Είναι μακριά και τα δύο.
-Ε διαβάτη, μήπως έρχεσαι από την Ευρώπη;
-Όχι κυρά, από το χωριό μου. Και πού είναι αυτή η Ευρώπη;
-Να, ξέρω κι εγώ; Εκεί που είναι το παιδί μου.
(Από μνήμης παράφραση από το Αμάρτημα της Μητρός μου, Γ. Βιζυηνού)
Δε μπορώ να πω πως συμφωνώ. Οι Ροδίτες είχαν στη γνώση τους τη Μπαρμπαριά ως τη πηγή των πειρατών, για αυτούς όλοι οι πειρατές από εκεί έρχονταν.
Είναι επίσης σημαντικό το ότι, οι χωρικοί δεν είχαν κάποια σημαντική μόρφωση, οπότε μπορεί να μπέρδευαν τα μέρη ή και να το έλεγαν απλά για να γίνει η ρίμα.
Αυτό που σε εμένα φαίνεται ενδιαφέρον, είναι ότι πρόκειται τη μόνη παραλλαγή, από αυτές που ξέρω τουλάχιστον, που αναφέρει το τόπο που διαδραματίστηκε.
Αρχικά, ότι ο φόνος έγινε στον Μωριά,
Δεύτερον, ότι μαθαίνουμε τη καταγωγή του πρωταγωνιστή, μισός Αξιώτης, μίσος Παριανός, όπως και ο κλέφτης αδερφός του.
Τρίτον, ο (μ)παγλαμάς που σαν όργανο δε έχουμε στοιχεία οτι υπήρχε στη Ρόδο, αλλά αναφέρεται σαν κάτι φυσιολογικό που όλοι ξέρουν.
Το τρίτο, ίσως είναι υπερβολή δική μου…
Το όργανο που υπονοείται με την ονομασία μπαγλαμάς, μπορεί να είναι οποιουδήποτε, πραγματικά οποιουδήποτε μεγέθους μακρυμάνικο λαουτοειδές, κάτι που συχνά αναφέρεται σε δημοτικά τραγούδια αφού πράγματι, πολλοί μη επαγγελματίες μουσικοί συνόδευαν το τραγούδι τους με τέτοια και παρεμφερή όργανα.
Είναι το τραγούδι τόσο καινούργιο, ώστε να ξέρουμε περίπου χρονολογία για το περιστατικό; Η χρήση της λέξης λο(γ)άρι για μεγάλη ποσότητα ακριβών νομισμάτων, μάλλον παραπέμπει σε εποχή ακόμα και προ 19ου αιώνα, για το περιστατικό.
Ποιο περιστατικό; Παραλογή είναι. Άχρονη, όπως κατ’ ουσίαν είναι οι παραλογές.
Μιλάει για την αδερφομαχαιριά, που είναι η μόνη που δεν υπάρχει γιατρός να τη γειάνει, και δευτερευόντως για θέματα όπως η ξενιτιά που κάνει τ’ αδέρφια να μη γνωρίζονται, τους κινδύνους στα ταξίδια από τη ληστεία κλπ… Όχι για πράγματα που υποτίθεται ότι συνέβησαν όντως.
Είναι και αυτό μια πιθανότητα, όπως και το να προέρχεται από αληθινή ιστορία-ιστορίες που εκείνη τη περίοδο ήταν πραγματικότητα.
Πραγματική ιστορία, δηλαδή να τον σκότωσε στα βουνά στην ερημιά, πάνω στο ψυχομάχημα να κάναν την αναγνώριση, και μετά να τον πήγε στον γιατρό; Που είχε την έδρα του ποιος ξέρει πόσες μέρες δρόμο μακριά;
Εντάξει, δεν μπορεί κανείς να το αποκλείσει αλλά σίγουρα είναι ελάχιστα πιθανό. Κατά τη γνώμη μου οι χαρακτήρες, οι διάλογοι και η υπόθεση με τις λεπτομέρειές της είναι καθαρά ιδεοτυπικά.
Εν πάση περιπτώσει, στην παραλλαγή του Νικολάου Πολίτη δεν υπάρχει τόπος της μάχης, η δε καταγωγή των δύο αδερφών είναι πάλι από δύο μέρη, Γιάννενα και Πόλη. Εδώ (σελ. 385-387 της έντυπης σελιδαρίθμησης) έχει μια ποντιακή παραλλαγή που μόνο στα χοντρά χοντρά συμπίπτει με τις άλλες, και μία από την Πάρο όπου η μάχη γίνεται καθ’ οδόν από την Πόλη προς τη Βαβυλώνα (νομίζω η Βαβυλώνα είναι ξεκάθαρο ότι σημαίνει «δεν έχει σημασία πού, απλώς πολύ μακριά»), και η καταγωγή είναι πάλι από Γιάννενα και Πόλη.
