…και κάτι Μουσικό-Εκκλησιαστικό!!!
Ο «ΨΑΛΤΗΣ» ουσιαστικά δεν είναι «ΨΑΛΤΗΣ» αλλά «ΑΔΩΝ»
Στην Ελληνική γλώσσα ότι άπτεται δια της άκρης των δακτύλων αρχίζει με το γράμμα “Ψ”. Ψίχουλο, ψάχνω, ψάμμος, ψηφίδα, ψηφιδωτό, ψηλαφώ, ψηλαφίνδα, ψιλά κλ.π. Αυτός λοιπόν ο οποίος έκρουε χορδάς μουσικού οργάνου δια της άκρης των δακτύλων ελέγετο ψάλτης και το μουσικό όργανον ψαλτήρι. Το Ψαλτήρι ήταν αρχαίο Ελληνικό όργανο καλούμενο Επιγόνιο το γνωστό μας κανονάκι που χρησιμοποιείται ακόμη και σήμερα με διάφορες παραλλαγές.
Η λέξις Ψάλλω προέρχεται εκ του αορίστου του ρήματος Ψάω (Ψαύω) που σημαίνει ο θίγων, ο εγείρων χορδάς μουσικού οργάνου κατά τρόπον να τας θέσει εις παλμικήν κίνηση δια των δακτύλων. Το μουσικό όργανο «ψαλτήρι» είχε μορφή μικρής άρπας ή τραπεζοειδές ή τριγωνικό σχήμα και συνόδευε τον άδοντα κατά την εκτέλεση μουσικών ύμνων. Εξ’ ου και ψαλμός , άσμα αδόμενον προς κιθάρα όπως οι Ψαλμοί του Δαβίδ ((«καὶ οἱ ψαλτωδοί…ἐν κυμβάλοις χαλκοῖς) κλπ.
Η λέξις λοιπόν ψάλτης ταυτίστηκε με το άδοντα. Γι’ αυτό και λέγεται η ευχή «Υπέρ αδόντων και ψαλλόντων» Μόνον που στην εκκλησιαστική μας μουσική δεν έχουμε ούτε ψάλτες ούτε ψαλτήρια, αλλά μόνον Άδοντες!!!
Όπως και ο ίδιος επισημαίνεις Σπύρο, τα κάθε είδους όργανα, ψαλτήριον (ή κανών), κιθάρα, όργανον (αερόφωνον, το σήμερα εκκλησιαστικόν), κύμβαλα χάλκινα και ό,τι άλλο, απλά απαγορεύτηκαν κάποια στιγμή και οι απαραίτητοι αίνοι ψάλλονται (ποιητική αδεία) πλέον από ανθρώπινες φωνές μόνες τους. Η απάντηση επομένως στο ερώτημα του τίτλου είναι «Ναι», μέχρις ότου, ίσως στο μέλλον, κάποια εκκλησιαστική Σύνοδος άλλως αποφασίσει…
Καλά, δε νομίζω το αρχικό κείμενο του Θ. Δασκάλου να διεκδικεί κυριολεκτική ακρίβεια. Προφανώς παίρνει αφορμή από τις λέξεις για να κάνει ένα ποιητικό παιχνίδι. Αν το πάρουμε τοις μετρητοίς, είναι δύσκολο να ξεχωρίσεις τις ακρίβειες από τις ανακρίβειες.
Ο συσχετισμός από την άλλη του αρχικού ψ- οποιασδήποτε λέξεως με τις άκρες των δαχτύλων προφανώς δεν ισχύει.
Τραπεζοειδές ή τριγωνικό, ναι. Άρπας όχι. Η άρπα (που την αγκαλιάζεις και το ένα χέρι παίζει τις χορδές από τη μία μεριά και το άλλο από την άλλη) είναι οργανολογικά τελείως άλλη περίπτωση. Αντίθετα, η κιθάρα που αναφέρεται έχει, αδρομερώς, μορφή κάπως σαν άρπας, και δεν έχει καμία σχέση βέβαια με το σημερινό συνονόματο όργανο.
