Απόστολος Χατζηχρήστος, ο γενναιόδωρος…
(απόσπασμα από εκτεταμένο άρθρο του Πάνου Σαββόπουλου για τον Απόστολο Χατζηχρήστο)
…Ο Απόστολος Χατζηχρήστος, έξω απʼ το καλλιτεχνικό του μέρος, ήταν ένας γλυκύτατος άνθρωπος, τρυφερός και δίκαιος πατέρας-οικογενειάρχης, πιστός φίλος και …ακραία γενναιόδωρος χαρακτήρας, ακόμα και μέσα στην περίοδο της κατοχής, αλλά και στα κατοπινά χρόνια της φτώχειας. Έτσι, για παράδειγμα, έδινε το ρολόι του (σαν «ταυτότητα») σε κάποιον γνωστό του με ανάγκες και τον έστελνε στο σπίτι του, στη γυναίκα του, για να του δώσει εκείνη ένα δικό του παντελόνι ή σακάκι να φορέσει! Και δεν ήταν κανένας πλούσιος. Μεροκαματιάρης μουσικός ήταν ο άνθρωπος.
Πριν περάσω όμως σε κάποιες …δυσάρεστες γιʼ αυτόν επιπτώσεις που είχε αυτός ο χαρακτήρας του, θέλω να σας πω μια ιστορία από τη Σμύρνη που την είχε διηγηθεί ο ίδιος στις κόρες του και εγώ την άκουσα από αυτές. Όταν λοιπόν ζούσε ο Απόστολος στο Κοκαριαλί της Σμύρνης, και επειδή η οικογένειά του ήταν εύπορη, είχαν προσλάβει μία παραδουλεύτρα, με το όνομα Αδριανή, η οποία πήγαινε κάθε μέρα στο σπίτι τους και βοηθούσε. Μία μέρα όμως η Αδριανή αρρώστησε με πυρετό και δεν πήγε στο σπίτι τους. Το μεσημέρι η μητέρα του Χατζηχρήστου έστειλε τον μικρό Απόστολο να της πάει φαγητό. Το παιδί πήγε, χτύπησε την πόρτα της αλλά αυτή δεν του άνοιγε γιατί κοιμόταν βαθιά απʼ τον πυρετό. Το παιδί δεν έφυγε, καθόταν με υπομονή στο σκαλοπάτι της πόρτας και κάπου-κάπου χτυπούσε, μάλιστα στο τέλος έκλαιγε και παρακαλούσε να του ανοίξει. Όταν τελικά άκουσε και άνοιξε η ξαφνιασμένη Αδρανή, της έδωσε το φαγητό και της είπε να το φάει αμέσως για να «μην πεθάνει» και για να πάει την άλλη μέρα στο σπίτι τους… Στα τραγούδια όμως, η γενναιοδωρία του Χατζηχρήστου πληρώθηκε ακριβά.
Πονεμένες ιστορίες γενναιοδωρίας λοιπόν, επιβεβαιωμένες και από τις κόρες του Ευαγγελία Χατζηχρήστου και Πόπη Μπάρδη.
Ιστορία πρώτη. Το τραγούδι «Φέρε μας κάπελα κρασί» (ο αυθεντικός τίτλος είναι «Είμαι απόψε στα μεράκια») το οποίο επισήμως κυκλοφορεί στο όνομα του Κώστα Καπλάνη, είναι σύνθεση του Απόστολου Χατζηχρήστου. Το 1947 επισκέφθηκε ο Χατζηχρήστος τον άνθρωπο της Α.Ε.Π.Ι. Κώστα Μακρή και του κατέθεσε κάποια τραγούδια του, μεταξύ αυτών και το «Είμαι απόψε στα μεράκια». Εκεί συνάντησε την γυναίκα του Κώστα Καπλάνη η οποία είχε πάει να ζητήσει κάποια προκαταβολή ποσοστών, ένεκα που ο άντρας της ήταν φαντάρος. Ο Χατζηχρήστος συγκινήθηκε, της έδωσε λίγα χρήματα να τα στείλει με χαιρετισμούς στον άντρα της και δήλωσε στον Κ. Μακρή τα ποσοστά από το τραγούδι του «Είμαι απόψε στα μεράκια» να πήγαιναν την πρώτη χρονιά στον Καπλάνη. Μετά …ουδέν μονιμότερον του προσωρινού, αφού ως φαίνεται ο μεν Καπλάνης δεν έκανε κάποια «κίνηση», ο δε Χατζηχρήστος δεν ήθελε να τον δυσαρεστήσει. Έχω δει μία επιστολή της Α.Ε.Π.Ι. προς την γυναίκα του Χατζηχρήστου με ημερομηνία 10-12-1986, με την οποία βεβαιώνεται ότι το «Είμαι απόψε στα μεράκια» καθώς και πολλά άλλα τραγούδια, τα οποία αναφέρονται με τους τίτλους τους, είναι καταχωρημένα στο αρχείο της εταιρείας σαν συνθέσεις του Α. Χατζηχρήστου.
