Το λήμμα
ο δίχορδος ταμπουράς.
Ακούγεται στο τραγούδι: _Αλανιάρα μερακλού" (1930)
Συνθ.: Μιχαηλίδης
Ερμην.: Ρόζα Εσκενάζυ
“…και χορεύω τσιφτετέλι,
αχ, αμάν, αμάν, ικιτέλι…”
[ΕΤΥΜ. < τουρκ. iki ( = δύο) + tel (= σύρμα, χορδή)]
Όμως ο δίχορδος ταμπουράς δεν έχει καμία σχέση με το τσιφτετέλι, όπου ήδη από την ονομασία έχουμε αναφορά στο βιολί. Μήπως όλο μαζί (τσιφτετέλι, ικιτέλι) σημαίνει κάτι σαν «διχορδο διπλόχορδο» ή «τσιφτετέλι δίχορδο»;
tel (στα Τουρκικά) = σύρμα, τέλι, χορδή μουσικού οργάνου
Iki = 2 (στα Τουρκικά) άρα ikitel = διπλόχορδο (-ς).
Çıft = διπλό άρα ciftetel = διπλόχορδο (-ς), αλλά υπονοείται και ο χορός τσιφτετέλι, που παραδοσιακά το βιολί έπαιρνε μία επιπλέον χορδή όταν ήταν να συνοδέψει το χορό αυτόν…
Συγνώμη που πετάγομαι. Μία απορία:
διπλόχοδο λέμε ένα όργανο που έχει αυστηρά 2 χορδες (και αν ναι, παιγμένες 1-1 ή ως ζεύγος;) ή όργανο που φοράει κάποιες χορδές σε ζευγάρια;
Το κοπούζ πχ φοράει μονές χορδές άρα λέμε διπλόχορδο για να πουμε οτι η κάθε χορδή ειναι διπλασιασμένη;
Ζευγάρι χορδών υπονοείται, Αλέξανδρε, προστίθεται μία πέμπτη χορδή στο βιολί, το κανονικό βιολί, που νομίζω «στριμώχνεται» στο αυλάκι κάποιας απ’ τις χορδές του, αλλά δεν γνωρίζω σε ποια χορδή.
Παιδιά, σπό το…
…μέχρι το…
…υπάρχει λογικό άλμα. «2 + χορδή» σημαίνει δίχορδο ή διπλόχορδο; Δίχορδο είναι ένα όργανο με οσεσδήποτε χορδές, μοιρασμένες σε δύο ομάδες (των οσωνδήποτε χορδών η καθεμία). Διπλόχορδο είναι ένα όργανο με οσαδήποτε ζευγάρια χορδές. Το τρίχορδο μπουζοκι είναι διπλόχορδο.
Επιπλέον, το «διπλόχορδο», ουδέτερο ουσιαστικοποιημένο, έχει και την έννοια της γνωστής εκείνης τεχνικής στο βιολί. Κατ’ επέκταση δε, γίνεται και τίτλος επιμέρους κομματιών παιγμένων μ’ αυτή την τεχνική. Τα κομμάτια αυτά είναι τσιφτετέλια. Υποθέτω λοιπόν (αλλά δεν το ξέρω θετικά) ότι και στα τούρκικα, πέρα από το όνομα του χορού, ciftetelli ή ciftetel θα σημαίνει και τα προηγούμενα στάδια: κομμάτι παιγμένο με διπλόχορδη τεχνική, την ίδια τη διπλόχορδη τεχνική, και τέλος (δηλαδή αρχή!) διπλόχορδος γενικά.
Φοβάμαι ότι και στο θέμα αυτό, όπως και σε τόσα άλλα στο χώρο της λαϊκής μουσικής και των οργάνων της, δεν έχουν «αρμοδίως» ξεκαθαριστεί τέτοιου είδους «μπλεξίματα»…
Το δεύτερο σίγουρα ισχύει («μπουζούκι μου διπλόχορδο»).
Δεν αφορά τη λαϊκή μουσική. Είναι καθαρά γλωσσικό: τι σημαίνει στα τούρκικα ikitelli?
(Όχι τι φανταζόμαστε ότι σημαίνει.)
Και στο θέμα αυτό, όπως και σε τόσα άλλα στο χώρο της λαϊκής μουσικής και των οργάνων της, δεν έχουν «αρμοδίως» ξεκαθαριστεί τέτοιου είδους «μπλεξίματα»…
Α, συγγνώμη για την παρανόηση. Αλλά και πάλι, ποιος δεν έχει καταλήξει αν του Μάρκου το μπουζούκι ήταν 3χ ή κάτι άλλο;
Λοιπόν, για να μείνουμε στο θέμα μας. Το ζήτημα είναι τι σημαίνει η ελληνική λέξη ικιτέλι. Για να το βρούμε αυτό, πρέπει πρώτα να μάθουμε τι σημαίνει η τούρκικη. Που για να το βρούμε κι αυτό, χρειάζεται πρώτα να ξέρουμε την ακριβή μορφή της στα τούρκικα.
Ζητείται τουρκογνώστης με λεξικό (το λεξικό στα χέρια κάποιου που δεν κατέχει τη γλώσσα δεν το εμπιστεύομαι).
Δε ξέρω εάν βοηθάει προς τη πλευρά που σκέφτεται ο pepe, αλλά το iki telli είναι ένα δίχορδο άλλωτε με μονές χορδές και άλλες διπλόχορδο όργανο που ανήκει στην οικογένεια των saz.