Στο βιβλίο του Κλαδάκη (σίγουρα το ξέρει ο Νίκος Τζ.) έχει μια παραλλαγή καταγεγραμμένη στην Έμπωνα της Ρόδου, χωρίς τόπο μάχης, με καταγωγή «η μάνα μου 'πού το Ναζλί κι ο κύρης μου νησιώτης». Σε καρπάθικη παραλλαγή που βρίσκω στη «Μούσα Ολύμπου Καρπάθου» το φονικό γίνεται στης Ρούμελης τα μέρη και η καταγωγή είναι από Χανιά και Βόλο.
Φαίνεται να είναι σταθερό στοιχείο ότι από αλλού ήταν η μάνα κι από αλλού ο πατέρας. Ίσως για να είναι πιο χαρακτηριστικό και να γίνει πιο εύκολα η αναγνώριση.
Όπως μπορεί κανείς να διαβάσει στο λινκ που έδωσα παραπάνω, ο Ν. Πολίτης (ο παλιός), βάσει κάποιων στοιχείων που εντόπισε σε ορισμένες παραλλαγές, έχει διατυπώσει την υπόθεση ότι ίσως στην αρχική εκδοχή του τραγουδιού οι αντίπαλοι αγνώριστοι αδελφοί δεν ήταν ληστής και πραματευτής αλλά πολεμιστές.
Υποθέτω ότι σίγουρα θα έχει πει κάτι επ’ αυτού και ο Αλέξης Πολίτης (που έσπασε και ξανάριξε όλη τη διαίρεση των τραγουδιών σε ακριτικά, παραλογές κλπ.), καθώς και ο Παντελής Μπουκάλας, αλλά δεν ξέρω αν εξυπηρετεί σε τίποτε αυτή τη στιγμή να κατεβάσω τόσα βιβλία…
Συμπλήρωσις:
Και μια κρητικιά παραλλαγή, χωρίς τόπο, χωρίς καταγωγή, με διαφορετική (και ποιητικά γοητευτική) διαδικασία αναγνώρισης:
2 «Μου αρέσει»
Με τα γραφόμενά του ο Περικλής, με πείθει ότι για παραλογή πρόκειται, κλασικότατη μάλιστα και βεβαίως πανελλήνια. Οπότε ούτε χρονικό θέμα τίθεται, ούτε ερεύνησης τυχόν πραγματικών περιστατικών.
Ο Σύντεκνος της Κάσου - ο Πεύκος της Κάτω Καρπάθου
Στηρίζω τη σύγκριση γνωρίζοντας τη Καρπάθικη παραλλαγή του Σύντεκνου.
Ακούγοντας μια ηχογράφηση του Παπαμηνά αλλά και του Παυλίδη, είναι σαν ο Σύντεκνος της Κάσου, να είναι η ίδια μελωδία, αλλά πιο γρήγορη. Θεωρείται άλλος σκοπός, ωστόσο η δομή τους είναι πολύ όμοια.
Ποιος είναι ο «Σύντεκνος» της Καρπάθου;
Οι σκοποί της Καρπάθου έχουν όλοι σταθερά την ίδια ταχύτητα (εκτός από έναν, τον Βωλαδιώτικο!), ενώ της Κάσου έχουν κάποια ποικιλία.
Δεν υπάρχει, το τραγουδάνε όμως, και το λένε αρκετά καρπάθικα, όχι παραλλαγμένο ωστόσο.
Υπάρχουν κι άλλοι σκοποί με διαφορετικές ταχύτητες στη Κάρπαθο, όπως και στη Κάσο, και είναι κυρίως δύο κατηγορίες, οι σκοποί του κάτω, και οι σκοποί στην ταχύτητα των κοντυλιών(Μαριά, Τσακιστές Μαντινάδες)
Στη Κάρπαθο έχουν και μερικούς σκοπούς σε 6/8 , πέρα από τα τραγούδια στον επίλογο του συρματικού.
Κάτι άλλο ενδιαφέρον που είδα ήταν ένα ντοκιμαντέρ της Κυπριακής τηλεόρασης για τη Κάσο, όπου έπαιζε ο μπάρμπα Λιος τον Πολιτικό Συρτό, και ένα Γάμο που έπαιζαν το σκοπό της Νύφης, και με έβαλε στο ερώτημα, πόσο μπορεί να επηρέασαν οι Ναξιώτες τους Κασιώτες(Μετά το Ολοκαύτωμα πολλοί Κασιώτες κατέφυγαν στη Νάξο).