Ιστορία δεύτερη. Το «Μινόρε της αυγής», το οποίο κυκλοφορεί στο όνομα του Σ. Περιστέρη, είναι σύνθεση του Α. Χατζηχρήστου από τα χρόνια της κατοχής. Και αμέσως να πω ότι το τραγούδι αυτό «μυρίζει» από …χιλιόμετρα ύφος Χατζηχρήστου και σε καμία περίπτωση ύφος Περιστέρη. Η μελωδία του είναι μερικώς βασισμένη στο «Σμυρναίικο μινόρε», αδέσποτη σμυρναίικη μελωδία στηριγμένη στον πολύπλοκο βυζαντινό ήχο «Δʼ, σκληρό διατονικό, τετράφωνο, με χρώμα στην τετραφωνία». Στη μελωδία του «Σμυρναίικου μινόρε» έχουν ηχογραφηθεί από το 1909 ως το 1931 γύρω στους 60 μανέδες, με διαφορετικά στιχάκια και διάφορους τραγουδιστές. Το πρώτο στιχάκι, τώρα, του «Μινόρε της αυγής», είναι βασισμένο σε μία αδέσποτη πατινάδα της Σμύρνης που άρχιζε: «Ξύπνα αγάπη μου μικρή άκου μινόρε την αυγή», την οποία ως φαίνεται θυμόταν ο Χατζηχρήστος απʼ την πατρίδα του και κάπως έτσι ξεκίνησε το τραγούδι του. Και πώς αρχίζει το «Μινόρε της αυγής» στην αυθεντική ηχογράφηση του1947; Αρχίζει ως εξής: «Ξύπνα μικρό μου κι άκουσε, άκου μινόρε της αυγής». Προσέξατε; «…άκου μινόρε της αυγής» κι όχι «…κάποιο μινόρε της αυγής» όπως το λένε σχεδόν όλοι. Για παράδειγμα, το λάθος «…κάποιο μινόρε» ηχογράφησε η Αλεξίου το 1977, το ίδιο και η θρυλική Λιλή η Θεσσαλονικιά το 1987, το ίδιο κι ένα σωρό άλλοι. Τέλος πάντων το στιχάκι της σμυρναίικης πατινάδας «Ξύπνα αγάπη μου μικρή άκου μινόρε την αυγή» έχει χρησιμοποιήσει κι ο άλλος Σμυρνιός δημιουργός, ο Κώστας Γιαννίδης (Γιάννης Κωνσταντινίδης, επί το ακριβέστερον και …κλασικότερον) στο τραγούδι του «Ξύπνα αγάπη μου, η νύχτα τέλειωσε…» (Νανά Μούσχουρη, πρώτο βραβείο στο φεστιβάλ της Βαρκελώνης το 1960). Την πατινάδα «Ξύπνα αγάπη μου μικρή άκου μινόρε την αυγή», δεν κατάφερα να εντοπίσω ηχογραφημένη. Βρήκα όμως ότι στη Σμύρνη το 1912 ηχογραφήθηκε από τον Λ. Μενεμενλή το «Ξύπνα ψυχή μου». Επίσης ηχογραφήθηκαν τότε στη Μ. Ασία το «Ξύπνα-ξύπνα» με τον Πέτρο Ζουναράκη το 1906 (Πόλη) και με την Εστουδιαντίνα Μελιτσιάνου το 1909. Το «Ξύπνα γλυκιά μου» με την Ελληνική Εστουδιαντίνα το 1909. Το «Ξύπνα γλυκιά μου παρθένα» με άγνωστο τραγουδιστή το 1908, το οποίο επανηχογραφήθηκε στην Αμερική το 1919 με τον Τ. Δημητριάδη, και