Αυτό είναι το zither. Συγγενικό με το κανονάκι, αλλά και με σημαντικές αποκλίσεις, βλέπουμε π.χ. στην εικόνα ότι πλάι στις χορδές που αίζονται ολόκληρες (=πάντα ανοιχτές - το κανονάκι μόνο τέτοιες έχει) έχει και μερικές που πατιούνται όπως στα όργανα με μπράτσο.
Το γιατί δεν έχουμε όργανα σήμερα στους ναούς (χαρίσαμε και τον ύδραυλο στον Πάπα), οφείλεται στην δοξασία των Πατέρων, ότι τα όργανα έχουν κάτι το “σατανικό”… μέσα τους.!
Ε, τώρα, εδώ που τα λέμε, κάτι σατανικό πρέπει να είχαν μέσα τους τα όργανα, οι παίκτες μάλιστα κάτι περισσότερο, δεν ήταν και εντελώς αιθεροβάμονες οι άγιοι Πατέρες…
(στον πατέρα του Καρλομάγνου τη χάρισαν, και αργότερα λέει άλλη μία στον ίδιον)
Ρώτησε τους Άγιους Πατέρες, θα μπορούσα να σου πώ, Αλέξανδρε, αλλά η κατάσταση, όπως έχω καταλάβει τα πράγματα, είχε κάποια αξιοσημείωτα χαρακτηριστικά. Επί Pax Romana είχε ευνοηθεί μεγάλη έκλυση ηθών, κατά την οποία τα μουσικά όργανα δεν υπηρετούσαν πλέον τον Απόλλωνα, με κιθαριστικούς αγώνες και το εναρμόνιον γένος που απαιτεί σοβαρότητα και προσήλωση από τους μουσικούς. Η μουσική υπηρετούσε πλέον μόνο τις αυλητρίδες, που χόρευαν τον κόρδακα υπακούοντας στο άξεστο, για τους παλαιότερους, διατονικό γένος. Οι πρώτοι χριστιανοί, αυτοί που τροφοδοτούσαν τα λιοντάρια στις αρένες, θεωρούσαν αντίσταση στην έκλυτη εξουσία την αποχή από τέτοιες διασκεδάσεις. Η νοοτροπία αυτή κατοχυρώθηκε και όταν πλέον ο χριστιανισμός έγινε εξουσία, δεν άλλαξε. «Τιμωρήθηκαν» λοιπόν τα όργανα ως “διαβόλου εργαλεία”, για την έκλυτη κατάσταση προς την οποίαν ωθούσαν όποιον είτε τα έκρουε / ελάλει, είτε τα χρησιμοποιούσε για να χαρεί τη ζωή. Και πλέον, καθιερώθηκε η προσέγγιση του «Ανοίξω το στόμα μου και πληρωθήσεται πνεύματος".
Είχα ακούσει τον Μάρκο Δραγούμη να λέει ότι για την απουσία οργάνων στα λατρευτικά δρώμενα στην Ορθοδοξία ρόλο έπαιξαν οι διδαχές των Τριών Ιεραρχών. Ίσως λόγω αυτού του κακού παρελθόντος. Τελικά, η κατάσταση αυτή διαμορφώνεται και καθιερώνεται στην Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία τον 4ο μΧ αιώνα.
Γιατί η Εκκλησία δεν χρησιμοποίησε τα μουσικά όργανα μέσα στην λατρευτική της ζωή;
μια απλοϊκή εξήγησης …
< Ερώτηση 3η: Τί συμβαίνει τώρα με τα μουσικά όργανα; Γιατί η Ορθόδοξη Εκκλησία δεν τα εχρησιμοποίησε μέσα στην Λατρευτική της ζωή;
Απάντηση: Τα μουσικά όργανα έχουν δικό τους ήχο το καθένα, που κατά πλειοψηφία δεν ταιριάζει με τις ανθρώπινες φωνές, ακοές, ήχους. Έχουν δικό τους ρυθμό, μεγάλες κλίμακες, υψίτονες και βαρύτονες, που δεν μπορεί η οποιαδήποτε ανθρώπινη φωνή να αποδώσει. (Υποτάσσονται στα μουσικά όργανα, στο ρυθμό και στην μουσικά τους οι ανθρώπινες φωνές, όταν συνεργάζονται με ορχήστρες, σε μουσικές εκδηλώσεις.>
Άρα, σε (Ελλην-) ορθόδοξη, δεν χρειάζεται. Και όμως, σπάνια βέβαια, αλλά μερικές φορές υπάρχουν ψάλτες που αξίζει να τους ακούσεις, π.χ. ο Ρεμούνδος στην Καπνικαρέα, τη μεγάλη εβδομάδα σε παλαιότερες εποχές. Μπορεί και σήμερα να ισχύει κάτι ανάλογο.