Είναι αξιοσημείωτο το ποσό επηρεασμένα είναι τα Δωδεκάνησα από τη Κασιώτικη μουσική. Ένας σκοπός που φαίνεται να ονομάζεται “Οπλιά” και είναι σκοπός της αυγής από τη Κω, Αντιμάχεια.
Μου φέρνει τον Διαγκούσικο έντονα στο νου.
1 «Μου αρέσει»
Τι στοιχεία έχουμε ότι ο σκοπός ξεκίνησε από την Κάσο και έφτασε στην Κω;
1 «Μου αρέσει»
Νομίζω ότι έχει ξαναγίνει η συζήτηση, και μάλιστα πιθανότατα σ’ αυτό εδώ το νήμα, αλλά τα μηνύματα παραείναι πολλά για να τα ψάξω όλα.
Υπάρχει μια ομάδα αρκετών σκοπών στα 12νησα με την πολύ χαρακτηριστική ομοιότητα ότι κινούνται σε χιτζάζ με το δεύτερο μέρος να κατεβαίνει στο υποκείμενο 3χ σεγκιάχ (δηλαδή: από Λα χιτζάζ, στάση στο Φα# κάτω από το Λα). Οι διαφορές τους είναι, τουλάχιστον για το δικό μου αφτί, κρυφές και απροσδιόριστες, ιδίως μεταξύ εκτελέσεων από διαφορετικά νησιά όπου υπεισέρχεται και το τελείως διαφορετικό στυλ παιξίματος-τραγουδίσματος, οπότε είναι ιδιαίτερα δύσκολο να ξεχωρίσω τι μένει ίδιο και τι διαφορετικό αν αφαιρεθούν οι ιδιαιτερότητες του κάθε τοπικού στυλ.
Θυμάμαι προχείρως ότι υπάρχει Διαγκούσικος (ή Του Διαγκούση, Γιαγκούση κλπ.) Καρπάθου, Ρόδου, αν δεν απατώμαι και Κάσου, Χοχλακούλια Καρπάθου, Χοχλακούλια Κάσου, σκοπός της αυγής (η Οπλιά) Κω, και ένας καλύμνικος. Και μάλλον και κάποιος χαρκήτικος. Αν κάποιοι από αυτούς δεν υπήρχαν σε ζευγάρια στο ίδιο νησί, δηλ. Διαγκούσικος ΚΑΙ Χοχλακούλια Καρπάθου και τα ίδια πάλι στην Κάσο, θα έλεγα ότι είναι ένας και μόνο σκοπός, σε τοπικές παραλλαγές.
Η αλήθεια είναι ότι έχω καιρό να ασχοληθώ: πιο πολύ ανακαλώ σκέψεις και παρατηρήσεις που είχα κάνει έναν καιρό που όλα αυτά τα είχα πιο φρέσκα στ’ αφτιά μου, παρά τους ίδιους τους σκοπούς.
Συμφωνώ, αλλά και το γύρισμα του καλαματιανού απο τη Ρόδο (στείλε με μανα στο νερο) ή το "μια Σμυρνιά στο παραθύρι, έχουν αυτό το γύρισμα, του 2ου μέρους.
Κρίνοντας από την ονομασία “Γιαγκούσης” θα έλεγα Κάρπαθος-Κάσος. Όμως το όνομα αυτό μπορεί να είναι μεταγενέστερο.
Θα ήθελα να το κοιτάξω καλύτερα γιατί είναι πολύ διαδεδομένος σκοπός και οχι τόσο “αδιάφορος” όσο πίστευα αρχικα.
Χωρίς κάποιο αποδεικτικό στοιχείο, θα έλεγα ότι λόγω της ομοιότητας με δύο σκοπούς της Κάσου, αλλά και την ύπαρξη επιθέτου στη Κάσο με το όνομα του σκοπού.
Υποθετικα, βέβαια…
Σωστά. Και το μεν ροδίτικο δεν είναι χιτζάζ, ωστόσο μπορεί και να έχει παίξει κάποια αλληλεπίδραση με το καλύμνικο, βλέποντας ότι λένε και το ίδιο τραγούδι σ’ αυτούς τους δύο σκοπούς. (Στην Κάλυμνο πάντως τον έχουν και για μαντινάδες, απλώς το «Στείλε με μάνα» είναι οι στάνταρ, ας πούμε, στίχοι. Μπορεί και στη Ρόδο να γίνεται το ίδιο.)
Για τη Σμυρνιά δεν έχω κάποιο ιδιαίτερο σχόλιο, πέρα από το ότι κι αυτή μου θυμίζει τα υπόλοιπα που συζητάμε.
