Τα αποκριάτικα της Καρπάθου είναι δυο λογιών: τα ολυμπίτικα και της υπόλοιπης Καρπάθου, της «κάτω Καρπάθου». Διαφέρουν όχι μόνο οι σκοποί αλλά και το όλο πνεύμα της Αποκριάς.
Στην Όλυμπο ο χορός της Μεγάλης Αποκριάς θεωρείται ο πιο σοβαρός και επίσημος όλης της χρονιάς. Ακριβέστερα θα έπρεπε να πω «θεωρούνταν», γιατί πλέον άλλες χρονιές γίνεται με πολύ μικρή συμμετοχή και άλλες καθόλου, λόγω του ξενιτεμού (πλέον περισσότεροι είναι οι Ολυμπίτες που το τριήμερο της Κ. Δευτέρας θα πάνε να το περάσουν στη Ρόδο ή στην Αθήνα στους συγγενείς τους, παρά οι ξενιτεμένοι που θα έρθουν στο χωριό τους), οπότε μεγάλοι και επίσημοι χοροί είναι μάλλον εκείνοι των καλοκαιρινών πανηγυριών, που όλοι οι ξενιτεμένοι προσπαθούν να τα επισκέπτονται αν όχι κάθε χρόνο πάντως όσο τακτικότερα μπορούν. Βέβαια οι χοροί της Αποκρέας και της Καθαράς Δευτέρας γίνονται και όπου υπάρχουν κοινότητες αποδήμων, όπως σε μερικά από τα βιντεάκια που ακολουθούν, αλλά στην ίδια την Όλυμπο το πράγμα βρίσκεται σε μαρασμό.
Τέλος πάντων, κατά παράδοση η Αποκριά είναι σοβαρή υπόθεση στην Όλυμπο. Μια μεταμφίεση ακόμα σήμερα αρκετά συνηθισμένη είναι του φουστανελλά, που δεν έχει τίποτε το αστείο ή γκροτέσκο. Πρόκειται για έθιμο που κρατάει από την Ιταλοκρατία (1912-1948), όπου το πρόσχημα της αποκριάτικης μασκαράτας επέτρεπε στον κόσμο να εκφράσει τον πόθο του για την Ένωση. Πιο κοντά σε ό,τι γενικώς ξέρουμε ως παραδοσιακό ελληνικό καρναβάλι, με πνεύμα ανατροπής και σουρεαλισμού, είναι να ντύνονται Ολυμπίτισσες, δηλαδή να φορούν τα καββάια (φορεσιές) των γυναικών τους οι άντρες.
Στις μαντινάδες που τραγουδιούνται εκείνη την ημέρα κυριαρχεί ο ειδικός αποκριάτικος σκοπός, ο «Καμουζελλιάρικος» (καμουζέλλα = μασκαράς). Εδώ ένα δείγμα του. (Μάλιστα η μαντινάδα που ακούμε έχει σχέση και με το αμέσως παραπάνω θέμα της στολής του φουστανελλά - διαβάστε τα σχόλια στο βιντεάκι.)
Το καθαυτού αποκριάτικο πνεύμα, η αχαλίνωτη σεξουαλική βωμολοχία, εκδηλώνεται μόνο αργά και σε κλειστούς κύκλους, και απαραιτήτως χωρίς παρουσία γυναικών. Τα ήθη στην Όλυμπο είναι πολύ αυστηρά. Τότε λέγονται τραγούδια και δίστιχα σαν αυτά που ξέρουμε από όλη την Ελλάδα.