Ωραία. Αυτό μας επαναφέρει στην εύλογη απορία του Ζαράζ: Και πού κολλάει το δίχορδο σαζάκι;
Πουθενά, άρα κάτι άλλο εννοεί.
Αποκλείουμε εντελώς την πιθανότητα να πετάει μια λέξη έτσι σκέτη, εκτός συμφραζομένου, απλώς για τη ρίμα; Θυμίζω ότι σε άλλα τραγούδια, π.χ. στις Κούπες, και το ίδιο το «τσιφτετέλι» μπαίνει μόνο του, χωρίς συμφραζόμενο, κάπως σαν επιφώνημα, που ριμάρει με το γιαλελέλι (που είναι καθαυτού επιφώνημα). Μήπως κι εδώ κάτι παρόμοιο;
Η άλλη πιθανότητα: κάτι σχετικό με τη διπλόχορδη τεχνική του βιολιού, που έχει δώσει τον τίτλο και σε συγκεκριμένα κομμάτια. Αυτό δηλαδή που σκέφτεται ο Ζαράζ.
(Ήμάλλον και τα δύο: λέξη που σημαίνει κάτι σχετικό με το διπλόχορδο/τσιφτετέλι, και που εδώ μπαίνει επιφωνηματικά και χάριν της ρίμας, κι όχι μέσα σε κάποια πρόταση του στίχου.)
Για τροφοδότηση της συζήτησης παραθέτω το πιο κάτω:
" Icitali
long-necked tanbura of modern Greece with 2 strings. Also called kitelis "
Farmer, Henry George. Turkish Instruments of Music in the 17th Century. Glasgow, 1937.
καθε αλλο, παρα Ελληνικό όργανο.
Βαλκανικό ναι.
δειτε περισσότερα.
Εμένα δε θα με παραξένευε καθόλου να το έπαιζαν παλιότερα και Έλληνες. Δίχορδος ήταν και ο περίφημος ταμπουράς του Άγκιστρου.
Άσε που, χωρίς ακόμη ν’ ανοίξω το λινκ, αμφιβάλλω αν υπάρχει ολωσδιόλου «ιστορία του δίχορδου ταμπουρά “Ικιτέλι”». Το λογικά αναμενόμενο είναι μια ιστορία του ευρύτερου οργανολογικού τύπου του «ταμπουρά», στη Μ/ασιατική χερσόνησο ή στα Βαλκάνια ή στα πρώην οθωμανικά εδάφη ή σε κάποιον τέλος πάντων χώρο, που θα περιλαμβάνει και πληροφορίες του τύπου: «αυτά τα μακρυμάνικα λαουτοειδή με την ποικιλία παραλλαγών, στο τάδε μέρος ήταν δίχορδα. Επίσης, και στο δείνα μέρος.»
Σιγά μην έχει το δίχορδο ξεχωριστή δικιά του ιστορία. Να δεχτώ ότι κάποιο συγκεκριμένο δίχορδο, σε κάποια συγκεκριμένη περιοχή, έχει τη δικιά του ιστορία, αυτό ναι.
στο 25.10 παίζει ένα δίχορδο ο Κωνσταντίνου
Ο Farmer δεν αναφέρεται στην προέλευση του οργάνου και φυσικά δεν υποστηρίζει ελληνική προέλευση.
Από πηγές που προφανώς είχε στη διάθεσή του [ Κασομούλης, άραγε ; ] αναφέρει την ύπαρξη αυτού του οργάνου με τις συγκεκριμένες ονομασίες και στην Ελλάδα.
Αν κατάλαβα σωστά ( ; ) ο εν γένει προβληματισμός [Zaraz, Pepe ] έγκειται στο τι ακριβώς ήταν το «ικετέλι» ή με όποια σχετική ονομασία λεγόταν:
ένας τύπος λύρας ή βιολιού με δοξάρι ή όργανο της οικογένειας του ταμπουρά;
Σχετικά με αυτόν τον προβληματισμό, ο Ανωγειανάκης στο «Ελληνικά Λαϊκά Μουσικά Όργανα» [:γνωρίζουμε ότι έχουν αναθεωρηθεί κάποιες απόψεις του, βέβαια] αλλά στη σελ. 370, στην παραπομπή 369, αναφέρει άλλες 6 πηγές [εκτός από τον Farmer] σύμφωνα με τις οποίες εντάσσεται το ικιτελί / κίτελι στα ταμπουροειδή, με ιδιαίτερες αναφορές να γίνονται από τους συγγραφείς στον αριθμό των χορδών τους και στο κούρδισμα.
Όχι, εδώ είναι σαφέστατο: το «τσιφτετέλι» ως επιφώνημα, μπαίνει επειδή το κομμάτι προσφέρεται ιδεωδώς για επιτέλεση τσιφτετελιού.
Λογική σκέψη, αλλά στον “Ξενύχτη” του Παντελίδη που είναι τσιφτετέλι μιλάει για ζεϊμπεκάκι… Ποτέ δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι.
Δηλώνω επίδοξος τουρκογνώστης (μία σεζόν εκμάθησης τουρκικής γλώσας) και δεν έχω και τα λεξικά μου εδώ στο εξοχικό. Πάντως ikitel σημαίνει διπλόχορδος / -η, / -ο. Δεδομένης της ύπαρξης της λέξης, μπορεί να ονοματιστεί έτσι π.χ. ένα όργανο διπλόχορδο, και τα παραπάνω βίντεα το επιβεβαιώνουν.