Ντάξει, καταλαβαίνω ότι η δική μας λειτουργική μουσική έχει καθιερώσει μια τέτοια αισθητική ώστε ο μέσος Έλληνας σκέφτεται «αυτό είναι θρησκευτικό, κατανυκτικό - το αντίθετο (όπως π.χ. πολλά αφροαμερικάνικα) δεν είναι, είναι κάτι άλλο». Αυτό το «κάτι άλλο» μπορεί να λειτουργεί αποτρεπτικά, όπως στην περίπτωση του Μιχάλη, που λέει:
…ή το αντίθετο, όπως στην περίπτωση του Νικόλα που του αρέσει μουσικά.
Αυτά είναι γούστα. Τα γούστα διαμορφώνονται υπό ορισμένες αντικειμενικές συνθήκες αλλά παραμένουν υποκειμενικά.
Έτσι κι αλλιώς στην πραγματικότητα η θρησκευτική μουσική δεν απευθύνεται στις καλλιτεχνικές μας ευαισθησίες. Δεν υπάρχει για την αισθητική μας τέρψη αλλά για άλλες ανάγκες. Σε κάθε θρησκευτική κουλτούρα, βέβαια, έχει επιπλέον αναπτυχθεί και η καλλιτεχνική διάσταση της μουσικής.
Ναι, από τη μια κάποια πράγματα ξενίζουν, από την άλλη αυτά που δεν ξενίζουν μπορεί να συνδέονται με τραυματικές εμπειρίες. Αλλά είναι και θέμα ρόλου της θρησκείας στην κάθε κοινωνία
Ας πούμε στην Αγγλία και στο ραδιόφωνο και στις συναυλίες μπορεί να παιχτεί κάποιο θρησκευτικό κομμάτι (κλασσικό χορωδιακό, γκόσπελ, οτιδήποτε) καθαρά για τη μουσική του αξία, και όχι γιατί είναι π.χ. Χριστούγεννα ή Πάσχα, κάτι που έκανα καιρό να το συνηθίσω. Και είναι πιο εύκολο να κρίνω κάτι μουσικά αν είμαι εντελώς ξένος προς τη συγκεκριμένη λατρευτική παράδοση.
Συμβαίνει πάντως και το αντίθετο: Να βρίσκουμε συνθέτες τόσο βαθια επιρρεασμένους απο την θρησκευτική μουσική ( ή και την ίδια την πίστη τους) σε σημείο που όταν γράφουν κοσμική μουσική να μην απομακρύνονται απόλυτα απο το εκκλησιαστικό ύφος.
Τα περισσότερα χειρόγραφα Joseph Haydn φέρουν σημειώσεις όπως Laus Deo ή in Nomine Domini.
Ξεκίνησα κάποτε. Εκεί όπου μάθαινα σάζι και μακάμια (και άλλοι άλλα παρεμφερή όργανα) γινόταν τόσος λόγος για τη βυζαντινή ώστε αποφάσισα ότι θα ήταν ένα καλό συμπλήρωμα για τη μουσική μου παιδεία.
Ο λόγος που δε συνέχισα ήταν ότι αφενός δε μ’ ενδιέφερε να χρησιμοποιήσω το συγκεκριμένο όχημα προσευχής και λατρείας, αφετέρου μού φαινόταν πλήρης βεβήλωση να το χρησιμοποιήσω ως «ένα καλό συμπλήρωμα για τη μουσική μου παιδεία» (δηλαδή να κάνω όπως κάποιος που προσεύχεται για να μάθω καλύτερο σάζι!!).