Το πιο γνωστό βωμολοχικό της Καρπάθου είναι βέβαια ο Γιάνναρος, που τον έκανε διάσημο ο δίσκος της Σαμίου. Ωστόσο ο Γιάνναρος, που τον έχει μάθει όλη η Ελλάδα και κοντεύουν να τον ξεμάθουν οι Ολυμπίτες, δεν είναι έτσι. Δεν καταλαβαίνω πώς προέκυψε αυτή η εκτέλεση (ο Μανώλης Φιλιππάκης που παίζει λύρα και τραγουδάει είναι κανονικότατος Ολυμπίτης), αλλά ο Γιάνναρος είναι έτσι. Δεν αναφέρομαι στις διαφορές σε μερικούς στίχους μεταξύ των εκτελέσεων -αυτές είναι φυσιολογικό να υπάρχουν σε τραγούδια της ζώσας προφορικής παράδοσης- αλλά στο σκοπό. Ο σκοπός που θα ακούσει κανείς άμα είναι τυχερός είναι αυτός της δεύτερης εκτέλεσης, που προέρχεται από μια εκδήλωση στην Αθήνα, στον Ιανό, το 2007. Θυμάμαι ότι τότε ήμουν στην Κάρπαθο και φυσικά είχε γίνει γνωστό ότι πρόκειται να γίνει αυτή η εκδήλωση και να μεταδοθεί από το ράδιο, οπότε έκατσα και την άκουσα και προσπάθησα και να τη γράψω, αλλά η ηχογράφηση δεν πέτυχε (εποχή που οι κασέτες είχαν καταργηθεί αλλά την επόμενη γενιά τεχνολογίας δεν την είχα αφομοιώσει!). Ας είναι καλά ο Σταύρος Σπηλιάκος που την έγραψε εκείνος και την ανέβασε στο ΥΤ. Οι μουσικοί δεν είναι όλοι Ολυμπίτες αλλά η εκτέλεση είναι βέρα ολυμπίτικη. Άλλωστε οι τραγουδιστές είναι (εκεί που αλλάζει φωνή είναι ο Κωσταντής Αντιμησιάρης - οι υπόλοιποι αναφέρονται στο βίντεο).
Ο Γιάνναρος δεν είναι τραγούδι μόνο της Ολύμπου. Τον λένε και στην Κάτω Κάρπαθο στον αντίστοιχο δικό τους σκοπό, αλλά τον έχω πετύχει και στην Αγιάννα της Εύβοιας, πάλι σε δικό τους τοπικό αποκριάτικο σκοπό.
Άλλα πολύστιχα βωμολοχικά τραγούδια δεν ξέρω να έχει η Όλυμπος. Έχει όμως δίστιχα. Γι’ αυτά ο κλασικός σκοπός είναι η Ντούρα. Μιας κι είμαστε ρεμπέτικο φόρουμ, πιστεύω ότι πολλοί θα την αναγνωρίσουν ως κάτι άλλο! Εδώ ένα μικρό δείγμα από την ίδια εκδήλωση.
Έχει βέβαια, επίσης, εύθυμα αποκριάτικα τραγούδια που βωμολοχικά μεν δεν είναι, άπτονται όμως του κεντρικού θέματος της Αποκριάς (ο κύκλος του θανάτου - της ζωής - της γονιμότητας) με το να κοροϊδεύουν τους γέρους. Εδώ ένα δείγμα, «Ένας γέρος μια φορέα». Αυτά τα τραγούδια λέγονται αφού το σοβαρό και επίσημο κλίμα έχει σπάσει, έχουν εμφανιστεί οι καμουζέλλες, και γενικά επικρατεί ευθυμία.
Στην κορύφωση του χορού, όπως και όλων των χορών της χρονιάς, παίζεται ο αποκριάτικος Πάνω χορός. Είναι ακριβώς ίδιος με τον κανονικό Πάνω χορό, μόνο ένα τσικ πιο γρήγορος, έτσι ώστε να χορεύεται λίγο πιο άτσαλα και αστεία.