στην Αθήνα το 1932 με χορωδία-μαντολινάτα και το 1956 με το σύνολο του Ν. Τσιλίφη. Ακόμα και ο τίτλος «Μινόρε της αυγής» πρωτοεμφανίστηκε στη Σμύρνη το 1912 σαν τίτλος ενός μανέ με τον Γιάννη Τσανάκα (Δίσκος Favorite, αριθ. 1-55042). Τα γράφω όλʼ αυτά για να σας πείσω για τη μικρασιατική ρίζα της αρχής του τραγουδιού «Μινόρε της αυγής». Τέλος πάντων οι τελικοί στίχοι είναι έργο του Χαράλαμπου Βασιλειάδη-Τσάντα-Ταμβάκη. Του Χατζηχρήστου και του Τσάντα λοιπόν είναι το «Μινόρε της αυγής», το οποίο τραγούδι, σημειωτέον, έπαιζε ο Χατζηχρήστος ήδη από το 1941-42 όταν δούλευε στην «Μπίρα του Πίκινου» στο Θησείο. Πώς πέρασε όμως στην ιδιοκτησία του Περιστέρη; Το 1946 ο Χατζηχρήστος συνοδευόμενος από τον Χ. Βασιλειάδη, επισκέφτηκε τον Περιστέρη, καλλιτεχνικό διευθυντή της «Odeon». Σκοπός της επίσκεψης ήταν να του παρουσιάσει δύο τραγούδια του για να ηχογραφηθούν. Τα τραγούδια αυτά ήταν «Ο αμαξάς» («Η άμαξα μες στη βροχή») και το «Μινόρε της αυγής». Εκεί ο Περιστέρης απαίτησε να του χαρίσει ο Χατζηχρήστος το «Μινόρε της αυγής», προκειμένου να του κυκλοφορήσει τον «Αμαξά». Έτσι έγινε, και «Ο αμαξάς» κυκλοφόρησε στα τέλη του 1946. To «Μινόρε της αυγής» καθώς και το «Είμʼ απόψε στα μεράκια» ηχογραφήθηκαν λίγο αργότερα το Γενάρη του 1947 αμφότερα με τραγουδιστές τον Χατζηχρήστο πρώτη φωνή, τον Γιάννη Σταμούλη δεύτερη και τον Μάρκο τρίτη. Κυκλοφόρησαν μάλιστα στον ίδιο δίσκο, από την «Odeon» φυσικά, με αριθμό σειράς GA-7369 και μήτρας Go-3724 και Go-37-25 αντίστοιχα. Κι αντί να γράφεται σαν όνομα δημιουργού Απ. Χατζηχρήστος γράφονται τα ονόματα του Περιστέρη για το πρώτο και του Καπλάνη για το δεύτερο. Το περιστατικό αυτό ανέφερε και η γυναίκα του Χ. Βασιλειάδη το 1989 στην εκπομπή «Εν αρχή ήν ο λόγος» του Λ. Παπαδόπουλου. Αργότερα διεκδίκησε ο Καπλάνης το «Μινόρε της αυγής», μάλιστα ζήτησε να έρθουν σα μάρτυρες σε δίκη μέλη της οικογένειας του Χατζηχρήστου (είχε ήδη πεθάνει ο Απόστολος), κάτι που φυσικά δεν έκανε η οικογένεια. Ο Καπλάνης έχασε τη δίκη. Κι αν αναρωτιέστε ποια ήταν η σχέση του Καπλάνη με το τραγούδι, σας λέω απλά ότι ήταν αυτός που έπαιξε μπουζούκι στη δισκογράφηση του Γενάρη του 1947. Και μόνο αυτό.
