πληροφορώ ότι ρίξαμε πολλή σκέψη για κάθε λέξη, για κάθε σημείο στίξης, αν και δεν είχαμε υποχρέωση σε κανέναν. Ίσα ίσα, και λυπάμαι που θα το πω έτσι, τυφλή είναι η υπόδειξη που μιλά για αγγλικό free τη στιγμή που το κείμενο είναι στα Γαλλικά και η λέξη που μεταφράζουμε είναι libres…
Τέλος πάντων, κατανοώ το σκεπτικό σου Κώστα. Αν βρήκες ότι «ελεύθερος δικαιωμάτων» είναι φράση που όχι απλώς ειπώθηκε πεντε-δέκα φορές από κάποιους αλλα΄ότι είναι ο καθιερωμένος τρόπος να λέγεται, τότε είναι σωστό, και μόνο γι’ αυτό τον λόγο.
Δεν παύει βέβαια να είναι ένα γλωσσικό παράδοξο. Απαλλαγή από δικαιώματα, απελευθέρωση από δικαιώματα… Αυτό κυρίως ήθελα να πω, κι όχι βέβαια ότι κάνατε μισή δουλειά.
Μάλλον παρεξήγησες τα γραφόμενά μου. Εγώ έγραψα: «Εφόσον η ελληνική μετάφραση έχει ακολουθήσει, και σωστά, τη γραφή φθυσικού», όχι βέβαια εννοώντας ότι αυτή η γραφή είναι η ορθογραφικά ορθή, αλλά ακριβώς ότι ορθά πράξατε που ακολουθήσατε το λάθος («φθυσικός») -για τους αυτονόητους λόγους που καταχρηστικά αναπτύσσεις και εσύ- αλλά ότι δεν το συνεχίσατε και παρακάτω (στο α του συμφωνητικού). Όταν λοιπόν εγώ είμαι π.χ. ο Σέμσης/Φραγκούλης και διαβάζω μεταφρασμένο στα ελληνικά το συμφωνητικό μου, σου φαίνεται εύλογο στην πρώτη περίπτωση πάνω πάνω να γίνεται αναφορά σε «φθυσικό» και στη δεύτερη (στη μέση του κειμένου) να γίνεται αναφορά σε «φθισικό»; Πέραν από την ταυτότητα του λόγου των πραγμάτων, ακόμα και ως μεταγραφή εκ του λατινογραμμένου τίτλου να το δει κανείς, αντιλαμβάνεται ότι καθ’ όλο το μήκος του συμφωνητικού πρέπει να τηρηθεί ενιαιότητα γραφής (ας ήτανε και «φθεισικός»…).
Οπότε παραμένω με την πεποίθηση ότι πρέπει να διορθωθεί σε “φθυσικού”
«ελεύθερα κάθε δικαιώματος»
Εδώ πάλι έγραψα ο καημένος την υποκειμενική μου προτίμηση («θα το προτιμούσα “απαλλαγμένα πνευματικών δικαιωμάτων”») και δεν αναφέρθηκα με όρους σωστού/λάθους. Όσο για το «πνευματικών» που τσόνταρα, το έκανα οιονεί πλεοναστικά και υπέρ της μεγαλύτερης δυνατής διασάφησης των πραγμάτων.
Ό,τι θες κρατάς και ό,τι θες πετάς –δεν πρόκειται να χαλάσουμε τις καρδιές μας.
Να σχολιάσω και κάτι τελευταίο από την απάντησή σου στον Pepe: «Σε πληροφορώ ότι ρίξαμε πολλή σκέψη για κάθε λέξη, για κάθε σημείο στίξης, αν και δεν είχαμε υποχρέωση σε κανέναν.»
Εδώ μπερδεύτηκα κάπως: πρέπει δηλ. να έχουμε αναλάβει κάποια συγκεκριμένη υποχρέωση έναντι οιουδήποτε, για να εγκύψουμε με επιμέλεια σε ένα ξένο κείμενο και να το «γυρίσουμε» στα ελληνικά όσο καλύτερα μας είναι εφικτό; Δεν είναι αυτονόητη η υποχρέωσή μας όπως αυτή προκύπτει από τα ίδια τα πράγματα στα οποία καλούμαστε –αυτοβούλως!- να ανταποκριθούμε;
Από τη στιγμή που δεν ήταν σαφές τι εννοούσες, η εξήγησή μου ούτε καταχρηστικά αναπτύχθηκε ούτε ήταν αυτονόητη. Τελοσπάντων, ανέλυσες ένα δικό σου σκεπτικό που διαφέρει από το δικό μου, το οποίο επίσης ανέλυσα, και δεν έχω να προσθέσω κάτι άλλο πάνω σ’ αυτό. Είμαι ο Κώστας, δεν είμαι ο Άνθιμος, και δεν μπορώ να ακολουθήσω κάτι που δεν με εκφράζει. Αλλά δεν χρειάζεται να παραμείνεις μόνο με την πεποίθηση ότι πρέπει να διορθώσω τη μετάφραση. Μπορείς να κάνεις κάτι γι’ αυτό αφού το πρωτότυπο κείμενο είναι ελεύθερα διαθέσιμο για όλους. Αν θες, μετάφρασέ το όπως ακριβώς νομίζεις και κατόπιν ανέβασέ το, με ή χωρίς το πραγματικό σου όνομα, για να υπάρχει και αυτή η μετάφραση και ο κόσμος να διαλέγει αυτή που θέλει. Τόσο απλό είναι.
Λες ότι έτσι το τσόνταρες, πλεοναστικά, για διασάφηση και ότι είναι απλώς μια υποκειμενική προτίμηση. Ε, τι να πω πάνω σ’ αυτό; Και πού βασίζεται η υποκειμενικότητα, αν όχι και σε μια αίσθηση του τι θεωρούμε σωστό και τι λάθος;
Και δεν χρειάζεται αυτή η προσπάθεια να μου την «πεις», και μάλιστα πλαγίως, για κάτι που είναι ένα συνηθισμένο σχήμα λόγου. Καθημερινά οι άνθρωποι λένε «δεν χρωστάω σε κανέναν» και δεν τους δικάζουμε γι’ αυτό. Ξέρουμε πως όταν το λένε αυτό εννοούνε ότι η μόνη τους υποχρέωση είναι απέναντι στα πράγματα (φυσικά με βάση την προσωπική τους αντίληψη). Το ίδιο λέμε και δεν υπάρχει κάτι μεμπτό σ’ αυτό. Και δεν εκτιμώ καθόλου αυτήν την πλάγια τακτική.
Και μια απορία -για όποιον γνωρίζει.
Στο συμφωνητικό για το “Γκαζέλι” γίνεται λόγος για δίσκο διπλής όψεως και για ποσοστό δικαιωμάτων εφ’ εκάστης επιφανείας του δίσκου. Από την άλλη πλευρά του δίσκου ποιο τραγούδι άραγε υπήρχε; (νομίζω κάπου έχει ανέβει η ετικέτα, οπότε όποιος την ανέβασε και έχει τον δίσκο θα μπορούσε να μας πει). Δηλ. θα περίμενα -εφόσον προσδιορίζεται η αμοιβή για κάθε πλευρά του δίσκου διπλής όψεως- να γίνεται λόγος για δύο τίτλους τραγουδιών.