Στην Κάτω Κάρπαθο το κέντρο της Αποκριάς είναι το Όθος. Εκεί τελείται το έθιμο του Πιπεριού (λέγεται έτσι γιατί καταλήγει στο γνωστό χορό “Πώς το τρίβουν το πιπέρι”, αλλά προηγουμένως περιλαμβάνει κι ένα σωρό άλλα στάδια που καλύπτουν όλη την ημέρα). Παλιότερα το Πιπέρι γινόταν σ’ όλα τα χωριά, αλλά σταδιακά ατόνησε και τελικά σταμάτησε λόγω, και πάλι, του ξενιτεμού. Έτσι πλέον όλοι από όλα τα χωριά -πλην Ολύμπου- όσοι θέλουν να καρναβαλίσουν καρπάθικα κατεβαίνουν στο Όθος.
Το Όθος ήταν ανέκαθεν ένα χωριό με λιγότερο συντηρητικά ήθη από την Όλυμπο, και πολύ προχωρημένο (για καρπάθικα δεδομένα) σε ό,τι αφορά τη συμμετοχή των γυναικών στον δημόσιο κοινωνικό βίο. Έτσι τα αθυρόστομα τραγούδια λέγονται φόρα παρτίδα και κρατάνε πολύ περισσότερη ώρα.
Αυτά τα τραγούδια δυστυχώς δεν υπάρχουν στη δισκογραφία. Μόνο περιγραφικά μπορώ να προσπαθήσω να τα αποδώσω:
Υπάρχουν δύο σκοποί, που εναλλάσσονται ανάλογα με το μέτρο των στίχων. Τα 15σύλλαβα ιαμβικά, όπως π.χ. ο Γιάνναρος, είτε δίστιχα είτε πολύστιχα, τραγουδιούνται στο σκοπό που τα περισσότερα άλλα νησιά λένε το «Πάρε Μαριώ τη ρόκα σου». Τα 7σύλλαβα ή 8σύλλαβα τροχαϊκά, επίσης δίστιχα και πολύστιχα αδιακρίτως, λέγονται σε μια τοπική παραλλαγή του σκοπού που λένε στα περισσότερα μέρη το «Πώς το τρίβουν το πιπέρι» (παράδειγμα τέτοιου στίχου το ίδιο το Πιπέρι).
Ενδεικτικό της διαφοράς ανάμεσα στα δύο μισά του νησιού είναι ότι ο Γονατιστός χορός, που δεν είναι αποκριάτικος αλλά παντός καιρού και αποτελείται από καμιά δεκαριά μουσικές φράσεις κοινές σ’ όλο το νησί, ειδικά στην Όλυμπο περιλαμβάνει και δύο φράσεις ακόμα που δεν τις λένε οι κατωχωρίτες, και που είναι ίδιες με του Πιπεριού. Στην Κάτω Κάρπαθο η μελωδία αυτών των δύο φράσεων θεωρείται αποκλειστικά αποκριάτικη και προκαλεί γέλιο ακόμα και χωρίς στίχους. Στην Όλυμπο η ίδια μελωδία είναι εντελώς ουδέτερη και γι’ αυτό την έχουν εντάξει στον Γονατιστό τους.
Το πλήρες τυπικό του κατωκαρπάθικου Πιπεριού συνιστά ένα συναρπαστικό κατά τη γνώμη μου έθιμο, τόσο βαθιά ριζωμένο στους αιώνες όσο και σύγχρονο και ζωντανό σήμερα. Για αναλυτική περιγραφή σάς παραπέμπω εδώ.
(Αντιλαμβάνεται κανείς ότι στην πραγματικότητα σχεδόν κανένα αληθινό αποκριάτικο τραγούδι δεν έχει περάσει στη δισκογραφία. Απόπειρες έχουν γίνει, και η πιο γνωστή, της Σαμίου, είναι εξαιρετική. Και κάποιες άλλες επίσης. Αλλά αν για κάθε άλλο είδος παραδοσιακής μουσικής λέμε πόσο δύσκολο είναι να μεταφέρει νοερά μέσα στο στούντιο ο μουσικός την ατμόσφαιρα του γλεντιού που τον φέρνει σε έμπνευση, για τα αοπκριάτικα αυτό ισχύει μία παραπάνω.)
(εάν θες φυσικά).