Με την ευκαιρία αυτή θέλω να πω εδώ ότι το ζήτημα του σφετερισμού στο ρεμπέτικο τραγούδι είναι μέγα, δυσεπίλυτο και με προεκτάσεις. Το εντελώς γελοίον του πράγματος είναι ότι οι σφετεριστές που ακούουν στις ιδιότητες: συνθέτες, στιχουργοί, γκόμενες τραγουδίστριες, γνωστοί τραγουδιστές, εταιρειάρχες, «προστάτες» (τρομάρα μας), υπάλληλοι, μέχρι και …κλητήρες, εμφανίζονται τελικά να είναι δημιουργοί ενός ετερόκλητου, δηλαδή ανομογενούς και άνευ συγκεκριμένου ύφους, συνόλου στίχων ή μελωδιών ή τραγουδιών, ενός «έργου» δηλαδή χωρίς καμία ταυτότητα (γεια σου Φαληρέα), κάτι που δε συμβαίνει όταν πρόκειται για πραγματικό δημιουργό. Έτσι, για παράδειγμα, τα τραγούδια των Μάρκου, Μπαγιαντέρα, Χατζηχρήστου, Παπαϊωάννου, τα προπολεμικά (κυρίως) του Τσιτσάνη κ.λ.π., καθώς και οι στίχοι των Μάθεση, Βασιλειάδη, Λελάκη, Φωτίδα, Ρούτσου κ.λ.π. αποτελούν ομοιογενή σύνολα και είναι σαφώς αναγνωρίσιμα. Δε συμβαίνει το ίδιο όμως και με τις «δημιουργίες» των σφετεριστών, οι οποίες φαντάζουν τουλάχιστον σαν …ρώσικη σαλάτα. Γιʼ αυτό έγραψα πιο πριν «Το εντελώς γελοίον του πράγματος…». Και εκπλήσσομαι με το ότι μερικοί απόγονοι κάποιων σφετεριστών επαίρονται κιόλας για τις …ρώσικες σαλάτες των προγόνων τους «δημιουργών» και μάλιστα ερίζουν και γα το μέγεθος της «δημιουργίας». Αμάν πια. Θα μου πείτε ίσως: «Έλα μωρέ πώς κάνεις έτσι; Ο πολύς ο κόσμος δεν το ξέρει…». Εντάξει! Άμα τους σώζει αυτό, …μπράβο τους. Τώρα αν θέλετε να μάθετε ποιό ήταν το σύνηθες ποσοστό του σφετερισμού, να ξέρετε ότι ήταν 40%. Δηλαδή στα πέντε (ως συνήθως) τραγούδια που παρουσίαζε ο δημιουργός, χαρατσωνόταν από τα «αφεντικά» με δύο. Ονομαζόταν μάλιστα η ληστρική αυτή συναλλαγή 5-2. Τόσο όμορφα κι αγγελικά. Το χειρότερο είναι ότι ακόμα και σήμερα αναπαράγονται αυτές οι ψευτιές περί «δημιουργών» και τελικά οι σφετεριστές… εξυμνούνται κιόλας, αντί να αποκαλύπτονται ονομαστικά, κι αυτό γίνεται με άρθρα, βιβλία και άλλα αισχρά τεχνάσματα. Αλλά ευτυχώς που υπάρχει το διαδίκτυο κι έτσι μπαίνουν τα πράγματα και οι σφετεριστές στη θέση τους, είναι δε παρήγορο που η νεολαία στο μεγαλύτερο ποσοστό της είναι «δικτυωμένη» και έτσι ενημερώνεται.
Να τελειώσω με δύο δυσάρεστα περιστατικά, όχι δηλαδή ότι τα προ-προηγούμενα ήταν …ευχάριστα, τα οποία η Ευαγγελία Χατζηχρήστου χαρακτήρισε σαν «λεηλασία». Όταν πέθανε λοιπόν ο Απόστολος Χατζηχρήστος, πήγε ένας γνωστός ρεμπετοσυλλέκτης στην οικογένεια και «δανείστηκε» όλους τους δίσκους 78 στροφών που είχαν, με τραγούδια του μπαμπά τους. Ήταν 30 δίσκοι, μάλιστα μέσα στους φακέλους τους. Επίσης «δανείστηκε» το μεγαλύτερο μέρος από τις φωτογραφίες του στη διάρκεια της καλλιτεχνικής του πορείας. Παρά τις επανειλημμένες προσπάθειές τους να επιστρέψει το υλικό που του δάνεισαν, το μόνο που κατάφεραν ήταν να τους δώσει κάποια κακάσχημα αντίγραφα 2-3 φωτογραφιών και μερικούς σπασμένους δίσκους άσχετους μʼ αυτούς που του είχαν δώσει. (Γιʼ αυτό έβαλα τη λέξη «δανείστηκε» σε εισαγωγικά). Στα σαράντα του Χατζηχρήστου, και μετά το μνημόσυνο, …επέδραμε στο σπίτι του κι άλλος γνωστός και αδίστακτος (γνωστός και γιʼ αυτό) …ρεμπετοτέτοιος. «Δανείστηκε» και τούτος 15 περίπου φωτογραφίες, και παρά τις …μεγαλόστομες υποσχέσεις του, εξαφανίστηκε και δεν τις επέστρεψε ποτέ.
Πάνος Σαββόπουλος
Αθήνα, Νοέμβριος 2008