Για τους σκοπούς που είναι κοινοί ανάμεσα σε διάφορα 12νησα, συνήθως όχι μόνο δεν είναι εύκολο να βρεθεί η αρχική τους προέλευση, αλλά δε νομίζω ότι έχει και μεγάλη σημασία. Η κινητικότητα ανθρώπων και πολιτισμικών στοιχείων είναι δεδομένη. Αμφιβάλλω αν σ’ όλα τα νησιά υπάρχει έστω και ένα επώνυμο που να εντοπίζεται αποκλειστικά σε ένα νησί.
Μερικές φορές βέβαια βγαίνει η άκρη: ο Ζερβός της Κάσου υπάρχει (σε παραλλαγή) και στην Κάρπαθο ως σκοπός του Κάτω χορού - όπου δεν ξέρω αν τον ονομάζουν κάπως. Αν στην Κάσο αυτή είναι η μελωδία ενός ξεχωριστού χορού, με όλη τη σύνθετη δομή της (με αργό και γρήγορο), χωρίς ανάλογο σ’ όλο το υπόλοιπο ρεπερτόριο του νησιού αλλά με αναλογίες προς άλλους Ζερβούς άλλων νησιών, ενώ στην Κάρπαθο απλώς ένας σκοπός από τους δεκάδες που έχουν τον ίδιο ρυθμό και την ίδια χρήση, είναι προφανές ότι στην Κάρπαθο τον πήραν από την Κάσο μάλλον παρά το αντίστροφο.
Αλλά τέτοιες προφανείς περιπτώσεις είναι μάλλον η εξαίρεση.
1 «Μου αρέσει»
Άλλη μια θέση που στηρίζει ότι είναι κασιωτικος είναι αυτή η ηχογράφηση από το 1928-1929
Γενικώς στο βιβλίο Κασιακή λύρα αναφέρεται ότι στο νησάκι Αρμάθια γλεντούσαν Κασιώτες μαζί με άλλους Δωδεκανήσιους ναυτικούς (σφουγγαράδες) κυρίως. Μιλάμε για Καλύμνιους-Χαλκίτες-Συμιακούς.
Αυτό επιβεβαιώνεται εν μέρη από το γεγονός ότι στη Ρόδο ο Γιαγκούσης τραγουδιέται μόνο στη Μονόλιθο, που είναι απέναντι από τη Χάλκη, αλλά και ότι το λένε Γιαγκούση όπως στη Χάλκη, αντί για Διαγκούσικο.
Στη Σύμη δε τον βρήκα το σκοπό, στη Κάλυμνο είναι ο παραπάνω, όπως πιστεύω ότι πήγε από Καλυμνιους στη Κω.
Δεν ξέρουμε και πολλά για τη Σύμη. Τραγούδια της Σύμης έχουν βγάλει ο Σ. Καράς και οι Έλληνες Ακρίτες σε συλλογές μαζί με άλλα νησιά, και ο Κώστας Κοντός σε δύο δίσκους καθαρά συμιακούς, δηλαδή συνολικά όχι και λίγα πράγματα, αλλά η εικόνα μου παραμένει τελείως αποσπασματική: μερικά εθιμικά τραγούδια (ο σουξέ Κουκκουμάς, του γάμου), μια σούστα, ένας ζερβόδεξος (η επίσης σουξέ Νανού), διάφορα πανελλήνια (Σηλυβριανός, Πολίτικος, Πελαγιούλα)… Σκοπούς-σκοπούς δεν είχε αυτό το νησί; Δεν μπορεί, θα είχε.
Αυτό το βιβλίο υπάρχει σε πρόσφατη επανέκδοση; Πρέπει να πρωτοβγήκε πριν σχεδόν έναν αιώνα. Το παλιό έχεις; Πού μπορεί κανείς να το βρει;
Edit: Κλασικά, πρώτα ρωτάω και μετά ψάχνω…! Το έχουν ονλάιν εδώ, αλλά δεν μπορεί κανείς να το κατεβάσει. Μπορεί ωστόσο να το διαβάσει επιτόπου.
Ο Κασιώτικος Διαγκούσικος και το Καλύμνικο “Στείλε με μάνα” μού θυμίζει (πιο πολύ στο τραγουδιστικό μέρος) τον σκοπό “Θερμιώτικος” των Κυκλάδων. Αρκετά γνωστό ως “Πάντοτε και παντοτινά” σε άλλα νησιά (π.χ. Νάξος). Στη Σίφνο είναι οργανικός και λέγεται “Κότερος”.
Μερικά σημεία μού θυμίζουν και το “Νησιώτικος Συρτός”, οργανικό, ηχογράφηση του Σπ. Περιστέρη, 1939.